Wat is een risicofactor?

Risicofactoren voor kindermishandeling zijn factoren (gedragingen, omstandigheden, kenmerken) die kindermishandeling voorspellen of de kans dat kindermishandeling voorkomt binnen een bepaalde populatie vergroten (Flisher et al., 1997; Kraemer et al., 2001).

Een signaal van kindermishandeling is niet hetzelfde als een risicofactor; omgekeerd kunnen risicofactoren wel een signaalfunctie voor kindermishandeling hebben. Een signaal is een actueel teken of kenmerk bij het kind dat er wat aan de hand is (de verklaring daarvoor kan kindermishandeling zijn maar dit kan ook een aandoening of andere verklaring hebben). Signalen worden bij Signalering en diagnostiek besproken.

Indeling van risicofactoren

Voor een indeling van risicofactoren is het Ecologisch model van gedragsverandering van Bronfenbrenner (1979; 2000) gangbaar. Andere modellen die nadien zijn verschenen (Belsky, 1980; 1993; Cicchetti & Lynch, 1993; Lynch & Cicchetti, 1998) zijn gebaseerd op dit model. 

Bronfenbrenner maakt onderscheid tussen het zogenaamde ontogene systeem, het micro-, meso-, en macrosysteem waarin groepen factoren worden ingedeeld die van invloed zijn op de ontwikkeling van het kind tot volwassene:

• Factoren in het kind zelf.
• Factoren in de directe omgeving (ouders, het gezin, familie).
• Factoren in de nabije omgeving (de school, kerk, buurt, sportclub etc.).
• Factoren in de omgeving verder weg (cultuur, maatschappij als geheel).

Later voegde Bronfenbrenner daar het ‘chronosysteem’ aan toe, dat het tijdsaspect belicht. Dit ‘systeem’ loopt dwars door de eerder genoemde systemen heen en laat patronen zien die door de tijd (als ‘levensfasen’) kunnen ontstaan en die ook mede bepalend zijn voor de invloeden vanuit andere systemen.

Het overzicht van risicofactoren voor kindermishandeling is ingedeeld naar de systemen van Bronfenbrenner (1979; 2000). Deze factoren zijn gevalideerd in wetenschappelijke studies, dat wil zeggen dat aangetoond is dat er een redelijk tot sterk verband is tussen deze factoren en het vóórkomen van kindermishandeling. Dat wil echter niet zeggen dat dat verband er ook altijd is in individuele situaties, of dat de aanwezigheid van een risicofactor per definitie leidt tot kindermishandeling. Ook kan er risico op kindermishandeling blijken te zijn op basis van niet genoemde factoren. Niet alle factoren zijn namelijk onderzocht in goede wetenschappelijke studies. 

Meer risicofactoren voor kindermishandeling 

Voor de eerdergenoemde factoren is er sterk bewijs op grond van meta-analyses en de NPM-2010 en 2017 dat die een risico vormen voor het ontstaan van (vormen van) kindermishandeling. Het is echter waarschijnlijk dat ook andere risicofactoren een rol kunnen spelen bij het ontstaan van kindermishandeling, maar dat daar nog onvoldoende onderzoek naar is gedaan. In een meta-analyse komen deze risicofactoren dan niet of als minder sterk naar voren. 

Dit zijn nog andere factoren die waarschijnlijk ook (in samenhang) een risico vormen voor het ontstaan van kindermishandeling: 

Ouderfactoren: 

• Alcoholmisbruik en drugsgebruik.
• Leeftijd (tiener- of jonge ouders).
• Gering probleemoplossend vermogen of lage intelligentie.
• Chronische ziekte of kwetsbare gezondheid.
• Suïcide(pogingen).
• Ongewenste zwangerschap.
• Verstoorde interactie tussen ouders onderling.
• (Vecht)scheiding, nieuwe relatie/huwelijk.
• Beperkte of inadequate opvoedvaardigheden.

In en om het gezin: 

• Eerdere OTS en bemoeienis Veilig Thuis/Raad voor de Kinderbescherming.
• Criminaliteit in de buurt.
• Weinig sociale cohesie in buurt.
• Gemengde cultuur in het gezin.
• Slechte relatie met (stief)broertjes/zusjes.
• Weinig of geen (functionerend) sociaal netwerk.
• Geen sociale controle vanuit netwerk en buurt.
• Stress en instabiliteit in het gezin.
• Ouder in hechtenis.
• Inwonende familieleden.
• Afwezigheid van volwassenen en geen toezicht. 

In de ouder-kindinteractie: 

• Negatieve verbale reacties van ouder naar kind.
• Irritatie van de ouder bij huilen kind.
• Fysiek corrigeren of straffen bij ongewenst gedrag (pedagogische tik).
• Gebrek aan betrokkenheid.
• Gebrek aan warmte.
• Problematische gehechtheid tussen ouder(s) en kind. 

Kindfactoren:

• Beneden gemiddelde intelligentie / lvb.
• Geboortecomplicaties, laag geboortegewicht, lage APGAR-score, prematuur, afwijking bij geboorte.
• Chronische ziekte, gezondheidsproblemen.
• Externaliserende gedragsproblemen.
• Internaliserende gedragsproblemen.
• Psychische problemen / psychiatrische aandoening.
• Achterblijvende taalontwikkeling of -vermogen.

Overwegingen uit de praktijk

Professionals beschouwen in de praktijk meer factoren als een risico voor kindermishandeling dan degene die hier zijn beschreven. Dat die factoren niet uit grootschalige robuuste studies als sterke risicofactoren naar voren komen, betekent niet dat dit over het algemeen of in individuele situaties geen risicofactoren zijn. Beoordeel zorgelijke situaties daarom altijd in de context.

Het onderscheid tussen risicofactoren en signalen (zie Signalering en diagnostiek) wordt in de praktijk niet zo strikt gemaakt: de jeugdprofessional ziet in de praktijk, leest in het dossier of verneemt van ouders of derden: opmerkelijke uiterlijke kenmerken, (de afwezigheid van) gedragingen bij het kind, problemen in of rond het gezin en patronen in de interactie tussen ouders en kind en tussen ouders onderling – en maakt zich daarover zorgen.

Let op: we gebruiken hier de vakterm ‘risicofactoren’ voor factoren die een grotere kans geven op de aanwezigheid of het ontstaan van kindermishandeling. Maar gebruik deze vaktermen niet in het contact met ouders. Spreek liever over ‘zorgen’ of over ‘wat er goed gaat, en waarover we ons zorgen maken’.

Soorten factoren 

Beschermende factoren zijn relevant voor het schatten van de grootte van een risico op kindermishandeling, voor de impact van kindermishandeling op kinderen en voor het succes van (preventieve) interventies bij kindermishandeling.

Er is onderscheid tussen deze twee soorten factoren:

• Beschermende factoren: dit zijn factoren die een direct gunstige invloed hebben op de ouder-kindrelatie en omstandigheden, zodat actuele kindermishandeling afneemt of stopt, of de impact van de mishandeling kleiner wordt. Bijvoorbeeld: er is een sociaal netwerk of een familielid bij wie het kind in de weekenden terechtkan.
• (Veiligheids)bevorderende factoren, moderators of buffers: dit zijn factoren die het gedrag van ouders of kind zodanig beïnvloeden dat kindermishandeling (of escalatie of herhaling) wordt voorkomen, ongeacht de aanwezigheid van risicofactoren (Folger & Wright, 2013; Jenson & Fraser, 2011; Kraemer et al., 1997). Hieronder valt bijvoorbeeld vroege begeleiding van tienerouders of ouders met een lvb.

Veerkracht en sociale steun 

Naast de factoren in het Protective Factor Framework worden ook de factoren ‘veerkracht’ en ‘sociale steun’ in de literatuur beschreven.

Veerkracht (resilience) van zowel ouders als kinderen komt in veel studies als positieve factor naar voren (Horton, 2013; Langford et al., 2001; Sahlberg, 2012). Kenmerken van veerkrachtige kinderen zijn: een gemakkelijk temperament, flexibiliteit, oplossings- en planningsvaardigheden en sociale vaardigheden in combinatie met een ondersteunende sterke gezinsband, aanwezige (beide) ouders, een intact gezin en steun uit de nabije omgeving (zowel van leeftijdsgenoten als van familie en professionals) (Sahlberg, 2012).

Sociale steun/functionerend sociaal netwerk is volgens meerdere studies ook een beschermende factor. Bij laagopgeleide moeders beschermt een hoog niveau van sociale steun: het risico op kindermishandeling is dan maar half zo groot (Li et al., 2011).

Kaufman en Charney (2001) onderzochten waarom sommige kinderen ondanks kindermishandeling goed functioneren en zich normaal ontwikkelen. De betrokkenheid van warme, stabiele andere verzorgenden bleek de belangrijkste factor. 

Er zijn vier functies van sociale steun te onderscheiden (Ince et al., 2013). Deze zijn toepasbaar bij zowel ouders als kinderen:

1. Emotionele steun bij vragen, twijfels en problemen van ouders en kinderen (bijvoorbeeld buren of ouders van vriendjes/vriendinnetjes).
2. Praktische steun (bijvoorbeeld voor oppas of hulp in de huishouding; of kleding via de kerk voor de kinderen).
3. Informatieve ondersteuning met advies, informatie of feedback die de kennis en vaardigheden van ouders en kinderen kan vergroten (bijvoorbeeld de Kindertelefoon voor de kinderen en jongeren zelf, websites als ‘Feel the Vibe’, en informatie voor ouders vanuit de jeugdgezondheidszorg/opvoedloketten).
4. Normatieve ondersteuning door het stellen van gedragsnormen en modellen van gewenst gedrag (denk aan een oma die met haar zoon praat over zijn alcoholgebruik en agressie in het gezin van haar kleinkinderen).

Van de in de toelichting genoemde signalen is er voldoende tot sterk wetenschappelijk bewijs of expert-consensus dat dit signalen van kindermishandeling kunnen zijn (zoals beschreven in de Richtlijn Kindermishandeling van het National Institute for Health and Care Excellence, 2009).

Als jeugdprofessional zul je niet altijd zelf deze signalen kunnen constateren. Denk aan lichamelijke signalen die alleen met medische apparatuur aan het licht kunnen komen. Ze staan hier wel vermeld omdat deze signalen in het dossier kunnen voorkomen, genoemd kunnen worden door andere professionals of nagevraagd (horen te) worden.

Wet verplichte meldcode huiselijk geweld en kindermishandeling

Als kapstok voor de aanbevelingen geldt de Wet verplichte meldcode huiselijk geweld en kindermishandeling (2013; 2019). Deze wet verplicht professionals die met ouders en/of kinderen werken om een meldcode over huiselijk geweld en kindermishandeling vast te stellen en het gebruik daarvan te bevorderen. De wet vormt het kader waarbinnen je als jeugdprofessional handelt, naar aanleiding van geconstateerde signalen van en risicofactoren voor kindermishandeling.

Een meldcode is een vijfstappenplan waarin staat wat een professional moet doen bij een vermoeden van huiselijk geweld (waaronder partnergeweld) of kindermishandeling. De meldcode leidt je door het proces vanaf een vermoeden tot aan het moment dat je beslist over hulpverlening en melding bij Veilig Thuis. Per 2019 is de wet verbeterd door uitbreiding met een afwegingskader in de stappen 4 en 5. Het is nu de professionele norm om een melding te doen bij Veilig Thuis als er vermoedens zijn van ernstig huiselijk geweld of ernstige kindermishandeling; dat wil zeggen wanneer er vermoedens bestaan van acute of structurele onveiligheid. Om te bepalen of daar sprake van is, maak je gebruik van het Afwegingskader in de Meldcode huiselijk geweld en kindermishandeling.

De wet schrijft voor dat een Meldcode huiselijk geweld en kindermishandeling minimaal de volgende onderdelen (stappen) moet bevatten:

1. In kaart brengen van de situatie (signalen, risico- en beschermende factoren).
2. Overleggen met een collega of aandachtsfunctionaris en eventueel raadplegen van Veilig Thuis of een deskundige op het gebied van letselduiding.
3. Praten met ouders en kind.
4. Wegen van de volgende zaken (aan de hand van het afwegingskader; bij twijfel Veilig Thuis raadplegen):
   1. Is er een vermoeden van acute of structurele onveiligheid?
   2. Is er een vermoeden van huiselijk geweld of de kindermishandeling?
5. Twee beslissingen nemen:
   1. Is melden bij Veilig Thuis noodzakelijk?
   2. Is hulp bieden of organiseren in voldoende mate (ook) mogelijk?
      En daarna handelen volgens deze beslissingen.

Kinderen en jongeren hebben een positie in de meldcode: op grond van het Kinderrechtenverdrag hebben zij er recht op om informatie te krijgen en hun eigen mening te geven. Ook moeten zij invloed kunnen uitoefenen op besluiten in zaken die hen aangaan. Zie ook de Handreiking Participatie van kinderen in de Meldcode huiselijk geweld en kindermishandeling (2018).

Let op: het woord ‘stappen’ is enigszins verwarrend, want de stappen in de meldcode hoeven niet per se in volgorde doorlopen te worden. Dus de ene stap hoeft niet afgerond te zijn voordat je een volgende stap zet, en je kunt stappen ook gelijktijdig en opnieuw zetten.

Overwegen en vermoeden 

Naar voorbeeld van de Clinical Guideline Child Abuse, uitgegeven door het National Institute for Health and Care Excellence (2009) maken we onderscheid tussen het in overweging nemen (‘consider’) van kindermishandeling en het vermoeden of verdenken (‘suspect’) van kindermishandeling.
 
Dat wil zeggen:

• Overwegen: kindermishandeling kan een verklaring zijn voor hetgeen geconstateerd is. Op basis van gevonden verklaringen kan de uitkomst zijn dat in het geheel geen sprake is van kindermishandeling of dat een derde – dus niet de (verzorgende) ouder(s) – daarvan de pleger is.
• Vermoeden of – sterker – verdenken: er zijn sterke aanwijzingen voor kindermishandeling, maar dit kan (nog) niet aangetoond worden.  

Bij het beoordelen of gedragingen, uiterlijke kenmerken, letsel etc. een signaal van kindermishandeling zijn, gaat de jeugdprofessional na in welke richting de verklaringen wijzen en of die daarvoor passend zijn. Hierbij worden de volgende stappen doorlopen:

1. De jeugdprofessional overweegt of kindermishandeling aan de orde kan zijn en vraagt bij de ouders na wat verklaringen kunnen zijn voor wat bij het kind of omgeving geconstateerd is. Een overweging wordt een vermoeden of verdenking van kindermishandeling wanneer deze verklaringen:

• niet passend zijn
• niet aannemelijk zijn
• niet consistent zijn 
  • ten aanzien van het kind zelf: 
  o hoe het kind zich presenteert 
  o hoe het kind zich medisch presenteert 
  o wat het kind normaliter doet 
  o wat het kind zelf zegt 
  o in relatie tot (ontwikkelings)leeftijd 
  • tussen ouders onderling 
  • in de tijd
• voortkomen uit (culturele of religieuze) overtuigingen maar niet stroken met de veiligheid van kinderen (bijvoorbeeld wanneer het slaan van kinderen wordt verklaard vanuit het geloof).

2. Wanneer de jeugdprofessional geen andere passende verklaringen vindt voor wat er geconstateerd is bij het kind, de zorgen blijven bestaan en er om die redenen een vermoeden of verdenking van kindermishandeling ontstaat, dan treedt de meldcode in werking.  
   (Bron: Richtlijn Kindermishandeling, National Institute for Health and Care Excellence, 2009)

De figuur hieronder geeft schematisch de domeinen en aspecten weer die nader in kaart gebracht moeten worden bij een vermoeden of verdenking van kindermishandeling. Daarbij is gebruik gemaakt van het Assessment model, zoals door de Gezondheidsraad (2011) is weergegeven, aangevuld met elementen uit het Framework for the Assessment of Children in Need and their Families (Department of Health, 2000, in Ten Berge et al., 2012). Aan de basis ligt Bronfenbrenners Ecologisch model van gedragsverandering (1979; 2000).

