Risicofactoren  

Er spelen veel factoren een rol bij het ontstaan van problematisch middelengebruik onder jongeren. Bij jongeren die te maken krijgen met jeugdhulp of jeugdbescherming, zijn de risicofactoren voor problematisch middelengebruik in ruime mate aanwezig. Risicofactoren en middelengebruik versterken elkaar daarbij onderling.  

Hieronder lees je een aantal bekende risicofactoren voor het ontstaan van problematisch middelengebruik in jongeren op individueel niveau, gezinsniveau, schoolniveau en maatschappelijk niveau (Lipari et al., 2018; Low et al., 2012; Snoek et al., 2010). 

Individueel niveau: 

• Gebrekkige zelfcontrole en impulsiviteit.
• Oppositioneel-opstandig of antisociaal gedrag.
• Andere psychische problemen, zoals angst, traumatisering en depressie.
• Lichte verstandelijke beperking (lvb).
• Op jonge leeftijd (aan het begin van de adolescentie of eerder) gestart met middelengebruik (waaronder ook tabak).
• Contact hebben (gehad) met residentiële hulp. Dit heeft te maken met de kwetsbaarheid van de doelgroep. Jongeren die in aanraking komen met residentiële hulp lopen een groter risico op middelenproblematiek door de aanwezigheid van risicofactoren. Het in aanraking komen met middelengebruik in deze settings werkt middelengebruik bij deze kwetsbare jongeren ook in de hand.
• Negatieve levensgebeurtenissen (zoals verhuizing, scheiding, verlies van ouder).
• Zoekende zijn naar de eigen identiteit (met betrekking tot gender, seksuele oriëntatie enz.) (Gower et al., 2018; Newcomb et al., 2020).
• Genetische belasting.
• Een traumatische voorgeschiedenis (Simmons & Suárez, 2016).
• Bepaalde persoonlijkheidskenmerken. Denk aan jongeren die zich hopeloos voelen of graag sensatie zoeken. Daarnaast zijn een hoge mate van extraversie en nieuwsgierigheid naar of openstaan voor nieuwe dingen ook risicofactoren.  

Gezinsniveau:  

• Disfunctionerend gezin.
• Ouders of broer(s)/zus(sen) met verslavingsproblemen. 

Schoolniveau: 

• Schoolgerelateerde problemen (spijbelen, gedrag in klas, leerachterstand).
• Onderwijs op scholen met een hoog risico (scholen voor jongeren met (gedrags)problematiek). 

Maatschappelijk niveau: 

• Armoede.
• Gebrekkige sociale controle.
• Normalisering van middelengebruik.
• Nabijheid van leeftijdgenoten die middelen gebruiken.
• Woonachtig in residentiële jeugdzorg. 

Deze risicofactoren hangen op een complexe manier met elkaar samen. Middelengebruik kan de aanwezige risicofactoren bovendien versterken. Het Cumulatieve Risicomodel (Hermanns, 2009) gaat ervan uit dat problemen vooral ontstaan als meerdere risicofactoren tegelijkertijd aanwezig zijn. Uit talloze studies blijkt dat een opeenstapeling van risico’s de kansen op allerlei problemen aanzienlijk verhoogt. Zijn er tenminste vier risicokenmerken aanwezig, dan is de kans tien keer zo groot dat er problemen ontstaan. De achterliggende theorie van het Cumulatieve Risicomodel is dat een teveel aan stressoren leidt tot een ontregeling van de zelfregulatie van gezinsleden (vooral bij de ouders) en het gezin als geheel (Hermanns, 2009). 

Comorbiditeit als risicofactor  

Veel klachten die ontstaan door middelengebruik kunnen worden veroorzaakt door psychische problemen en andersom. In die gevallen is er vaak een wisselwerking tussen de psychische problemen en het middelengebruik.  

Door de hoge prevalentie van comorbide aandoeningen is het belangrijk altijd de aanwezigheid van problematisch middelengebruik te onderzoeken bij gebleken psychische of