Figuur: In kaart brengen van de situatie bij zorgen of vermoedens van kindermishandeling

Alle bevindingen bij dit verzamelen van informatie moeten zo objectief en concreet mogelijk vastgelegd worden in het dossier. Dus: ‘Moeder is drie nachten in de week bij haar vriend, Pietje is dan alleen thuis en gaat zelfstandig naar school, moeder weet niet of hij ontbijt’. Eventuele verklaringen voor letsel, gedrag, psychische gesteldheid, veronderstellingen, overwegingen of hypothesen worden concreet weergegeven met vermelding van de bron: ‘Volgens … etc.’. 

In navolging van onder andere Stanley en Mills (2014) spreken we liever van een ‘analyse’ of ‘exploratie’ van de situatie dan van een ‘assessment ’. Het gaat immers niet om een statische eenmalige activiteit waarin door de jeugdprofessional veiligheid en risico’s worden vastgesteld, maar om een proces van in kaart brengen, zo veel mogelijk samen met alle gezinsleden, het sociaal netwerk en professionals.

Fysieke gesteldheid

Afhankelijk van de ernst van de fysieke gesteldheid, de ernst van het vermoeden en de noodzaak tot snel handelen (liefst binnen 24 maar uiterlijk binnen 72 uur) zoals bij seksueel misbruik, moet verwezen worden naar een (gespecialiseerde) kinderarts, forensisch arts, of huisarts, al of niet in overleg met het LECK (Landelijk Expertisecentrum Kindermishandeling).

Forensische artsen en het LECK kunnen adviseren over geconstateerd letsel en kunnen kinderen onderzoeken op verdachte verwondingen en blauwe plekken, (oude) breuken, (oude) brandwonden, tekenen van seksueel misbruik of andere fysieke tekenen van mishandeling. Bovendien kan medisch differentiaal diagnostisch onderzoek naar mogelijke andere medische oorzaken bij gevonden afwijkingen of een onderliggend lijden op grond waarvan signalen van kindermishandeling kunnen worden verklaard.

Ook zijn er in Nederland Centra Seksueel Geweld waar zowel professionals als slachtoffers advies en hulp kunnen krijgen. Zie: centrumseksueelgeweld.nl.

Bij de spoedeisende hulp (SEH) en andere afdelingen in ziekenhuizen gebruiken artsen en verpleegkundigen het SPUTOVAMO-formulier als checklist om vermoedens van kindermishandeling te bevestigen of uit te sluiten.

Psychische gesteldheid

De psychische gesteldheid van het kind komt tot uiting in het gedrag en diens sociaal-emotioneel functioneren. Kinderen zijn echter niet altijd even specifiek in het uiten van de schade die ze hebben opgelopen; er is dus niet altijd een duidelijke diagnose te stellen. Een voorbeeld hiervan is posttraumatische stress-stoornis (PTSS). Het is van belang dat wordt gekeken of er signalen van trauma of PTSS zijn, door een zorgvuldige anamnese met het kind en de ouders. PTSS-symptomen kunnen er heel verschillend uitzien, al naar gelang de leeftijd van het kind (Beer et al., 2013).

Vanaf een jaar of zes kunnen lichamelijke klachten, slaapproblemen, nachtmerries en irrationele of dwangmatige gedachten wijzen op de aanwezigheid van een trauma. Basisschoolleerlingen zullen soms in hun spel of in tekeningen gebeurtenissen uitbeelden die met een trauma te maken hebben. Bij pubers en adolescenten kent een trauma dezelfde verschijningsvormen als bij volwassenen: angst, agressie, hulpeloosheid, afgrijzen en opgewonden gedrag komen voor, maar ook vermijding van prikkels, afvlakking van emoties, desinteresse, concentratieproblemen en verhoogde waakzaamheid. Jongeren kunnen nadrukkelijk doen alsof er niets aan de hand is (vermijding) en zich overgeven aan risicovol gedrag en excessief drank- of drugsgebruik.

Het is dus belangrijk dat slachtoffers van kindermishandeling worden gescreend op de aanwezigheid of ontwikkeling van een PTSS en of specifieke behandeling nodig is. Het protocol Classificatie Screening en diagnostiek (Beer et al., 2013) beschrijft hoe professionals kunnen screenen op traumagerelateerde klachten.
 
Daarbij zijn er globaal drie stappen te onderscheiden:

• Een interview met kind en ouders waarin vooral wordt gevraagd naar belevingen en gedragingen van het kind.
• Een kort (screenings)instrument.
• De beslissing om het kind wel/niet door te verwijzen (naar bijvoorbeeld de Jeugd-GGZ).

Instrumenten voor traumagerelateerde klachten

Op basis van de Kennissynthese Kinderen en jongeren met traumagerelateerde klachten in Nederland (Fleuren & Pannebakker, 2015) wordt jeugdprofessionals de volgende instrumenten aangeraden:

• Children’s Revised Impact of Event Scale (CRIES-13; in het Nederlands vertaald door Olff, 2005) bij vermoedens van trauma. De CRIES-13 is een zelf-invulvragenlijst voor screening op symptomen van PTSS. Deze korte vragenlijst is bruikbaar voor kinderen van 8 tot 18 jaar, en is gevalideerd (Verlinden et al., 2014).
• Voor het toetsen van een vermoeden van gedrags-, sociaal-emotionele of psychiatrische problemen buiten de geestelijke gezondheidszorg zijn er signalerende instrumenten zoals de Teacher’s Report Form (TRF), de Child Behavior Checklist (CBCL), de Strengths and Difficulties Questionnaire (SDQ), Sociaal Emotionele Vragenlijst (SEV) en Youth Self Report (YSR). Deze signalerende en diagnostische instrumenten zijn breed van opzet en kunnen problemen dan ook breed in kaart brengen. Zie ook de richtlijn Ernstige gedragsproblemen en de richtlijn Traumagerelateerde problemen.

De ouder als opvoeder

Er bestaan diverse (over het algemeen) valide vragenlijsten die de kwaliteit van de opvoeding in kaart brengen, zoals:

• Pedagogische Variabelen Lijst (PVL; Bakker, 2001; 2008) bij gezinnen met een kinderbeschermingsmaatregel.
• Gezinsvragenlijst (GVL; Van der Ploeg & Scholte, 2008) bij gezinnen met kinderen van 4 tot 18 jaar; subschalen: responsiviteit, communicatie, organisatie, partnerrelatie, sociaal netwerk.
• Vragenlijsten Gezin & Opvoeding (VG&O; Vermulst et al., 2015 bij gezinnen met kinderen van 0 tot 18 jaar, bestaande uit 4 vragenlijsten die ook los af te nemen zijn:
• Opvoedingsbelasting vragenlijst (OBVL; Vermulst et al., 2012); subschalen: problemen opvoeder-kindrelatie, problemen met opvoeden, depressieve stemmingen, rolbeperking, gezondheidsklachten. De verkorte versie, de OBVL-K, beperkt zich tot de subschalen problemen opvoeder-kindrelatie, problemen met opvoeden en depressieve stemmingen.
• Vragenlijst Gezinsfunctioneren Ouders (VGFO; Veerman et al., 2011; 2016); subschalen: basiszorg, opvoeding, sociale contacten, jeugdbeleving, partnerrelatie.
• Verkorte Schaal voor Ouderlijk Gedrag (VSOG; Van Leeuwen et al., 2011; 2018); subschalen: positieve betrokkenheid, regels aanleren, materieel belonen, straffen, fysiek straffen.
• Vragenlijst Meegemaakte Gebeurtenissen (VMG; Veerman et al., 2011). 

Bij het gebruiken van een instrument is het belangrijk om de kwaliteit ervan vast te stellen. Raadpleeg bijvoorbeeld:

• www.nji.nl/instrumenten (opgenomen zijn: GVL, OBVL(-K), VGFO, VMG);
• www.cotandocumentatie.nl (NIP; inloggen vereist) (beoordeeld zijn: GVL, OBVL(-K), VGFO, VMG).

In kaart brengen zelfredzaamheid 

• Met de Zelfredzaamheidsmatrix (www.zelfredzaamheidmatrix.nl; Lauriks et al., 2013) kun je beoordelen of er sprake is van acute problematiek en of het gezin op een aantal domeinen niet, beperkt, voldoende of volledig zelfredzaam is. Er is een supplement beschikbaar om het ouderschap te beoordelen van volwassenen die de verantwoordelijkheid hebben voor minderjarige kinderen (Fassaert et al., 2013).
• Met MijnZRM.nl  kunnen cliënten zelf hun mate van zelfredzaamheid meten.
• De Zelfredzaamheidsschaal voor Jongeren (ZRJ; Addink et al., 2017) is een soortgelijk instrument dat in kaart brengt hoe leeftijdsadequaat de zelfredzaamheid van een kind of jongere is, of ouderfiguren passende ondersteuning bieden en wat de kwaliteit van de bredere omgeving is.

Zie ook de richtlijn Gezinnen met meervoudige en complexe problemen.

De ouder als persoon: psychische problemen bij ouder(s)

Het is van belang dat jeugdprofessionals voldoende kennis hebben over psychische problematiek bij volwassenen. Kinderen van ouders met psychische problemen lopen een verhoogd risico het slachtoffer te worden van kindermishandeling (Verdurmen et al., 2007) en verwaarlozing (Klein Velderman & Pannebakker, 2008).

Volwassenen met ernstige psychische aandoeningen blijken net zo vaak kinderen te hebben als volwassenen zonder psychische problemen (Jacobson, 2016). In een groot, langlopend Amerikaans onderzoek bij meer dan achtduizend volwassenen met psychische problemen stelde Jacobson vast dat alle soorten psychopathologie bij de ouder (zoals depressie, autisme, bipolaire stoornis of middelengerelateerde stoornis) negatieve effecten hebben op de kwaliteit van de ouder-kindrelatie (door de ouder zelf beoordeeld). Bij moeders werd een groter negatief effect gevonden dan bij vaders.

Volgens Koper et al. (2018) zijn er drie factoren die meespelen bij de impact van psychische problemen bij de ouder op het ouderlijk functioneren en de relatie met het kind:

• De leeftijd van de kinderen als de psychische problematiek ontstaat (hoe jonger het kind, hoe meer impact).
• De genetische kwetsbaarheid van het kind zelf.
• De ouder-kindinteractie en het opvoedgedrag van de ouder.

Mensen met ernstige psychische problemen hebben minder draagkracht dan gezonde volwassenen en laten doorgaans minder adequaat, minder sensitief opvoedgedrag zien als gevolg van hun symptomen (Beardslee et al., 2011; Dix & Meunier, 2009; Van den Ende et al., 2011; Van der Zanden et al., 2017). Ouders bieden bijvoorbeeld weinig emotionele ondersteuning, geven onvoldoende structuur, of zijn overbeschermend of autoritair (Romijn et al., 2010). Bij psychische problemen is er bijna altijd een verminderd vermogen om te mentaliseren, dus te reflecteren op jezelf als opvoeder en op (het gedrag van) het kind. Beide aspecten (sensitief gedrag en kunnen mentaliseren) zijn van belang voor de ontwikkeling van een veilige gehechtheidsrelatie (zie ook de richtlijn Problematische gehechtheid). Hieronder wordt van enkele veelvoorkomende psychische stoornissen bij volwassenen beschreven hoe deze invloed kunnen hebben op het opvoedgedrag van ouders.

Depressie en postpartum depressie

Bijna zes op iedere honderd volwassenen (Smit et al., 2013) hebben weleens last van serieuze depressieve klachten, gedurende een periode van minimaal twee weken. Bij vrouwen komt een depressie bijna twee keer zoveel voor als bij mannen (R. de Graaf et al., 2011). Er is sprake van een depressie als ten minste vijf van de volgende symptomen gedurende twee weken aanwezig zijn, én als er sprake is van veranderingen ten opzichte van het eerdere functioneren van de ouder:

• Een depressieve stemming of wanhoop.
• Vermindering van interesse voor of plezier aan (bijna) alle activiteiten.
• Onopzettelijk gewichtsverlies of -toename.
• Slaapklachten.
• Psychomotorische gejaagdheid of geremdheid.
• Vermoeidheid of verlies van energie.
• Gevoelens van waardeloosheid en inadequate schuldgevoelens.
• Vermindering van het vermogen om te denken en zich te concentreren.

Jaarlijks krijgt in Nederland ongeveer een op de tien vrouwen die bevallen zijn een postpartum (postnatale) depressie (Smit et al, 2013). Volgens Koper et al. (2018) ligt de incidentie van postpartum depressie tussen de 7% en 29%, en hebben hun kinderen hebben een drie tot vijf keer hogere kans om zelf een depressie te ontwikkelen (Koper et al., 2018). Uit onderzoek blijkt dat ouders met een depressie veeleisend kunnen zijn, vlakker zijn in de communicatie met hun kind, minder fysiek contact hebben met hun kind, minder uitingen van goedkeuring laten zien, en meer moeite hebben om sensitief te reageren op de behoeften van hun kind (Beardslee et al., 2011; Dix & Meunier, 2009). Vooral bij jonge kinderen kan verminderd sensitief gedrag een bedreiging vormen voor de ontwikkeling van een veilige gehechtheidsrelatie.

Antisociale persoonlijkheidsstoornis

Volwassenen met een antisociale persoonlijkheidsstoornis (prevalentie 3%; R. de Graaf, 2011) kunnen agressief en vijandig reageren, veel ruzie maken, driftbuien hebben, actief weigeren om verzoeken van gezagsdragers in te willigen en anderen opzettelijk hinderen. Ze hebben geen spijt en kunnen zich niet inleven in anderen. Deze stoornis komt vaker bij mannen voor. Rond middelbare leeftijd nemen de symptomen doorgaans af. Een antisociale persoonlijkheidsstoornis heeft veel invloed op het opvoedgedrag: het meest opvallend is het onvermogen om zich in te leven in het kind en het onvermogen om sensitief te reageren op het kind (Koper et al., 2018). Dit vormt een bedreiging voor de ontwikkeling van een veilige gehechtheidsrelatie.

ADHD  

Naar schatting 2% van de volwassenen in Nederland lijdt aan Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder (ADHD), dat zich kenmerkt zich door rusteloosheid, impulsiviteit en gebrek aan concentratie (R. de Graaf et al., 2011). Volwassenen met ADHD vallen op door hun gebrek aan concentratie en aandacht, problemen met plannen en organiseren en een chaotisch gedrag, zoals te laat komen en druk praten. Er is weinig bekend over de invloed van ADHD op opvoeden en ouderschap. Mensen met ADHD kunnen last hebben van stemmingswisselingen, waardoor ze mogelijk onvoorspelbaar kunnen zijn in hun gedrag naar hun kind. Bovendien kunnen mensen met ADHD gevoeliger zijn voor externe prikkels als lawaai en huilen. Of dit ook negatief uitpakt in opvoedgedrag is nog niet specifiek onderzocht.

Bipolaire stoornis

Volwassenen met een bipolaire stoornis (ook wel manisch-depressieve stoornis, prevalentie 1%; R. de Graaf et al., 2011) hebben te maken met sterke stemmingswisselingen: op het ene moment heel erg uitgelaten zijn (manie), en het andere moment neerslachtig (depressie). Een bipolaire stoornis kan niet worden genezen, wel kunnen symptomen met medicatie verminderen of verdwijnen en kan een nieuwe episode worden voorkomen. Een bipolaire stoornis heeft veel invloed op het ouderschap: de prikkelbare stemming kan enkele dagen tot weken duren. In een manische periode zijn mensen overdreven vrolijk, boos, overactief en druk, en houden ze geen rekening met de consequenties van hun gedrag. Er zijn geen specifieke studies gedaan naar de invloed van een bipolaire stoornis op het ouderlijk functioneren. De veronderstelling is dat ouders met deze stoornis zowel in de manische als de depressieve perioden minder sensitief kunnen reageren op de behoeften van hun kind. Ook wordt aangenomen dat zij dan onvoorspelbaar zijn in hun gedrag, wat weer een bedreiging vormt voor de ontwikkeling van een veilige gehechtheidsrelatie.

Borderline persoonlijkheidsstoornis

Iemand met een borderline persoonlijkheidsstoornis valt op door sterke wisselingen in stemmingen, gedachten en gedrag. Mensen met een borderline stoornis reageren impulsief en extreem, en denken vaak zwart-wit. Relaties zijn moeilijk te onderhouden en wisselen sterk. In Nederland heeft 1,1% van de mensen tussen de 21 en 67 jaar een borderline persoonlijkheidsstoornis (Koper et al., 2018). De sterke wisselingen in stemming en gedrag maken dat de stoornis veel invloed heeft op het ouderlijk functioneren. Ouders met een borderline stoornis vertonen vaker onvoorspelbaar gedrag richting hun kind, en verwaarlozen hun kinderen vaker (Cuijpers et al., 2005). Ook hebben ouders met een borderline stoornis moeite om sensitief te reageren op de behoeften van hun kind, wat de ontwikkeling van een veilige gehechtheidsrelatie bedreigt.

Autisme spectrum stoornis (ASS) 

Naar schatting 1% van de volwassenen (meer mannen dan vrouwen) heeft een Autisme Spectrum Stoornis (ASS), een psychische aandoening die de normale ontwikkeling belemmert en levenslang aanhoudt. Kinderen van ouders met ASS hebben een fors hoger risico om zelf ook ASS-problemen te ontwikkelen (Koper et al., 2018). ASS-problematiek heeft veel invloed op het ouderlijk functioneren: ouders met ASS kunnen zich (afhankelijk van de ernst) minder goed inleven in hun kind, reageren daardoor minder sensitief op de behoeften van hun kind, en bieden hun kind minder emotionele ondersteuning. Dit vormt een bedreiging voor de ontwikkeling van een veilige gehechtheidsrelatie.

Ouders met een (licht) verstandelijke beperking bij ouders (LVB)  

LVB is geen psychische of psychiatrische stoornis, maar wel een onzichtbare beperking die veel invloed heeft op het ouderlijk functioneren van een persoon. Ouders met een LVB hebben een laag IQ (tussen 50 en 85) én een beperkt sociaal aanpassingsvermogen (Zoon & Van Rooijen, 2018). Bij ‘sociaal aanpassingsvermogen’ gaat het om vaardigheden als lezen, schrijven en rekenen, om sociale vaardigheden en om praktische vaardigheden als persoonlijke verzorging en gebruikmaken van openbaar vervoer.

Mensen met een LVB:

• denken heel concreet, en zijn gericht op het hier en nu;
• denken sterk vanuit zichzelf, en zijn – ook in de opvoeding – meestal gericht op hun eigen behoeften;
• kunnen zich niet goed in anderen verplaatsen;
• reageren doorgaans impulsief en hebben moeite om hun impulsen te beheersen;
• vinden het lastig om een langere tijdsperiode te overzien;
• hebben moeite om hun aandacht en concentratie vast te houden;
• hebben tijd nodig om nieuwe informatie te verwerken en aan te leren;
• hebben moeite om te praten over hun eigen emoties; ook het herkennen van emoties bij anderen is een probleem (A. de Jong et al., 2014).

Bij ouders met een LVB zien we vaker een pedagogisch onvermogen, verwaarlozing of mishandeling van hun kinderen. In tweederde van de Nederlandse gezinnen waarbij één of beide ouders een LVB hebben, functioneren de ouders niet ‘goed genoeg’ (D. L. Willems et al., 2007). Goed genoeg ouderschap definiëren we hier als ouderschap waarbij de ouders, al of niet met hulp van het netwerk, minimaal beschikken over de volgende vaardigheden (Durinck & Racquet, 2003; Lever, 2015):

• Ouders kunnen de basisbehoeften van hun kind vervullen, zoals: kinderen hebben schone kleren, gezond eten, een schoon en warm huis.
• Ouders kunnen hun kind affectie en steun bieden: kinderen worden getroost bij verdriet, gekalmeerd bij boosheid, gerustgesteld bij angst, er wordt samen met hen gelachen.
• Ouders kunnen hun kind steun bieden bij het aangaan en onderhouden van sociale relaties binnen en buiten het gezin in termen van liefde, vertrouwen, en burgerschap.
• Het gezin kan omgaan met de buitenwereld. Kinderen leren wat wel en niet mag, ouders houden zich aan de wet, en ouders leven veilig en gezond.

Of het ouderschap van ouders met een LVB als ‘goed genoeg’ te beoordelen is, hangt af van de balans tussen de beschermende en bedreigende factoren (De Vries et al., 2005). Er zijn diverse ondersteuningsprogramma’s beschikbaar voor ouders met een LVB (zie ook Aanpak en interventies).

Het in kaart brengen van het sociale netwerk kan drie functies hebben: 

• het brengt informanten in kaart;  
• om de context van het gezin te leren kennen;  
• als ondersteuning bij een interventie. Deze ondersteuning valt op vier manieren te biedeng (Baartman, 2010; Ince et al., 2013):  
  • praktische ondersteuning 
  • psychologische of emotionele ondersteuning
  • informatieve en voorlichtende ondersteuning
  • normatieve ondersteuning (voorbeeld)functie

De aanwezigheid van een sociaal netwerk is een beschermende factor voor ouders en kinderen (zie Oorzaken en factoren). Dat geldt zowel voor gezinnen met als zonder veel problemen. Een sociaal netwerk kan kinderen beschermen wanneer er problemen of risicofactoren aan de orde zijn.

Doordat ouders en kinderen praktische of emotionele steun krijgen van mensen die het gezin goed kennen, is de kans kleiner dat opvoedingsproblemen escaleren en een kind terechtkomt in een problematische opvoedingssituatie. Gezinnen kunnen meer aan als er mensen zijn die hen praktisch en emotioneel ondersteunen. De jeugdprofessional kan het sociale netwerk op uiteenlopende manieren in kaart brengen: door hier gericht vragen over te stellen aan ouders en kinderen en anderen die hen goed kennen, en door het te visualiseren met bijvoorbeeld een sociogram, ecogram of netwerkkaart, of het driedimensionaal weer te geven met materiaal als Playmobil.

Professionals kunnen vanuit diverse domeinen bij een gezin betrokken zijn. Zoals: 

1. Basisvoorzieningen  

Welzijn en sociaal:

• peuterspeelzaal
• kinderopvang
• algemeen maatschappelijk werk (o.a. schuldhulpverlening, relatieproblemen, huisvestingsproblemen, werk en inkomen)
• buurtwerk, kinderwerk

Onderwijs:

• primair onderwijs (met o.a. intern begeleider, aandachtsfunctionaris kindermishandeling, schoolpsycholoog of schoolmaatschappelijk werk)
• voortgezet onderwijs (mentor, zorgcoördinator of schoolmaatschappelijk werk)
• speciaal onderwijs (idem)
• ondersteuningsstructuur/multidisciplinaire overleggen (MDO)/ Samenwerkingsverband Passend Onderwijs of onderwijsadviesbureau

Preventieve zorg: 

• jeugdgezondheidszorg (incl. consultatiebureau)
• lokaal team/sociaal team/wijkteam/ jeugdteam/jeugd- en gezinsteam (zie ook onder punt 3 bij Jeugdhulp en -bescherming)
• Centrum voor Jeugd en Gezin

2. Veilig Thuis 

3. Hulpverlening en zorg 

Jeugdhulp en -bescherming:

• lokaal team/sociaal team/wijkteam/jeugdteam/jeugd- en gezinsteam
• jeugdzorg
• jeugdbescherming (gezinsvoogdij)
• jeugdreclassering
• jeugd-ggz
• pleegzorg
• jeugd-lvb
• gesloten jeugdzorg (residentieel)
• ambulante hulpverlening
• particuliere praktijken

Geestelijke gezondheidszorg volwassenen: 

• volwassenen-ggz
• verslavingszorg
• particuliere praktijken
• praktijk ondersteuner huisartsen voor geestelijke gezondheidszorg (POH-GGZ)

Opvang:

• maatschappelijke opvang
• vrouwenopvang (Blijf van m’n Lijf)
• Leger des Heils

Medische gezondheidszorg:

• huisarts
• paramedici, zoals logopediste, fysiotherapeut, diëtist, verloskundige etc.
• medisch specialisten (waaronder tandartsen)
• alternatieve genezers

Specialistische zorg en ondersteuning:

• MEE (bij lichamelijke en geestelijke beperking, chronisch zieken)
• Landelijk Epertise Centrum Kindermishandeling)
• Centrum Seksueel Geweld
• traumabehandelcentra en MDA++ (Multidisciplinaire Aanpak)
• professionals/organisaties met een specifieke expertise zoals op het gebied van seksueel geweld, eergerelateerd geweld, loverboy-problematiek en huwelijksdwang

Veiligheid: 

• Politie (o.a. zeden)
• Openbaar Ministerie
• Raad voor de Kinderbescherming
• Samenwerkingsverband rond bescherming (bijv. Beschermtafel) en/of veiligheid (zoals Veiligheidshuis).

Informatie-uitwisseling

Jeugdprofessionals horen goed te weten onder welke omstandigheden zij wel en niet informatie over gezinnen mogen delen. 

Hiertoe kunnen zij de volgende bronnen raadplegen: 

• het privacyreglement van de eigen instelling
• organisatie-afspraken en -protocollen
• de eigen beroepscode
• de Algemene Verordening Gegevensbescherming (AVG)
• het Burgerlijk Wetboek
• de Wet verplichte meldcode huiselijk geweld en kindermishandeling
• Herziening kinderbeschermingsmaatregelen (14 november 2014)
• het Internationaal Verdrag inzake de Rechten van het Kind (IVRK) met onder andere:
• het recht op informatie;
• het recht op (bescherming van) de privacy van het kind (Art. 16 IVRK);
• het recht van het kind om de eigen mening in te brengen en serieus genomen te worden bij alle beslissingen die hem of haar aangaan (Art. 17 IVRK en Art. 12 IVRK); er dient serieus naar de mening van het kind te worden geluisterd en teruggekoppeld te worden wat er met diens mening is gedaan.
• de Jeugdwet, met onder andere:
  • meldrecht wanneer Veilig Thuis of de Raad voor de Kinderbescherming om informatie vraagt;
  • wettelijk recht van Veilig Thuis om bij grote onveiligheid van kinderen ook zonder toestemming van de ouders (maar onderbouwd) informatie op te vragen.
• de Wet op de Beroepen in de Individuele Gezondheidszorg (Wet BIG). Deze bevat regels voor de kwaliteit van de zorgverlening en beschermt cliënten tegen ondeskundig en onzorgvuldig handelen door zorgverleners.
• de Wet op de Geneeskundige Behandelingsovereenkomst (WGBO, Boek 7 van het Burgerlijk Wetboek). Deze wet is van toepassing op geneeskundige handelingen die rechtstreeks betrekking hebben op personen (patiënten) en die ertoe strekken hen van een ziekte te genezen, hen voor het ontstaan van een ziekte te behoeden, hun gezondheidstoestand te beoordelen of hun verloskundige bijstand te verlenen (Art. 7:446 BW). Hieronder vallen ook aanpalende handelingen, zoals het verplegen en verzorgen van personen in het kader van een geneeskundige behandeling. De patiënt heeft een aantal rechten waar de hulpverlener aan tegemoet hoort te komen, zoals de informatieplicht, toestemmingsvereiste voor onderzoek en behandeling, dossierplicht en geheimhoudingsplicht. De bepalingen in de WGBO zijn vrijwel identiek aan die in de Jeugdwet. Wanneer de jeugdprofessional zorg levert in de zin van geneeskundige behandeling, is naast de Jeugdwet ook de WGBO van toepassing. 

Iedere professional die zorg biedt aan cliënten heeft een beroepsgeheim op grond van de Wet op de Beroepen in de Individuele Gezondheidszorg (Wet BIG; Art. 88) en de Wet op de Geneeskundige Behandelingsovereenkomst (WGBO; Art. 7.457 BW). Deze ‘zwijgplicht’ verplicht de professional om geen informatie over de cliënt aan derden te verstrekken tenzij de cliënt hiervoor toestemming geeft. Met toestemming van de jongere (als die 16 jaar of ouder is) en/of ouders mag de betrokken professional altijd overleggen met relevante andere, externe professionals. Daarbij is het belangrijk dat de professional het kind en de ouders vooraf goed informeert, zodat voor hen duidelijk is waar zij toestemming voor geven.

Dat wil niet zeggen dat gegevensuitwisseling met andere professionals alleen maar mogelijk is als de jongere (als die 16 jaar of ouder is) en/of ouders expliciet toestemming geven. Bij het beroepsgeheim gaat het om geheimhouding waar mogelijk, en zorgvuldige doorbreking van het geheim waar nodig. Bij vermoedens van kindermishandeling spant de beroepskracht zich in om toestemming te krijgen voor bijvoorbeeld een melding bij Veilig Thuis. 

Als dit niet lukt, kan een wettelijke ‘plicht tot spreken’ of een ‘conflict van plichten’ ontstaan. Als de professional meent de zwijgplicht te moeten doorbreken, kan het belang van het kind tegenover het belang van de ouder komen te staan. Overleg hierover met de aandachtsfunctionaris kindermishandeling en Veilig Thuis, en noteer je beslissing met beargumentering in het dossier. Houd daarbij (bijvoorbeeld in formulering) rekening met het dossier-inzagerecht van ouders. Bij vermoedens van kindermishandeling is er bovendien het wettelijke recht van geheimhouders om vermoedens te melden bij Veilig Thuis. 

Leg ouders en kinderen de werking van het beroepsgeheim uit. Beloof kinderen nooit een ‘geheim te bewaren’; beloof wel om ze altijd te zullen informeren en niet iets ‘achter hun rug om’ te zullen ondernemen.  

Bij de afweging om het beroepsgeheim te doorbreken en zonder toestemming gegevens uit te wisselen met andere professionals, is het van belang de volgende vragen te beantwoorden: 

• Is echt al het nodige geprobeerd om toch toestemming te verkrijgen van de gezinsleden?
• Weegt het gevaar of ernstig nadeel bij een van de gezinsleden (een of meer kinderen) wel op tegen het belang dat een ander gezinslid bij geheimhouding heeft?
• Welk doel moet bereikt worden met het geven van de informatie?
• Kan dit doel ook bereikt worden zonder de informatie te verstrekken?
• Wie heeft de informatie echt nodig om het gevaar of het ernstige nadeel voor het gezinslid af te wenden? Welke informatie heeft die professional echt nodig?

Zie voor praktische handvatten de Handreiking Samenwerken bij Strafbare Kindermishandeling.

Bovenstaande geldt ook voor multidisciplinaire overlegstructuren met bijvoorbeeld leerkrachten, kinderopvang, maatschappelijk werkenden, de jeugdgezondheidszorg en andere jeugdprofessionals. De casuïstiek wordt zoveel mogelijk anoniem of met toestemming van betrokkenen behandeld. Ook hier geldt dat het belang van het kind zwaarder kan wegen dan het belang dat gediend is met de handhaving van de zwijgplicht.

Gegevensuitwisseling kan plaatsvinden als daarmee kindermishandeling kan worden voorkomen of gestopt. Professionals in bijvoorbeeld onderwijs en kinderopvang vallen niet onder de Wet BIG en WGBO maar hebben wel geheimhoudingsplicht.

Let op: voor het uitwisselen van relevant schriftelijke informatie, audio- en beeldmateriaal etc. met andere betrokken instellingen en professionals dienen jeugdhulp- en jeugdbeschermingsorganisaties te beschikken over een veilig (e-mail)systeem, applicaties of software.

De jeugdbeschermer heeft een eigenstandig recht op informatie. Op grond daarvan moeten artsen, verpleegkundigen en andere professionals met een beroepsgeheim desgevraagd en zonder toestemming van de betrokkenen een gezinsvoogd/jeugdbeschermer informatie verstrekken (spreekplicht). Dit geldt alleen als de informatieverstrekking noodzakelijk is voor de uitvoering van de ondertoezichtstelling (OTS). De wetswijziging maakt het juridisch ook mogelijk dat professionals met beroepsgeheim desgevraagd of uit eigen beweging, zonder toestemming en met doorbreking van de geheimhoudingsplicht de gezinsvoogd/jeugdbeschermer informeren (art. 7.3.11 lid 4 Jeugdwet 2015).

Verwijsindex 

De VIR is een landelijk digitaal systeem waarin alleen geautoriseerde professionals inzage hebben en een registratie op basis van het Burgerservicenummer kunnen doen van jongeren tot 23 jaar met problemen. Ga na wie dit bij jouw organisatie is of zijn. De VIR koppelt persoonsgegevens van kinderen op hetzelfde adres en van kinderen van dezelfde ouders, waardoor eventuele signalen bij elkaar kunnen komen. Bij een ‘match’ wordt duidelijk welke professionals of politie of justitie bij het kind en het gezin betrokken zijn. Er is dan nog geen inhoudelijke informatie-uitwisseling, er is alleen een signaal dát er meerdere professionals betrokken zijn. Zij kunnen dan vervolgens overleggen wat de beste aanpak is voor hulpverlening. 

Over de registratie van een kind in de VIR moeten ouders (en jongeren van 16 jaar of ouder) vooraf geïnformeerd worden, maar toestemming is daarbij niet nodig. De professional heeft een meldrecht (geen meldplicht) bij een ‘redelijk vermoeden’ dat ‘de noodzakelijke condities voor een gezonde en veilige ontwikkeling van het kind daadwerkelijk wordt bedreigd’. Wanneer er een match blijkt met andere professionals of politie en justitie en men in overleg wil treden, is toestemming vereist van de ouders of jongere (als die 16 jaar of ouder is). Wanneer zij geen toestemming geven, is er een ‘conflict van plichten’ en moeten professionals afwegen of zij hun beroepsgeheim moeten doorbreken in belang van het kind (zie ook de Jeugdwet uit 2015 en de website handreikingmelden.nl). Alle cases bij de Raad voor de Kinderbescherming worden geregistreerd in de Verwijsindex. 

Bij vragen en dilemma’s over het beroepsgeheim en de informatie-uitwisseling kan altijd overlegd worden met Veilig Thuis of een jurist verbonden aan de eigen organisatie.

Andere informatiebronnen zijn:

• Het beroepsgeheim in samenwerkingsverbanden: een wegwijzer voor zorgprofessionals opgesteld door artsenfederatie KNMG, GGZ Nederland, AJN (Artsen Jeugdgezondheidszorg Nederland), LHV (Landelijke Huisartsen Vereniging), NIP (Nederlands Instituut van Psychologen), NVvP (Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie), SVG (Stichting Verslavingsreclassering GGZ), V&VN (Verpleegkundigen & Verzorgenden Nederland) en VVAK (Vereniging Vertrouwensartsen Kindermishandeling).
• Gegevensuitwisseling in de bemoeizorg: een handreiking opgesteld door GGZ Nederland i.s.m. GGD GHOR Nederland en KNMG.
• Info Delen: een app over informatie-uitwisseling bij signalen van kindermishandeling tussen hulp- en zorgverleners en Veilig Thuis, gezinsvoogdij en de Raad voor de Kinderbescherming.

Overleg met Veilig Thuis  

Overleggen met en advies vragen bij Veilig Thuis over een casus kan op ieder moment in de meldcode, maar ook al eerder bij de allereerste zorgen. Overleggen is niet hetzelfde als een melding doen. Overleggen kan anoniem of met een geanonimiseerde casus. Veilig Thuis-medewerkers hebben kennis van signalen en risicofactoren en juridische kwesties, zij denken mee en geven tips. Overleg met Veilig Thuis of een situatie meldingswaardig is, gezien de zorgen die er zijn, en welke stappen dan van belang zijn. Ook als er acuut gevaar dreigt en er direct gemeld moet worden, kan Veilig Thuis adviseren wie het best de melding kan doen, hoe te handelen en dit te bespreken met de ouders en eventueel het kind of de kinderen. In sommige situaties kan Veilig Thuis vooronderzoek doen om de urgentie van een casus te bepalen door te starten met informatie verzamelen bij andere instellingen of professionals, voordat of zonder dat de betrokkenen hiervan op de hoogte zijn.

Veilig Thuis werkt met het Triage-instrument Veilig Thuis versie 1.0 om een situatie te beoordelen op direct gevaar, op ernst van de onveiligheid en de complexiteit van de problematiek. Veilig Thuis stelt, in samenwerking met andere betrokken professionals (al of niet in een MDA++) en zo mogelijk de ouders, een veiligheids-, hulpverlenings- en herstelplan op. In de meldcode is een rol voor casusregie bij Veilig Thuis belegd, met name in eerste instantie en bij ernstige en structurele vormen van kindermishandeling).

De wettelijke taken van Veilig Thuis zijn (Jeugdwet, 2015; Handelingsprotocol Veilig Thuis, VNG, 2019): 

• advies geven aan professionals en omstanders;
• meldingen in ontvangst nemen;
• onderzoek doen of er daadwerkelijk sprake is van huiselijk geweld of kindermishandeling;
• zo nodig vervolgstappen in gang zetten in de vorm van overdragen naar vrijwillige hulp, een MDA++, Raad voor de Kinderbescherming informeren en/of aangifte doen bij de politie;
• een terugkoppeling geven aan de melder.

Raad voor de Kinderbescherming

Het gedwongen kader komt pas in beeld wanneer er sprake is van een ernstige bedreiging van de ontwikkeling (en veiligheid) van het kind en de ouders niet bereid of in staat zijn deze bedreiging met hulp op vrijwillige basis af te wenden. Veilig Thuis, de gemeente of de instelling die door de gemeente hiervoor is gecertificeerd, doet dan een verzoek tot onderzoek aan de Raad voor Kinderbescherming. De Raad onderzoekt of een maatregel zoals een (voorlopige) ondertoezichtstelling ((V)OTS), al of niet met een uithuisplaatsing noodzakelijk is. Als dit het geval is, wordt hierom bij de kinderrechter verzocht. In ernstige en acute situaties waarin ouders de zorg niet kunnen of willen bieden die noodzakelijk is om de acute bedreiging van de ontwikkeling weg te nemen, moet een verzoek tot direct onderzoek of voorlopige maatregel bij de Raad voor de Kinderbescherming overwogen worden. Bij twijfel kan de Raad altijd voor advies of consult worden benaderd. Alle casussen bij de Raad voor de Kinderbescherming worden geregistreerd in de Verwijsindex. Zie ook de richtlijn Uithuisplaatsing en terugplaatsing.

Beschermtafel 

Een ‘Beschermingstafel’, ‘Beschermtafel’ of het ‘Beschermoverleg’ kan bijeen worden geroepen door een betrokken hulpverlener/jeugdprofessional wanneer de gezinssituatie:

• voor het kind onveilig is en/of
• de vrijwillige hulpverlening niet toereikend blijkt en/of
• er een kinderbeschermingsmaatregel wordt overwogen.

Dit wordt altijd met de ouders vooraf besproken.

Aan tafel zitten:

• de ouder(s) en de jongere(n) (als die 12 jaar of ouder is)
• de hulpverlener of jeugdprofessional die het verzoek heeft ingediend
• een vertegenwoordiger van de Raad voor de Kinderbescherming
• een medewerker van het CJG, het wijkteam of de jeugdbescherming
• een voorzitter en secretaris.

Overleg met de politie en justitie 

Ook in contacten met politie of justitie bewaart de professional het beroepsgeheim. Het beroepsgeheim kan doorbroken worden als er sprake is van: 

• toestemming van de cliënt
• een wettelijke plicht tot spreken (o.b.v. de Wet op de lijkbezorging en de Wet publieke gezondheid)
• een conflict van plichten: alleen met het vrijgeven van informatie aan politie of justitie kan ernstige schade voor de cliënt of anderen worden voorkomen. Hiervan kan sprake zijn bij een ernstig misdrijf of een mogelijk strafbaar feit, binnen of buiten de hulpverlening, zoals:
  • seksueel misbruik
  • geweld
  • wapenbezit
  • ernstige vormen van lichamelijke kindermishandeling of lichamelijke verwaarlozing
  • eergerelateerd geweld
  • vrouwelijke genitale verminking
  • huwelijksdwang  

Bij een vermoeden van (strafbare) kindermishandeling kunnen Veilig Thuis en de Raad voor de Kinderbescherming – in afstemming met politie en justitie – taxatiegesprekken uitvoeren om de signalen die mogelijk zouden kunnen wijzen op (strafbare) kindermishandeling te verhelderen.

Bij twijfel over het doen van aangifte of overleggen met politie of justitie: overleg intern met de aandachtsfunctionaris en/of leidinggevende, vraag advies aan Veilig Thuis en zo mogelijk ook bij de beroepsvereniging. Maak vervolgens een gezamenlijke afweging of aangifte wordt gedaan, besluit wie dit doet (dit kan ook door Veilig Thuis gedaan worden) en/of welke informatie gedeeld wordt en met welk doel.

Afstemming van te ondernemen stappen in relatie tot politie of justitie is ook belangrijk omdat gesprekken van de jeugdprofessional met (minderjarige) slachtoffers en getuige(n) het leveren van bewijs in een strafzaak kunnen belemmeren of beïnvloeden. Dit geldt zowel voor het spreken met de ouders als met het kind, en zowel met als zonder toestemming. Zie ook: Handreiking Praten met kinderen bij mogelijk seksueel misbruik (Kwakman & Polders, 2017).

Omgekeerd kan de politie aanvullende informatie verstrekken die relevant is voor de jeugdprofessional om een veiligheids- en risicotaxatie te kunnen maken voor het hele gezin. Veilig Thuis kan tevens aanvullende informatie navragen bij de politie over alle personen die direct betrokken zijn bij een melding.

Verwijs slachtoffers van seksueel misbruik (zowel binnen als buiten het gezin) naar een Centrum voor Seksueel Geweld (bij (vermoeden van) verkrachting: zo snel mogelijk en niet douchen). Een andere rol van de politie kan zijn om te assisteren of aanwezig te zijn bij een huisbezoek of een gesprek en de fysieke veiligheid van kinderen en de jeugdprofessional te bewaken.

Wijs ouders op de mogelijkheid om aangifte te doen of op het bestaan van het Tijdelijk Huisverbod. Dit is een bestuursrechtelijke maatregel die de politie, onder verantwoordelijkheid van de burgemeester, kan opleggen aan een pleger van huiselijk geweld (waaronder ook kindermishandeling).

Veiligheidshuizen 

Ook zijn er zogenoemde Veiligheidshuizen waarin politie, justitie, welzijn en zorg samenwerken rondom casuïstiek waarin de diverse domeinen een rol spelen. In de meeste Veiligheidshuizen maken huiselijk geweldsincidenten (waaronder kindermishandeling) een belangrijk deel uit van de casuïstiek. De jeugdprofessional kan overleggen met het Veiligheidshuis en/of zelf benaderd worden voor overleg over een casus. Ook hiervoor geldt dat de professional het beroepsgeheim bewaart ‘tenzij’.

Verschil tussen een Veiligheidshuis en MDA++ is dat een MDA++ gespecialiseerd is in de aanpak van kindermishandeling (acuut, ernstig en structurele onveiligheid) en samen met het gezin – en waar mogelijk het sociale netwerk – werkt aan duurzame veiligheid. In het Veiligheidshuis wordt multidisciplinair casusoverleg gevoerd op basis van incidenten en recidive plegers; voor hulp wordt vervolgens verwezen.

Wat mag op welke leeftijd?

De wet (WGBO en Burgerlijk Wetboek) maakt onderscheid tussen drie leeftijdscategorieën.

• Tot 12 jaar: de gezagdragende ouders beslissen over hulp aan en praten met hun kind. Formeel speelt de wil van het kind zelf geen rol, maar zal een hulpverlener de wensen van het kind zoveel mogelijk bij beslissingen over de hulp moeten betrekken. Bovendien heeft het kind wel recht op informatie. De jeugdprofessional stemt de voorlichting af op het bevattingsvermogen van het kind. Weigeren ouders toestemming te geven voor een dringend noodzakelijke ingreep of behandeling, dan kan via de Raad voor de Kinderbescherming worden bewerkstelligd dat dit tijdelijk wordt overruled door een kinderbeschermingsmaatregel. Het ouderlijk gezag kan in dat geval tijdelijk geheel of gedeeltelijk worden geschorst (Art. 1:268 lid 1 onder b BW). Zie ook de Handreiking Toestemmingsvereiste voor hulp bij kindermishandeling (Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, 2016).
• Van 12 tot en met 15 jaar: in principe is dubbele toestemming vereist, zowel van de ouders als van het kind zelf (KNMG, 2019).
• Voor de minderjarige van 12 jaar of ouder die niet in staat is tot een ‘weloverwogen waardering van zijn belangen’ (bijvoorbeeld bij lvb) voorziet de wet niet in een mogelijkheid om een eventuele weigering van ouders om toestemming te geven te doorbreken. Toch mag een jeugdprofessional in acute en dreigende situaties, waarin de toestemming van de wettelijke vertegenwoordigers niet gegeven is, handelen om ernstig nadeel voor de minderjarige te voorkomen (Art. 7:466 lid 1 Burgerlijk Wetboek). Ook mag de jeugdprofessional handelen zonder toestemming van de ouders als de jeugdprofessional van mening is niet goed hulp te kunnen verlenen wanneer de geldende regels in acht genomen worden (lees: door niet te handelen). Hiervoor moet de jeugdprofessional goede argumenten hebben. Veilig Thuis is bevoegd om in uitzonderlijke situaties zonder medeweten van ouders (eerst) met een kind (onder de 16 jaar) te spreken. Het is bijvoorbeeld niet altijd mogelijk om toestemming te verkrijgen om met het kind apart te spreken – of om deze toestemming van beide ouders te verkrijgen (denk aan vechtscheidingen, een ouder die niet meer in beeld is, een ouder als pleger van seksueel geweld).
• 16 jaar of ouder: de jongere kan zelfstandig bepalen of deze met de jeugdprofessional alleen wil spreken en diagnostisch onderzoek of behandeling wil ondergaan, tenzij de jongere wilsonbekwaam wordt geacht. Ook moet aan jongeren van boven de 16 jaar eerst toestemming worden gevraagd om met de ouders te mogen praten, tenzij er gegronde redenen zijn om hiervan af te wijken (bijvoorbeeld wanneer de jongere daardoor gevaar loopt).
• Bij twijfel of onduidelijkheid is het altijd raadzaam om Veilig Thuis te raadplegen voor advies. 

Praten met ouders

Bedenk vooraf en leg uit wat het doel van het gesprek is: het in kaart brengen van de situatie en/of het aangaan van een samenwerkingsrelatie om veiligheid in het gezin tot stand te brengen. Bereid het gesprek goed voor en ga na wat al bekend is en wat nog niet (zie ook de tool ‘Check je gesprek’).

Waar spreek je af? Overweeg de locatie van het gesprek: bij de ouders thuis, op kantoor of elders. Overweeg ook wie het gesprek het beste kan voeren en welke collega of andere professional daarbij aanwezig zal zijn. Vraag hulp en/of oefen een gesprek eventueel van tevoren met een collega en/of met behulp van een video-opname. Zie ook de adviezen vanuit ‘Jeugdzorg werkt’ over veilig huisbezoek.

Zet een erkende tolk in (via het Tolk Vertaal Centrum) bij allochtone ouders die onvoldoende Nederlands spreken en ga na wat de belangrijkste gedragsregels zijn in de betreffende cultuur.

Leg aan ouders uit wat het doel van het gesprek is, wat jouw rol en verantwoordelijkheid is, wat je met de informatie gaat doen en wat ouders van jou kunnen verwachten.

Geef ouders de ruimte om te reageren en hun kant van het verhaal te vertellen: wat zijn hún verklaringen voor de geconstateerde problemen? Bevestig wat goed gaat en complimenteer ouders daarvoor. Maak concrete afspraken over het vervolg, wat van de ouders verwacht wordt, en wat zij van jou als professional kunnen verwachten. 

Signs of Safety

Signs of Safety (Turnell & Edwards, 1999) is een manier van werken waarbij het betrekken van zowel ouders, kinderen als het sociaal netwerk centraal staat. Wanneer toegepast zoals bedoeld, is dit een respectvolle methode die iedere betrokkene in zijn waarde laat.

Formulering

Wees je ervan bewust dat woordkeuze en formulering in een gesprek met ouders heel nauw luisteren. Bedenk per situatie vooraf welke formulering de minste weerstand bij ouders zal oproepen, zónder bezorgdheid te bagatelliseren of weg te laten en zonder af te doen aan de eventuele ernst van de boodschap.

Vermijd het gebruik van afkortingen en vaktermen als ‘factoren’, ‘risicofactoren’, signalen/signaleren’ ‘pedagogisch’, ‘eigen kracht’, ‘sociaal netwerk’, enzovoorts.

Gebruik ‘algemene (maar wetenschappelijk onderbouwde) kennis’ in het gesprek: ‘we weten dat kinderen in dit soort situaties …’ (Ten Berge et al., 2012).

Het kan verstandig zijn, met name in een eerste explorerende fase, om niet te spreken van ‘huiselijk geweld’, ‘kindermishandeling’, ‘geweld’ of ‘verwaarlozing’. Gebruik dan liever woorden en omschrijvingen als: ‘zorgen maken over’, ‘wat gaat goed, waarover maken we ons zorgen’, ‘zorgpunten /aandachtspunten’, ‘ongunstige omstandigheden’, ‘zorgen delen over het kind’ en ‘veiligheid’.

Als er al hulpverlening betrokken is en er wordt gewerkt aan de veiligheid in het gezin, kan het anderzijds juist wel goed zijn om expliciet te zijn en zogezegd niet om de harde feiten heen te draaien.

Gesprekstechnieken

Benoem concreet de zorgen en spreek over feiten, zonder oordeel en zonder aannames of interpretaties van die feiten. Stel vooral open vragen die niet alleen met ‘ja’ of ‘nee’ beantwoord kunnen worden vanuit een oprecht betrokken houding.

Pas gesprekstechnieken toe, zoals: laat OMA thuis, gebruik LSD, neem ANNA mee, smeer NIVEA, maar wees een OEN en maak je DIK.

• OMA: Oordelen, Meningen/Moralisering en (goedbedoelde) Adviezen.
• LSD: Luisteren, Samenvatten en Doorvragen. Luister naar wat de ander zegt, vat dit samen en vraag hierop door. Let bij het luisteren niet alleen op de woorden die worden gebruikt, maar ook op de lichaamstaal. Door samen te vatten, check je of je goed hebt begrepen wat de ander duidelijk wilde maken. Door goed door te vragen, zorg je ervoor dat alles duidelijk wordt.
• ANNA: Altijd Navragen en Nooit Aannemen.
• NIVEA: Niet Invullen Voor Een Ander.
• OEN: een Open, Eerlijke en Nieuwsgierige (oprecht geïnteresseerde of onderzoekende) houding aannemen. Sta open voor een andere mening, wees eerlijk in wat je er zelf van vindt en wees nieuwsgierig naar de motivatie van de ander.
• DIK: Denk In Kwaliteiten. Vaak geven mensen alleen aandacht aan de dingen die niet goed gaan of aan negatieve eigenschappen, maar probeer ook aandacht te geven aan de dingen die wel goed gaan en aan goede eigenschappen.

Praten met kinderen en jongeren

Bij vermoedens van kindermishandeling of een onveilige opvoedsituatie moet het kind zelf (meerdere malen) gehoord worden om een goed beeld te krijgen van wat er gebeurt of gebeurd is. Daarnaast hebben alle minderjarigen, ongeacht hun leeftijd, recht op informatie en het recht om hun mening of kijk op gebeurtenissen te geven met betrekking tot besluiten en kwesties die hen aangaan (Internationaal Verdrag inzake de Rechten van het Kind). het kind moet begrijpelijke informatie ontvangen die past bij de (ontwikkelings)leeftijd en capaciteiten. Ook moet het betrokken worden en serieus genomen worden bij besluit- en planvorming en de monitoring gedurende het gehele proces, tenzij er gegronde redenen zijn om daarvan af te wijken.

Hoe en wanneer met een kind of jongere gesproken wordt over signalen, vermoedens van kindermishandeling en verdere plannen, is afhankelijk van de (ontwikkelings)leeftijd en de situatie. Zie ook: Handreiking Participatie van kinderen in de Meldcode huiselijk geweld en kindermishandeling (2018).

Onderzoek laat zien dat vanaf de leeftijd van ongeveer 4 jaar open vragen aan het kind kunnen worden gesteld die voldoende informatie en details geven (Lamb et al., 2007).

Vraag ouders toestemming om met het kind te spreken. Als ouders niet direct of geen toestemming geven, probeer hen dan te overtuigen van het belang van een gesprek met het kind; ook voor het kind zelf. Vertel wat je weet en benoem dat je niet weet wat er verder gebeurd is en dat je daarom het verhaal van het kind zelf wilt horen.

Houd rekening met het tijdstip op de dag en denk na over de locatie: het gesprek vindt bij voorkeur plaats op een voor het kind neutrale locatie waar hij/zij het gevoel heeft vrij  te kunnen spreken. Bereid een gesprek goed voor. Denk niet meteen in oplossingen. Wees voorbereid op wat je mogelijk te horen krijgt en hoe je dan reageert.

Realiseer je dat het (extra) tijd kost om met een kind te praten dat kindermishandeling meemaakt of meegemaakt heeft. Houd daar rekening mee en rond een gesprek altijd zorgvuldig af. Zet een erkende tolk in (via Tolk Vertaal Centrum) bij allochtone kinderen en jongeren die onvoldoende Nederlands spreken en ga na wat de belangrijkste gedragsregels zijn in de betreffende cultuur.

Signs of Safety bevat hulpmiddelen die je kunnen ondersteunen bij de gespreksvoering met kinderen, zoals de Drie Huizen, Words and Pictures en Safety House (zie Parker, 2009; Turnell et al., 2010; Weld & Greening, 2004).

Hieronder staan aandachtspunten voor gesprekken met kinderen (o.a. genoemd door de werkgroep en Ten Berge et al., 2012):

• Stel het kind op zijn/haar gemak en begin met algemene onderwerpen.
• Leg duidelijk uit wat de bedoeling is en wat er met de informatie die het kind geeft gaat gebeuren.
• Beloof geen geheimhouding, leg uit waarom, en spreek af het kind wel te informeren wanneer informatie met andere professionals gedeeld moet worden.
• Maak duidelijk dat het kind niet schuldig is aan de situatie, maar dat ouders verantwoordelijk zijn voor een veilige en prettige thuissituatie.
• Heb oog voor de verwarring die kan ontstaan bij een kind rondom loyaliteit, zelfbeschuldiging en angst rondom verlies.
• Leg aan een jong kind uit dat je er niet bij bent geweest.
• Laat het jonge kind eerst oefenen met zeggen ‘weet ik niet’ en ‘begrijp ik niet’ en geef het kind toestemming om de interviewer te mogen ‘verbeteren’ (‘nee, ik bedoelde …’).
• Laat bij het bespreken van de thuissituatie vooral het kind aan het woord.
• Vraag welke mogelijke oplossingen het kind zelf ziet en wat er volgens hem of haar nodig is om die te realiseren.
• Spreek bij het afsluiten van het gesprek expliciet af met wie de besproken informatie gedeeld wordt en wat het kind aan zijn ouders gaat vertellen.
• Zorg ervoor dat na afloop van het gesprek het kind opgevangen wordt door een voor hem of haar vertrouwd persoon.
• Bied het kind een bereikbaarheidstelefoonnummer aan.

Zie ook: Praktijkboek praten met kinderen over kindermishandeling (Van Gemert, 2019).

Loyaliteit

Kinderen voelen aan dat er iets aan de hand is, ook al heeft niemand hen dat uitgelegd. Zij bedenken daarbij vaak hun eigen – niet altijd juiste – verklaringen voor de situatie en hebben de neiging zichzelf daarbij medeschuldig te voelen of vinden. Zij zijn onvoorwaardelijk loyaal aan hun ouders; als (een van) de ouders zelf een rol heeft/hebben in de mishandeling of verwaarlozing van hun kind, is dit voor met name jonge kinderen moeilijk te plaatsen ten opzichte van hun loyaliteit aan hen. Bij allochtone kinderen kan daarbij ook de loyaliteit aan de familie en aan de cultuur en het geloof (en daarmee samenhangende normen met betrekking tot opvoeding) een belangrijke rol spelen.

Het is daarom belangrijk om kinderen en jongeren uit te leggen wat er gebeurt en welke zorgen er zijn over de veiligheid in het gezin, en om hen te betrekken bij de planvorming gericht op veiligheid en herstel.

Bij mogelijk strafbare feiten

Een gesprek met het kind is geen verhoor. Eerder is toegelicht waarom het belangrijk is om de te ondernemen stappen af te stemmen met de interventies van de politie. Gesprekken met slachtoffers en getuigen kunnen namelijk het leveren van bewijs in een strafzaak belemmeren. Toch is het nodig dat je met het kind spreekt. Om dit dilemma te overwinnen, is door het Chadwick Center (San Diego County Child Protection Team, 2012) het zogenaamde Minimum Facts Interview (en checklist) ontwikkeld. Dit is erop gericht om met een minimum aan informatie te bepalen of er sprake van kindermishandeling kan zijn en wat er nodig is om de veiligheid van het kind zeker te stellen.
 
De kernelementen van zo’n gesprek zijn:

• Praat met het kind apart, zonder ouders of andere betrokkenen.
• Let op non-verbaal gedrag en emoties bij het kind.
• Laat het kind diens verhaal doen in de eigen bewoordingen; geef geen ‘cues’ met woorden (in de mond leggen), voordoen, iets laten zien.
• Gebruik geen gesloten of suggestieve vragen, gebruik wel open vragen, zoals ‘Wat is er gebeurd?’ Stel dus vragen die beginnen met:
  • Wat …?
  • Waar … ?
  • Wie … ?
  • Wanneer …?
  • Hoe …?

Hoe jonger het kind, des te globaler de antwoorden. Veel kinderen van 5 jaar oud kunnen nog niet goed een tijdstip en adres exact verwoorden.

• Ga na of het kind (met spoed) medisch onderzocht moet worden.
• Ga na wat er nodig is om de acute veiligheid van het kind te waarborgen.
• Ga na hoe je zelf het kind een gevoel van veiligheid kan geven.
• Neem zelf een neutrale houding aan ten opzichte van het kind: prijs het niet voor bepaalde uitspraken en toon geen afkeer (boosheid, walging, etc.) over de mogelijk met het kind uitgevoerde (seksuele) handelingen (Lamb et al., 2007).

Zie ook: Handreiking Praten met kinderen bij mogelijk seksueel misbruik (Kwakman & Polders, 2017).

Multidisciplinaire aanpak kindermishandeling (MDA++) 

MDA++ staat voor: Multidisciplinaire Aanpak. In deze aanpak is er een samenwerking tussen de verschillende sectoren (de eerste +), specialisten (de tweede +), het sociaal team en het gezin met het sociale netwerk. Een MDA++ is er voor gezinnen waarin sprake is van ernstige, acute of structurele onveiligheid en waarin geweldspatronen doorbroken moeten worden. Een MDA++ team kan wisselen van samenstelling al naar gelang de fase waarin het gezin zich bevindt en wat er nodig is.  

Uitgangspunten van een MDA++ zijn: 

• Integraal (op alle leefgebieden) en multi-sectoraal werken.
• Beschikking over specialismen (o.a. op gebied van trauma) en diverse disciplines.
• Systeemgericht.
• Met casusregie (door Veilig Thuis of sociaal wijkteam/lokaal team).
• Gefaseerd werken: eerst zorgen voor directe veiligheid, onderzoeken wat er gebeurd is en de noodzakelijke eerste behandeling bieden; daarna risicogestuurde zorg; trauma-geïnformeerde en herstelgerichte zorg; en tot slot de structurele borging van de veiligheid.
• Vanuit gedeelde informatie.
• Met een gezamenlijk plan.
• Met ouders/gezin en betrokkenen samen.
• Volgen van het kind en het gezin om zeker te stellen dat het integrale behandelplan wordt uitgevoerd (Huurdeman & De Jong, 2014).

Gezinnen worden verwezen of overgedragen aan een MDA++ wanneer dit op basis van de veiligheidstaxatie (Triage-instrument) en na afstemming met politie en Openbaar Ministerie (OM), nodig wordt geacht. Bij acute zaken betreffende seksueel misbruik is er directe toegang tot de MDA++ via het Centrum voor Seksueel Geweld (CSG).

De voorlopers van de MDA++ staan ook wel bekend als:

• Multidisciplinair Centrum aanpak Kindermishandeling (MDCK) Kennemerland
• Multidisciplinair centrum kindermishandeling Friesland
• Veilig Verder-team Den Haag
• Intersectorale aanpak van kindermishandeling in Gelderland
• Transmuraal Academisch Samenwerkingsverband Kindermishandeling (TASK) Amsterdam
• Transmurale Aanpak voor veilige Leefomgeving Kind (TALK) Utrecht

Al deze partijen werken multidisciplinair. In Kennemerland is daarbij ook het ‘one-stop-shop–principe’ gerealiseerd, waarbij op één locatie zowel medisch onderzoek als kindvriendelijk studioverhoor door de politie, psychodiagnostisch onderzoek en risicotaxatie plaatsvinden. Daardoor hoeven ouders en kinderen maar één keer hun verhaal te doen en kan er veel sneller toegewerkt worden naar een veiligheids-, hulpverlenings- en herstelplan.  

Beslissen in onzekerheid

Jeugdprofessionals nemen beslissingen in complexe situaties waarin (mogelijk) sprake is van kindermishandeling. Beslissen in dergelijke situaties is per definitie moeilijk. Werken met kindermishandeling is vooral weten om te gaan met onzekerheden. Besluitvorming is een proces en vindt niet ‘plotseling’ plaats als ‘laatste stap’ van een meldcode kindermishandeling: een besluit ontwikkelt zich. De scheidslijn tussen de onderdelen 4 (wegen van ernst en risico) en 5 (beslissen) in de meldcode valt dan ook niet scherp te trekken.

Beslissen over kindermishandeling is bovendien lastig omdat:

• kindermishandeling een psychosociaal probleem is waarbinnen allerlei vormen en gradaties bestaan en er – anders dan bijvoorbeeld bij een medische aandoening – geen sprake kan zijn van zogenaamde ‘slagboom-diagnostiek’ (een vrouw kan niet ‘een beetje zwanger’ zijn);
• de implicaties van een verkeerd besluit ernstig kunnen zijn;
• iedere betrokkene zijn of haar eigen verhaal, perspectief en belangen heeft;
• jeugdprofessionals vaak moeten beslissen onder tijdsdruk;
• ouders vaak zelf (nog) geen hulpvraag of motivatie hebben. 

Het gaat dus om ‘beslissen in onzekerheid’ (Munro, 1999). Het werken met onzekerheden betekent dat er fouten gemaakt kunnen worden. Fouten ontstaan door valkuilen in de oordeelsvorming (Ten Berge & Vinke, 2006) maar ook door kenmerken van processen en systemen (Munro, 2005). Zoals: 

• Factoren bij de professional zelf, zoals emoties en eigen normen en waarden.
• De beperkingen van instrumenten: instrumenten kunnen maar tot op zekere hoogte informatie geven of voorspellen; even belangrijk is de professionele blik en onderbouwde intuïtie.
• Factoren met betrekking tot de context van de organisatie: jeugdprofessionals moeten enerzijds opkomen voor het kind en het gezin, maar hebben daarnaast te maken met de doelstellingen van de organisatie (financiële beperkingen, capaciteit etc.). 

Volgens Reason (2000) moet geanticipeerd worden op fouten en moet het systeem zodanig ingericht zijn dat de schade ten gevolge van fouten geminimaliseerd wordt: “We cannot change the human condition, but we can change the conditions in which humans work.” In een goed functionerend systeem zijn er ‘checks’ geïnstalleerd die voorkomen dat fouten zich kunnen opstapelen. Zogenaamde feedback-loops (terugkoppeling) en het leren van fouten door bijvoorbeeld intervisie spelen daarbij een belangrijke rol. 

Valkuilen en knelpunten zijn bijvoorbeeld (Munro, 1999):

• De neiging om besluitvorming te vereenvoudigen en zich op basis van beperkte informatie een oordeel te vormen. Vaak past men een eerste oordeel niet snel meer aan. Daarbij wordt gezocht naar informatie die het eerste oordeel bevestigt en wordt informatie die tegenstrijdig is aan het eerste oordeel genegeerd (tunnelvisie).
• De neiging om te beslissen op basis van informatie die recent of levendig is of sterke emoties oproept. Hierdoor kan een vertekend beeld van de situatie ontstaan.
• De neiging om snel een oorzakelijk verband te veronderstellen zonder na te gaan of dat verband er daadwerkelijk is.
• De neiging om impliciet en intuïtief te beslissen, waarbij persoonlijke kenmerken, ervaringen en beeldvorming van de persoon die de besluiten neemt een invloedrijke rol hebben.
• De neiging om ongestructureerd beslissingen te nemen. De relatie tussen de verzamelde informatie en de genomen beslissingen blijkt mager (De Jong, 2004; De Langen, 2004).
• De verschillen tussen professionals in de ‘beslisdrempels’ die zij hanteren. Oftewel: hoe snel zij geneigd zijn om in te grijpen. De hoogte van de beslisdrempel verschilt per hulpverlener en hangt vooral af van het soort fouten dat hij het liefst wil vermijden: valspositieven (onterecht ingrijpen) of valsnegatieven (onterecht niet ingrijpen) (Dalgleish, 1997). Naast werkervaring hebben ook de eigen normen en waarden en voorgeschiedenis van de professional en eerdere incidenten (in de media) invloed op de hoogte van de beslisdrempel.

Maar: “Fouten maken mag, ze verzwijgen niet.” (Doeleman in TKM-special professionaliteit & professionalisering; Augeo Foundation, 2013b.) Dus: “Admit that you may be wrong.” (Turnell & Edwards, 1999.)

Daarom is het belangrijk om te bedenken wat goede besluitvorming is.
 
Goede besluitvorming rond kindermishandeling voldoet aan de volgende criteria (o.a. Bartelink et al., 2010):

• Besluitvorming is professioneel: beslissingen zijn transparant en goed onderbouwd en komen systematisch en doelgericht tot stand (volgens principes van ‘structured decision-making’ (SDM). Beslis nooit alleen, overleg altijd en werk samen, registreer alle stappen bij besluitvorming en overwegingen in het dossier.
• Besluitvorming is evidence- of science-based: beslissingen zijn gebaseerd op theorieën over het ontstaan en instandhouden van kindermishandeling en onveilige opvoedingssituaties en op kennis over ‘wat werkt’.
• Besluitvorming komt ‘in dialoog’ met ouders en kinderen tot stand: beslissingen worden samen met ouders en zo mogelijk met het kind genomen, tenzij de omstandigheden dermate dreigend zijn dat overleg met ouders structureel onmogelijk blijkt.
• De veiligheid van kinderen staat centraal.

Systematisch beslissen

Ter verbetering van de besluitvorming over kindermishandeling is voor Veilig Thuis de ORBA-werkwijze ontwikkeld (Ten Berge & Vinke, 2006). ORBA staat voor Onderzoek, Risicotaxatie, Besluitvorming AMK’s. Gedeelde besluitvorming maakt niet expliciet deel uit van deze werkwijze maar kan ondervangen worden door het incorporeren van noties uit de oplossingsgerichte benadering (De Shazer, 1993) en Signs of Safety (Turnell & Edwards, 1999). Ook wordt geen expliciete aandacht besteed aan ‘wat werkt’ in de aanpak van kindermishandeling: kennis over welke hulp effectief is om kindermishandeling te stoppen, in de toekomst te voorkomen en/of de gevolgen ervan te verminderen.

De doelen van ORBA zijn:

• Gestructureerde besluitvorming binnen Veilig Thuis bevorderen.
• Ondersteuning bieden aan hulpverleners bij het analytisch denken over zaken waarin mogelijk kindermishandeling speelt door:
  • het besluitvormingsproces inzichtelijk te maken. Dat doe je door in dit proces een aantal processtappen te onderscheiden: verzamelen, ordenen, analyseren, concluderen en beslissen;
  • handreikingen te bieden voor de informatieverzameling; 
  • een kader te bieden voor het ordenen van de informatie volgens de indeling:
    • vermoedelijke kindermishandeling
    • kind
    • opvoeding en verzorging
    • ouder
    • gezin en omgeving
    • hulpverlening

Doorgaans geven risicotaxatie-instrumenten een betere inschatting van de kans op kindermishandeling dan wanneer professionals zelf, zonder instrument, een inschatting maken (o.a. White & Walsh, 2006).

Risicotaxatie-instrumenten zijn te onderscheiden in ‘actuariële’ en ‘klinische’ instrumenten. Bij een klinisch instrument bepaalt de beoordelaar of ersprake is van een hoog, gemiddeld, of laag risico (professioneel of klinisch oordeel), terwijl dit bij actuariële instrumenten met een statistisch onderbouwde score wordt bepaald (Van der Put & Assink, 2018). Valide actuariële instrumenten met score geven betrouwbaardere uitkomsten dan klinische instrumenten zonder score (o.a. Aegisdóttir et al., 2006; Van der Put & Assink, 2018).

Onderzoek laat zien dat risicotaxatie-instrumenten onbedoeld ook schadelijke effecten kunnen hebben, als er te weinig aandacht is voor de implementatie en borging in de organisatie (Gillingham & Humphreys, 2010). Het gebruik van (vooral ICT-)instrumenten kan volgens auteurs een doel op zich worden, onvoldoende de complexiteit van de problematiek belichten, schijnzekerheid bieden, onvoldoende gevalideerd blijken, et cetera. Het is dus belangrijk dat een instrument zodanig is ingebed in het werkproces dat het kan worden ingezet en gebruikt zoals het bedoeld is.

Zie ook: Veiligheid en risico’s inschatten: wat helpt? De zin en onzin van risicotaxatie-instrumenten  (Bartelink et al., 2017).

Overzicht van instrumenten

De ARIJ (Actuarieel Risicotaxatie Instrument voor Jeugdbescherming; Van der Put, Assink et al., 2016; Vial et al., 2017; Van der Put et al., 2018) bestaat uit:

• een veiligheidstaxatie om te bepalen of het kind direct veilig moet worden gesteld;
• een risicotaxatie om de kans op terugval in te schatten (gebaseerd op de LIRIK, Licht Instrument Risicotaxatie Kindveiligheid);
• een dynamisch risicoprofiel (gebaseerd op de LIRIK), om de verandering over tijd te monitoren en aanknopingspunten te krijgen voor interventie;
• een behoeftetaxatie om na te gaan wat er in en met het gezin aangepakt moet worden.

De betrouwbaarheid en voorspellende waarde van de ARIJ Risicotaxatie zijn significant gunstiger dan die van de LIRIK (zie onder) maar nog steeds voor verbetering vatbaar. Dit is momenteel in onderzoek.  
De ARIJ is digitaal en in een Excel-format beschikbaar voor een brede professionele doelgroep in de jeugdhulp en jeugdbescherming.

LIRIK (Licht Instrument Risicotaxatie Kindveiligheid, 2007; Ten Berge et al., 2014) is een checklist voor vermoedens van actuele kindermishandeling of anderszins onveilige opvoedingssituaties. Ook is het een klinisch instrument voor het inschatten van het risico op kindermishandeling in de nabije toekomst in gezinnen met een of meerdere kinderen van 0 tot 23 jaar.

Uit onderzoek van Bartelink, De Kwaadsteniet et al. (2015) blijkt dat de interbeoordelaarsbetrouwbaarheid en voorspellende waarde van de LIRIK onvoldoende zijn. De onderzoeksuitkomsten kunnen volgens de onderzoekers verklaard worden door kenmerken van de LIRIK zelf, de implementatie van de LIRIK, kenmerken van de gebruiker (zoals de eigen opvattingen, ervaring met de LIRIK ), de complexiteit van de problematiek en beperkingen van het onderzoek. Wel helpt de LIRIK professionals om gestructureerd te werken en oog te hebben voor risicofactoren voor kindermishandeling (Ten Berge et al., 2011).

Let op: de onderzoekers bevelen professionals aan om zich bij gebruik van de LIRIK bewust te zijn van de subjectiviteit van hun oordeel, en de veiligheid en risico’s samen met een collega en waar mogelijk de ouders in te schatten.

Het Triage-instrument Veilig Thuis versie 1.0 heeft als doel om ‘medewerkers van Veilig Thuis handvatten te geven om te beoordelen welke spoed en expertise nodig is om in te grijpen ten einde de fysieke en emotionele veiligheid van gezinsleden direct en op termijn te borgen’. Het Triage-instrument Veilig Thuis versie 1.0 is bedoeld om iedere melding van (een vermoeden van) huiselijk geweld en kindermishandeling te beoordelen op direct gevaar, op de ernst van de onveiligheid en de complexiteit van de problematiek, om vervolgens toe te kunnen leiden naar de specifieke expertise die nodig is om de veiligheid op maat te managen en op termijn risicogestuurde zorg te bieden (Vogtländer et al., 2015).

Aan de basis van het Triage-instrument Veilig Thuis versie 1.0 ligt de visie dat samenwerking tussen professionals en met ouders voorop staat en dat deze samenwerking in de eerste plaats gericht moet zijn op het werken aan directe veiligheid en pas daarna gericht kan worden op het aanpakken van de oorzaken die ten grondslag liggen aan de onveiligheid. Dit laatste wordt ‘risicogestuurde zorg’ genoemd en moet leiden tot stabiele veiligheid. Deze stabiele veiligheid legt weer de basis voor het werken aan herstel. Dit model, waarbij eerst samengewerkt wordt voor veiligheid en daarna samengewerkt wordt voor risicogestuurde en herstelgerichte zorg, noemen we ‘gefaseerde ketenzorg’ (Vogtländer & Van Arum, 2016).

CFRA-NL (California Family Risk Assessment), door Hermanns (2006) vertaald, is een actuarieel instrument dat bestaat uit een vragenlijst voor de professional. Op basis van een score kan een objectieve inschatting worden gemaakt van de kans dat een kind in de komende 18 tot 24 maanden binnen het gezin mishandeld of verwaarloosd wordt. De CFRA is gevalideerd voor de Nederlandse situatie (Van der Elst et al., 2012; Van der Put, Hermanns et al., 2016) en heeft een grote voorspellende waarde wanneer de totaalscore wordt gebruikt in plaats van de gecategoriseerde score of wanneer alleen de significante items worden meegewogen. Daarnaast is een veelbelovende set items gevonden die mogelijk een nog beter risicotaxatie-instrument vormen. Onderzoek hiernaar loopt.

CARE-NL (Child Abuse Risk Evaluation – Nederlandse versie; De Ruiter et al., 2012) is een klinisch instrument waarmee de professional een risico-inschatting maakt. De Ruiter et al. (2013) hebben een eerste verkennend onderzoek gedaan naar de CARE-NL en concluderen dat dit instrument mogelijk leidt tot een meer gestructureerde inschatting van de risico’s. 

Delta Veiligheidslijst (PI Research & Van Montfoort, 2009) is een checklist voor gezinsvoogden om de huidige veiligheid van het kind te beoordelen, en een klinisch instrument om het risico op kindermishandeling te beoordelen. De checklist is gebaseerd op de risicofactoren in de CARE-NL en maakt deel uit van de Deltamethode – een werkwijze voor de gezinsvoogdij, ontwikkeld door Adviesbureau Van Montfoort. In de praktijk wordt de lijst ook gebruikt in andere settings binnen de jeugdhulp en jeugdbescherming. De validiteit van de Delta Veiligheidslijst is niet onderzocht (behalve als CARE-NL).

Risicotaxatie-instrument Seksueel grensoverschrijdend gedrag (RiS) – versie 2.0 (NJi, 2016) is een klinisch instrument en een hulpmiddel om het risico in te schatten van seksueel grensoverschrijdend gedrag bij kinderen. Het gaat om zowel het risico dat een kind slachtoffer wordt van seksueel grensoverschrijdend gedrag als het risico dat een kind dit gedrag gaat vertonen ten opzichte van andere kinderen of volwassenen. Ook signalen van loverboy-problematiek maken deel uit van het RiS. De interbeoordelaarsbetrouwbaarheid van het RiS is matig tot goed bevonden (Bartelink et al., 2014).

Verder worden in de oplossingsgerichte benadering Signs of Safety (Turnell & Edwards, 1999) zogenaamde schaalvragen gebruikt door zowel professionals als in gesprek met de ouders en kind(eren). Bijvoorbeeld: ‘Geef aan op een schaal van 0 tot 10 hoe veilig het naar jouw idee is. Daarbij betekent 10 dat de zaak kan worden afgesloten omdat iedereen weet dat de situatie veilig is voor de kinderen; 0 betekent dat het zó onveilig is voor de kinderen dat ze (direct) uit huis geplaatst moeten worden.’ Schaalvragen zijn echter niet als een eigenstandig instrument voor veiligheids- en risicotaxatie te gebruiken, omdat zij daarvoor onvoldoende informatie geven. Schaalvragen kunnen deel uitmaken van andere instrumenten zoals bijvoorbeeld het geval is bij het Triage-instrument Veilig Thuis.

Overwegingen

Aanbevolen wordt om voor risicotaxatie een actuarieel instrument te gebruiken, zoals de ARIJ of CFRA-NL. Bij gebruik van een klinisch risicotaxatie-instrument moet men zich er bewust van zijn dat het hierbij gaat om een subjectieve inschatting van de veiligheid van het kind in de toekomst. Checklists (bijvoorbeeld met signalen) zijn geen gevalideerde instrumenten; het zijn vooral hulpmiddelen of een geheugensteun.

Binnen Signs of Safety bestaat een veiligheidsplan uit het volgende:

• De namen van de belangrijkste veilige personen met wie het kind contact kan opnemen als er problemen zijn.
• De namen van personen die de ouders bijstaan en met wie is afgesproken dat zij toezicht houden op de veiligheid van het kind.
• De namen van personen die zullen bijspringen wanneer de primaire verzorger ziek, te gespannen of anderszins niet beschikbaar is.
• Afspraken voor situaties zoals verjaardagen, feestjes of wanneer de ouders alcohol of drugs willen gebruiken.
• Afspraken over andere kinderen wanneer familieleden of vrienden op bezoek komen of komen oppassen.
• De leeftijd waarop het veiligheidsplan aan jonge kinderen moet worden uitgelegd en wie daarvoor verantwoordelijk is.
• Een beschrijving van de ontwikkeling van het kind en hoe het plan moet worden aangepast naarmate het kind ouder wordt.
• Een uitspraak over de vraag hoe lang het veiligheidsplan van toepassing is.

(Bron: Turnell & Edwards, 1999; momenteel in herontwikkeling.)

Kinderbeschermingsmaatregelen

De hulp aan gezinnen staat meestal niet op zichzelf, maar sluit vaak aan bij maatregelen die de kinderrechter kan uitspreken. Hier volgt een korte toelichting op de verschillende kinderbeschermingsmaatregelen die de kinderrechter kan opleggen. Zie ook de richtlijn Uithuisplaatsing en terugplaatsing.

Ondertoezichtstelling (OTS) 

De kinderrechter kan kinderen en jongeren die opgroeien in een situatie waarin hun welzijn of gezondheid bedreigd wordt onder toezicht stellen (OTS), waarbij het gezag van de ouder beperkt wordt. Dit kan ook al tijdens de zwangerschap. 

Het gezin krijgt te maken met een gezinsvoogd, en krijgt hulp aangeboden om de bedreiging van de ontwikkeling te verminderen. Ouders blijven zoveel mogelijk zelf verantwoordelijk voor de opvoeding en verzorging van hun kinderen. De hulp is vooral gericht op het vergroten van de mogelijkheden van ouders om deze verantwoordelijkheid te dragen. De hulp kan ook gericht zijn op een grotere zelfstandigheid van een kind als dit, gezien diens leeftijd en ontwikkelingsniveau, noodzakelijk is. De kinderrechter stelt een kind onder toezicht voor maximaal een jaar. Elk jaar kan de OTS met maximaal een jaar verlengd worden.

Machtiging uithuisplaatsing (MUHP)

Als het noodzakelijk is in het belang van de verzorging en opvoeding van de minderjarige of tot onderzoek van diens geestelijke of lichamelijke gesteldheid, kan de kinderrechter op verzoek van de gecertificeerde instelling Jeugdbescherming of Jeugdreclassering (of op verzoek van de Raad voor de Kinderbescherming of het Openbaar Ministerie) een machtiging uithuisplaatsing (MUHP) verlenen. Tot een uithuisplaatsing wordt alleen overgegaan als dit noodzakelijk is. Dit kan het geval zijn bij acute onveiligheid of wanneer de doelen van de ondertoezichtstelling niet of niet tijdig bereikt kunnen worden wanneer het kind thuis blijft wonen. Voor een uithuisplaatsing is altijd een machtiging nodig.

Gezagsbeëindigende maatregel

Bij een gezagsbeëindigende maatregel verliezen de ouders het gezag over hun kind tot het 18 is en wordt dit gezag overgedragen aan een daartoe gecertificeerde instelling.

Het gezag van ouders kan beëindigd worden wanneer: 

• de ontwikkeling van het kind ernstig wordt bedreigd en ouders niet binnen een aanvaardbare termijn de verantwoordelijkheid voor de verzorging en opvoeding op zich kunnen nemen;
• de ouders het gezag misbruiken.

Vaak gaat een ondertoezichtstelling (OTS) vooraf aan een gezagsbeëindiging, maar een acute gezagsbeëindiging is in bepaalde situaties ook mogelijk. Als beide ouders gezamenlijk het gezag uitoefenen en slechts één van hen uit het gezag wordt ontheven, dan oefent de andere ouder na de beëindiging voortaan het gezag alleen uit. Wanneer het gezag van beide ouders is beëindigd, moet het gezag of de voogdij over het kind worden toegewezen aan een persoon of instelling (rechtspersoon). Dit is ook het geval wanneer het eenhoofdig gezag van één van de ouders wordt beëindigd. De andere ouder – die geen gezag had – kan een verzoek indienen om met het gezag te worden belast. Voor wat betreft de voogdij wordt deze, als er sprake is van een OTS, vaak toegewezen aan de uitvoerder van de ondertoezichtstelling (Jeugdwet, 2015).

Bij de interventies is vermeld of ze zijn opgenomen in de databank Effectieve jeugdinterventies. Zie ook: Wat werkt bij de aanpak van kindermishandeling? (Van Rooijen et al., 2018). Het is de verantwoordelijkheid van de jeugdprofessional om het effect van interventies in de praktijk te monitoren.

Preventieve programma’s bij gezinnen met een verhoogd risico op kindermishandeling hebben doorgaans een klein effect, vooral op de opvoedvaardigheden van de ouder en het probleemgedrag van het kind. Dat is ook de bevinding van het consortium Kindermishandeling, die in een meta-analyse meer dan honderd (internationale) studies naar de effectiviteit van preventieve interventies onderzocht heeft (Van der Put et al., 2017).

Uit deze meta-analyse blijken interventies vooral effect te sorteren als zij:

• het competentiegevoel van de ouders vergroten;
• de verwachtingen van ouders over de opvoeding bijstellen;
• de opvoedvaardigheden van de ouders vergroten;
• ggz-problematiek bij de ouders aanpakken;
• vaardigheden bij het kind versterken;
• persoonlijke vaardigheden van de ouders verbeteren.

Preventieve interventies blijken gemiddeld genomen een lager effect te sorteren als zij:

• ouders stimuleren om gebruik te maken van lokale voorzieningen;
• ouderlijke kennis over de ontwikkeling van kinderen vergroten.

Het is nog niet helemaal duidelijk hoe we deze bevindingen moeten interpreteren. Volgens de onderzoekers is slechts 20% van de onderzochte preventieve interventies gericht op het vergroten van het competentiegevoel bij ouders (wat bijdraagt aan de effectiviteit), terwijl veel interventies vooral informatie overdragen om de kennis bij ouders te vergroten – wat juist contraproductief blijkt.

De onderzoekers hebben ook meer specifiek gekeken naar de inhoud van de interventie.

Preventieve interventies sorteren effect als zij:

• ouders via ‘modeling’ (voordoen) en rollenspel positieve en effectieve opvoedvaardigheden aanleren, waaronder disciplineren en het bevorderen van gewenst gedrag van hun kind;
• huiswerk geven: het thuis oefenen van geleerde (opvoed)vaardigheden;
• vaardigheden van het kind verbeteren, zoals weerbaarheid en sociaal-emotionele vaardigheden;
• een steunend sociaal netwerk van het gezin creëren, uitbreiden en activeren;
• ggz-problematiek en praktische problemen aanpakken, waaronder huisvesting, financiën, werk en inkomen.

In aanvulling op deze meta-analyse zijn er nog twee aandachtspunten:

• Er zijn nauwelijks preventieve programma’s die zich specifiek richten op vaders. Aan algemene preventieprogramma’s nemen vrijwel uitsluitend moeders deel, dus het bereiken van vaders is nog een punt van zorg (Smith et al., 2012).
• Speciale aandacht is nodig voor ouders en/of kinderen met een lvb. Een lichte verstandelijke beperking uit zich in een IQ-score tussen de 50 en 70, maar ook mensen met een IQ-score tussen de 70 en 85 met (ernstige) bijkomende problematiek kunnen tot deze groep gerekend worden. lvb-problematiek bij de ouder maakt gezinnen extra kwetsbaar voor mishandeling en/of verwaarlozing. In het algemeen geldt dat de reguliere programma’s ook inzetbaar zijn bij ouders en kinderen met een lvb, mits de professional voldoende vaardig is om de communicatie goed af te stemmen op de ouder en/of kind, veel structuur en herhaling weet aan te brengen en geduld heeft. Met andere woorden: reguliere interventies kunnen goed ingezet worden bij een lvb-doelgroep, maar het is niet aangetoond dat de interventies dan even effectief zijn. Het werken met deze doelgroep vraagt soms ook een andere aanpak dan de interventie beschrijft – zie ook de publicatie van Zoon en Van Rooijen (2018) met aandachtspunten voor hoe professionals kunnen omgaan met lvb-problematiek bij kinderen. Er is één interventie (HouVast-i) beschikbaar voor ouders met een lvb, maar deze interventie is nog niet op effectiviteit onderzocht.

Intensieve gezinsgerichte programma’s blijken tot een verbetering te leiden in het gedrag van kinderen en in de opvoedingsvaardigheden van ouders. Slechts twee behandelingen (Families First en IAG) zijn effectief gebleken in het herstellen van de veiligheid in gezinnen. Veelbelovend is verder de behandeling Multisysteem Therapie Child Abuse and Neglect (MST-CAN; www.mst-nederland.nl). Dit is een aangepaste variant van het behandelprogramma Multisysteem Therapie (MST). MST-CAN is een intensieve vorm van behandeling voor gezinnen met kinderen van 6 tot 17 jaar, waarin sprake is van kindermishandeling. MST-CAN is erop gericht uithuisplaatsing vanwege kindermishandeling te voorkomen. In een meta-analyse (Van der Stouwe et al., 2014) werd MST-CAN als een effectieve interventie aangewezen om kindermishandeling te voorkomen.

Hoewel Ambulante Spoedhulp niet opgenomen is in de databank Effectieve jeugdinterventies, laat onderzoek zien dat de interventie weliswaar geen uithuisplaatsing kan voorkomen, maar wel leidt tot een verbetering van het gezinsfunctioneren (Al et al., 2014). 

Naast specifieke interventies zijn er ook meer algemene werkwijzen, zoals Veilig, Sterk & Verder (VSV; De Waag Nederland, 2013), en Signs of Safety (Turnell & Edwards, 1999), die in aanpak afwijken van de ‘traditionele’ programma’s. Het gaat bij deze werkwijzen namelijk niet zozeer om een enkele interventie, maar om een brede benadering van de gezinnen, waarbij vooral de attitude van de professional centraal staat en ook andere interventies ingezet kunnen worden. Het gaat om de volgende benaderingen: 

• Signs of Safety (Turnell & Edwards, 1999) is een benadering waarbij de professional vanuit partnerschap samenwerkt met ouders aan de veiligheid van kinderen. Daarbij worden er wel duidelijk bodemeisen gesteld ten aanzien van de veiligheid van alle gezinsleden. Uitgangspunt van Signs of Safety is dat ieder gezin, ook als er sprake is van kindermishandeling of -verwaarlozing, beschikt over positieve eigenschappen en een sociaal netwerk, hoe beperkt ook. Ouders en kinderen worden actief betrokken bij het zoeken naar praktische oplossingen voor de problemen in het gezin. Zij blijven zelf verantwoordelijk. Dit zorgt voor een beter draagvlak bij ouders. Ook kunnen soms onconventionelere oplossingen worden gevonden dan die welke de professional aandraagt. Een studie naar de effectiviteit van Signs of Safety, waarbij de aanpak werd vergeleken met de reguliere werkwijze in de jeugdbescherming (Vink et al., 2017), kon de meerwaarde van Signs of Safety niet aantonen op het niveau van het opvoedgedrag, betrokkenheid van ouders bij de hulpverlening en het aantal uithuisplaatsingen.
• Mede hierop gebaseerd is de Routekaart naar Veiligheid. Dit hulpmiddel omschrijft de ideale stappen, rolverdeling en samenwerking na een melding huiselijk geweld tot aan het bereiken van stabiele veiligheid en herstel. De routekaart omvat de landelijke richtlijn Gefaseerd Samenwerken aan Veiligheid (GSAV), de benaderingswijze Signs of Safety en de Bouwstenen Beter Samenspel.
• Veilig, Sterk & Verder (De Waag Nederland, 2013) is een behandelprogramma voor gezinnen waarin sprake is van stelselmatige of levensbedreigende mishandeling, of geweld tussen ouders. Traumabehandeling, daderbehandeling en interventies gericht op veiligheid vormen bouwstenen van het programma en worden geïntegreerd aangeboden. Het programma wordt momenteel onderzocht.
• De vroegere Deltamethode is regionaal doorontwikkeld door Van Montfoort in samenwerking met gecertificeerde instellingen naar regionaal toegepaste, integrale werkwijzen om een ondertoezichtstelling in een gezin op te heffen en de veiligheid in het gezin te herstellen. Het gaat om werkwijzen als SAVE, de Methode Integrale jeugdbescherming in Rotterdam, de Nieuwe jeugdbescherming in Gelderland, Generiek gezinsgericht werken en Beter Beschermd. De werkwijzen zijn nog niet onderzocht op effectiviteit.

Deze benaderingen als Veilig, Sterk & Verder en Signs of Safety zijn nog niet effectief gebleken.

Verder kan een familienetwerkberaad, zoals een Eigen Kracht-conferentie (EK-C) als besluitvormingsmodel ingezet worden, gezinnen hebben er volgens de Jeugdwet (2015) recht op om (eerst) een familienetwerkberaad te houden. In een Eigen Kracht-conferentie nemen gezinnen zelf de verantwoordelijkheid om problemen op te lossen met hulp van hun sociale netwerk. In de praktijk blijkt de Eigen Kracht-conferentie regelmatig ingezet te worden in situaties waarin een kinderbeschermingsmaatregel dreigt of zelfs van kracht is. Een Eigen Kracht-conferentie lijkt een geschikt middel te zijn om hulp op gang te brengen samen met het netwerk, ook wanneer de rechter een ondertoezichtstelling heeft uitgesproken over een of meerdere kinderen in een gezin (Wijnen-Lunenburg et al., 2008). De studie van Dijkstra et al. (2016) laat echter zien dat Eigen Kracht-conferenties niet effectiever zijn dan de reguliere werkwijze bij het verbeteren van de kindveiligheid en het vergroten van de ervaren sociale steun. Het consortium Kindermishandeling noemt het familienetwerkberaad (zoals Eigen Kracht-conferenties) als methodiek het minst effectief, in gezinnen waar al sprake is van kindermishandeling. Zie voor meer informatie de NJi-publicatie ‘Wat werkt bij het versterken van het sociale netwerk van gezinnen?’ (Bartelink & Verheijden, 2015).

Discussie 

Intensieve gezinsgerichte programma’s blijken tot een verbetering te leiden in het gedrag van kinderen en de opvoedingsvaardigheden van ouders (Veerman et al., 2005). Bij afsluiting van de hulp heeft het merendeel van de gezinnen echter nog steeds aanzienlijke problemen. Of de intensieve pedagogische thuishulp ook daadwerkelijk leidt tot een afname van het aantal meldingen van kindermishandeling, is niet onderzocht.

Uit internationale studies blijkt dat intensieve thuishulpprogramma’s in crisissituaties wél leiden tot een afname van kindermishandeling (MacLeod & Nelson, 2000; O’Reilly et al., 2010; Roberts, & Everly, 2006). Een belangrijke kanttekening hierbij is dat intensieve thuishulpprogramma’s vooral effectief zijn in gezinnen waarin fysieke mishandeling aan de orde is (O’Reilly et al., 2010). Bij langdurige verwaarlozing zijn intensieve thuishulpprogramma’s minder effectief, terwijl de hulp wel effectief kan zijn in gezinnen waarbij de verwaarlozing nog maar kortgeleden begon (Berger, 2004).

Benaderingen als Veilig, Sterk & Verder, de SAVE-werkwijze, Methode Integrale jeugdbescherming in Rotterdam, de Nieuwe jeugdbescherming, Generiek gezinsgericht werken, Beter Beschermd en Signs of Safety worden veel toegepast in de praktijk. Anders dan bij intensieve thuisbegeleiding ligt de focus hier nadrukkelijk op versterking van de positieve krachten en het sociale netwerk van gezinnen. De effectiviteit van deze werkwijzen is nog niet onderzocht, maar naar verwachting hebben dergelijke methodieken een gunstig effect op de veiligheid van het kind, omdat ouders zich mogelijk meer gerespecteerd en empowered voelen. De effectiviteit van Signs of Safety is wel onderzocht, maar is nog niet bewezen.

De onderbouwing van de aanbevolen traumagerelateerde interventies is opgenomen in de richtlijn Traumagerelateerde problemen.

Het niveau van bewijs van de overige herstelgerichte interventies tijdens en na kindermishandeling is (afgaand op Nederlands onderzoek) aan de lage kant. Als die bekend is, is ook de beoordeling door de expertgroep Trauma en Mishandeling van het Kenniscentrum Kinder- en Jeugdpsychiatrie gerapporteerd in de tabel (KJP; www.kenniscentrum-kjp.nl). Slechts een klein deel van de genoemde interventies is door deze expertgroep beoordeeld. 

• De Nederlandse Horizonmethodiek (een vorm van traumagerichte cognitieve gedragstherapie bij seksueel misbruik en trauma) is door het KJP in 2010 beschreven als theoretisch goed onderbouwd voor de behandeling van seksueel misbruikte kinderen. Deze methodiek is niet meer opgenomen in de databank Effectieve jeugdinterventies, omdat de erkenning is verlopen. De Horizonmethodiek blijkt (seksuele) gedragsproblemen, angst, depressie, posttraumatische stress en dissociatieve problemen te verminderen (Bicanic, 2002; Huiskes & Plugge, 2004). Zes maanden na de behandeling blijken gedragsproblemen nog verder afgenomen te zijn (Huiskes & Plugge, 2004).
• Herstelgerichte interventies hebben meer kans van slagen wanneer de hulp zich richt op meerdere domeinen en betrokkenen (kind, ouders, het gezin), ‘abuse-specifiek’ is, een cognitief-gedragsmatig uitgangspunt heeft, in samenhang en op maat aangeboden wordt, gericht is op het gehele gezin, een substantiële duur en intensiteit heeft, uitgaat van de kracht van het gezin, en tot slot als de ouders achter de behandeling staan, de problemen van hun kind serieus nemen en erkennen wat er gebeurd is (Gezondheidsraad, 2011; Ten Berge et al., 2012).
• Bij herstel en behandeling heeft een systeemgerichte benadering de voorkeur.
• Doorgaans is psychotherapie nodig voor kinderen om hun trauma te kunnen verwerken.

De gevolgen van blootstelling aan partnergeweld tussen de ouders zijn schadelijk, en vergelijkbaar met de gevolgen die kinderen ondervinden als zij zelf mishandeld worden (Kitzman et al., 2003). Niet alleen het kind heeft hulp nodig, maar ook de ouders. Tierolf et al. (2014) adviseren voor duurzaam herstel in deze gezinnen een ‘gelaagde’ aanpak die bestaat uit:

• bescherming en stoppen van het geweld;
• aanpak van risicofactoren die het geweld in stand houden;
• praktische hulp bij de consequenties van relationeel geweld (huisvesting, financiën);
• behandeling van de problematiek van alle gezinsleden;
• pedagogische hulp voor een veilige opvoeding.

Hulp aan gezinnen waarin partnergeweld speelt, is in eerste instantie gericht op het creëren van veiligheid. Het stoppen van het geweld vermindert traumaklachten bij kinderen en vergroot hun gevoel van veiligheid. Behalve dat ouders hulp wordt geboden is het belangrijk dat zij zich bewust worden van de gevolgen van partnergeweld op hun kind(eren), en dat zij leren het geweld met hen bespreekbaar te maken. Een belangrijk deel van deze kinderen heeft tevens gespecialiseerde traumabehandeling nodig. Daarnaast zijn er laagdrempelige programma’s voor kinderen die getuige zijn geweest van partnergeweld.  

Kennis

De jeugdprofessional hoort up-to-date kennis te hebben van signalen, risicofactoren, beschermende factoren en gevolgen van kindermishandeling, hoe te handelen en interventiemogelijkheden.

De jeugdprofessional heeft daarnaast kennis van het volgende:

• De algemene, sociaal-emotionele, cognitieve en (psycho)seksuele ontwikkeling van kinderen, plus de ontwikkeling op andere terreinen, zoals motorische en spraak-taalontwikkeling. 
• Wat kinderen minimaal nodig hebben om zich optimaal te kunnen ontwikkelen en wat de (opvoed)taken van ouders hierin zijn (Van Rossum et al., 2008). 
• Wettelijke regels rondom het delen van informatie en persoonsgegevens van cliënten met andere professionals. 
• Hoe te handelen bij een conflict van plichten (beroepsgeheim, zorgplicht, meldrecht). 
• De regionale sociale kaart en mogelijkheden voor interventies in het gezin. 
• Op casusniveau: informatie over het kind, het gezin, het sociale netwerk en de culturele achtergrond van het gezin (welke normen en waarden, welke gedragsregels?). 

Maar: “Met alleen theoretische kennis red je het niet. Je moet intellectueel en emotioneel volwassen zijn. Het werk is zo uitdagend, zo intens en je bent zo belangrijk voor een kind. Je moet zoveel afwegingen maken, analyseren, logisch redeneren en tegelijk een emotionele intelligentie hebben. 

Als je een kind bezoekt dat in angst leeft, dan moet je niet alleen een intellectuele afweging maken, je zult ook een fysieke en emotionele reactie hebben.” (Munro in TKM-special professionaliteit & professionalisering; Augeo Foundation, 2013b).

Jeugdprofessionals moeten hun kennis bijhouden. Dat is in de eerste plaats de verantwoordelijkheid van elke jeugdprofessional zelf, maar het is ook nodig dat zij hiervoor in de gelegenheid gesteld worden. De jeugdprofessional kan daarvoor gebruikmaken van de faciliteiten van de eigen organisatie, e-learning, literatuur, intervisie, bij- en na scholing, congresbezoek en de faciliteiten en scholingsactiviteiten van de beroepsverenigingen NIP, NVO en BPSW. 

Attitude

Er is weinig wetenschappelijke literatuur over de benodigde houding (attitude) van professionals in het werken met gezinnen waarin kindermishandeling speelt of vermoedens van kindermishandeling zijn. ‘De enige juiste’ attitude bestaat niet, en soms is er geen ‘klik’ met een gezin – dit kan de meest ervaren jeugdprofessional overkomen. Om te kunnen werken met deze gezinnen is het een vereiste om het vertrouwen te winnen en te onderhouden.

De jeugdprofessional moet zich ervan bewust zijn dat kindermishandeling voorkomt en dat de professional een verantwoordelijkheid heeft in de aanpak daarvan (Van Rossum et al., 2008). De houding van de jeugdprofessional hoort daarbij, volgens de werkgroep, gericht te zijn op het aangaan van partnerschap met ouders en kinderen.

De volgende aandachtspunten kunnen daarbij behulpzaam zijn (op basis van Signs of Safety): 

• Durf, wees moedig!
• Reflecteer: wees je bewust van je eigen ontwikkeling en grenzen aan je kennis, vaardigheden en bevoegdheden. Wat zijn jouw sterke kanten en wat vind je moeilijk? Vraag om hulp en advies. Misschien kan een collega of andere professional dit gezin beter begeleiden? Je hebt dan niet gefaald maar toont juist dat je inzicht hebt in jezelf en wat het gezin nodig heeft.
• Als jeugdprofessional moet je ook zelf in evenwicht zijn. Als je bijvoorbeeld door ingrijpende gebeurtenissen uit balans bent, dien je je af te vragen of je op dat moment de juiste persoon bent om dit probleem adequaat aan te pakken, of dat je het gezin moet overdragen aan een collega. Dat kun je bespreken met een collega en/of manager.
• Wees je bewust van je eigen normen en waarden, eigen referentiekader (eigen jeugd, opvoeding en problemen met de eigen kinderen of partner, eigen overtuigingen, religie) en de invloed die deze zaken hebben op jouw contact met ouders en kinderen en jouw oordeelsvorming. 
• Respecteer andere culturele en levensbeschouwelijke opvattingen, maar stel daaraan grenzen wanneer dat in het belang van het kind is.
• Respecteer alle gezinsleden als individuen die het waard zijn om mee te werken. Ga uit van het standpunt dat het gezin het vermogen heeft om te veranderen. Dat geeft hoop en perspectief. 
• Verwar de details van de zaak niet met oordelen. Onthoud je van een oordeel totdat zoveel mogelijk informatie is verzameld. Bedenk dat anderen, met name het gezin, de details anders zullen benaderen. Oordeel over de veiligheid, niet de persoon.
• Luister om te begrijpen, niet om te reageren. Hanteer een houding van ‘niet-weten’, dat wil zeggen: onbevooroordeeld zoveel mogelijk informatie vergaren met een onderzoekende houding. 
• Wees bescheiden of ‘humble’ (Turnell & Edwards, 1999), durf een oordeel over de veiligheid van een kind bij te stellen wanneer een verklaring van de ouders aannemelijk is: “Admit that you may be wrong” (Turnell & Edwards, 1999).
• Werk samen met de persoon, niet met ‘de kindermishandeling’. Jeugdprofessionals kunnen een relatie met de leden van een gezin opbouwen zonder het misbruik op enigerlei wijze te rechtvaardigheden. Wees ‘meerzijdig partijdig’: erken alle partijen en trek partij voor het slachtoffer zonder je tegen de pleger te keren. 
• Gun het gezin keuzemogelijkheden en kansen. Ga na wat de gezinsleden willen. Accepteer de zorgen en verlangens van alle gezinsleden. Gebruik hun doelen bij het opstellen van een plan van aanpak en om de gezinsleden tot verandering te motiveren. Definieer gezamenlijke doelen: het welzijn en de veiligheid van het kind. Daarmee worden de gezinsleden bij het proces betrokken en wordt de samenwerking bevorderd. 
• Wees openhartig en eerlijk, ook tijdens het onderzoek.
• Besef dat samenwerken ook mogelijk is als er dwang vereist is. Dwang is alleen mogelijk indien er een beschermende maatregel wordt opgelegd, maar dit mag hen er niet van weerhouden om te streven naar een partnerschap met de ouders. 
• Erken dat in elk gezin signalen van veiligheid aanwezig zijn. Die zorgen ervoor dat de kinderen in elk geval voor een deel – vaak het grootste deel – van de tijd veilig zijn. 
• Blijf veiligheid centraal stellen. Het centrale aandachtspunt van de jeugdbescherming is altijd het vergroten van de veiligheid. Vraag je voortdurend af: welk effect heeft dat wat ik doe op het kind en ouder(s)? 
• Zoek altijd naar de details. Probeer altijd concrete, gedetailleerde informatie te krijgen, of het nu gaat om een verkenning van negatieve of positieve aspecten van de situatie. Oplossingen ontstaan uit details, niet uit generalisaties. 
• Concentreer je op het tot stand brengen van kleine veranderingen. Raak niet gefrustreerd wanneer grote doelen niet onmiddellijk worden bereikt. Richt je op kleine, haalbare doelen en wees erkentelijk wanneer die zijn bereikt. 
• Beschouw het gesprek als een ‘platform voor verandering’.

Vaardigheden

Dit zijn de concrete vaardigheden die een jeugdprofessional nodig heeft bij het signaleren, handelen en beslissen over kindermishandeling (volgens de werkgroep op basis van de praktijk; op basis van Turnell & Edwards, 1999; Van Rossum et al., 2008):

• Geldende wetgeving, richtlijnen, de Meldcode huiselijk geweld en kindermishandeling en protocollen kunnen toepassen. 
• Signalen van en risicofactoren voor kindermishandeling kunnen herkennen, benoemen, en zorgen concreet kunnen onderbouwen. 
• Kunnen beoordelen of er sprake is van een levensbedreigende situatie (waarin onmiddellijk handelen nodig is). 
• Binnen de grenzen van de eigen professionele rol en mogelijkheden een vermoeden van kindermishandeling nader (laten) uitzoeken en waar nodig anderen inschakelen. 
• Relevante checklists of instrumenten kunnen toepassen en op waarde schatten (hanteren als hulpmiddel, niet als doel op zich). 
• Op een deskundige en respectvolle manier met kinderen en ouders kunnen praten over vermoedens en stoppen van kindermishandeling. 
• Kunnen afwegen wat er nodig is om de kindermishandeling te (laten) stoppen en de schade te beperken. 
• Binnen de grenzen van de eigen professionele rol en mogelijkheden hulpverlening kunnen bieden en/of laten inzetten gericht op veiligheid en herstel voor alle gezinsleden. 
• Kunnen beoordelen of een kind in aanmerking komt voor (trauma)behandeling. 
• Kunnen samenwerken met ouders, kinderen, het sociaal netwerk en professionals aan veiligheid en herstel. 
• De voortgang en resultaten van begeleiding en hulp aan kinderen en ouders kunnen monitoren vanuit het belang van veiligheid voor het kind.

Algemene vaardigheden

• Luister-, gespreks- en communicatieve vaardigheden in relatie tot zowel interne als externe professionals als met ouders en kinderen: complexe problematiek in de taal en op het niveau van de betrokkenen helder uiteen kunnen zetten. 
• Zowel mondelinge, non-verbale als schriftelijke vaardigheden (dit laatste punt wordt vaak onderschat). “Je moet leren praten met mensen in gewone taal en ook om het in de dossiers in gewone taal op te schrijven. Niet: ‘Moeder geeft aan dat vader het kind mishandeld zou hebben’, maar: ‘Moeder zegt dat vader het kind mishandelt’ (direct taalgebruik, red.).” 
• “Ik leerde ze op te schrijven wat ze zelf dachten en niet van die wollige nonsenszinnen, die er alleen maar omheen draaien. Het geheim is dat je je rapport aan de ouders laat lezen voordat je het aan de kinderrechter stuurt. Dan moet je het wel zo schrijven dat de ouders het snappen, dus geen ‘dossier’-zinnen. Je kunt eigenlijk alles schrijven als je het maar doet met respect voor de persoon. Wat ouders ons vertellen is trouwens hun informatie en zij blijven eigenaar van die informatie. We mogen daar niet een leuk papiertje omheen doen en dan uitsturen. Nee, het moet weer terug naar hen. Dat is de beste methode. Dat moet je leren. Je moet leren lezen en schrijven en praten als ouderbegeleider.” (Van der Pas in TKM-special professionaliteit & professionalisering; Augeo Foundation, 2013b.) 
• Beoordelingsvaardigheden en omgevingssensitief kunnen reageren: goed onderscheid weten te maken tussen de eigen en andermans waarneembare feiten en interpretaties en dit ook kunnen verwoorden. 
• Gestructureerd en effectief kunnen werken. 
• Eenduidig, concreet en zorgvuldig kunnen registreren. 
• Een sterk analytisch vermogen bezitten. 
• Zelfvertrouwen hebben, maar ook advies of hulp kunnen vragen. 
• Vermogen tot zelfreflectie hebben. 
• Een goed ontwikkelde intuïtie bezitten: “Een goede intuïtie is van belang, maar je moet altijd nagaan of je intuïtie klopt met de feiten. Je ziet zo veel aan omstandigheden en aan gedrag. Iemand die normaliter bijvoorbeeld alles redelijk op orde heeft, maar nu niet. Iemand die meer gesloten is dan anders. Als je langer in een gezin komt en mensen beter kent, zie je soms al aan een gelaatsuitdrukking dat er iets is. Dan vraag je door. Door vragen te blijven stellen kun je dit juist openbreken. Vaak zie je dat ouders dan ook opgelucht zijn. Soms kan het lang zoeken zijn en soms is het voor een kind of ouder nog te vroeg.” (Doeleman in TKM-special professionaliteit & professionalisering; Augeo Foundation, 2013b.) 
• Kennis en expertise kunnen toepassen, onder andere om vragen te stellen (‘we weten uit onderzoek dat … hoe is dat bij jullie?’). 
• Zich kunnen engageren: het vermogen om kind, ouders en andere betrokkenen te motiveren tot actieve medewerking. 
• Zich kunnen positioneren: de jeugdprofessional stelt (de veiligheid van) het kind centraal, stelt van daaruit concreet grenzen aan het gezin en benoemt concreet onder welke voorwaarden samengewerkt wordt (ook wel ‘bodemeisen’ in Signs of Safety). 
• Kunnen schakelen tussen zich engageren en zich positioneren (PI Research & Van Montfoort, 2009). Het eenzijdig benadrukken van een van beide aspecten leidt tot problemen in de communicatie met gezinnen. Wanneer de jeugdprofessional zich te veel engageert zonder zich te positioneren, leidt dat ertoe dat hij ‘ingezogen raakt’ in het gezin en het zicht op het noodzakelijke positioneren verloren gaat. Wanneer hij zich te sterk positioneert, kan het zijn dat hij geen vertrouwen meer krijgt van het gezin. “Als hulpverlener moet je over een haast onmogelijke combinatie van vaardigheden beschikken. Je moet autoriteit hebben, uitdagende vragen stellen over het familieleven en tegelijk zodanig betrokken zijn bij de ouders dat je met ze samen kunt werken aan het oplossen van hun problemen.” (Munro in TKM-special professionaliteit & professionalisering; Augeo Foundation, 2013b.)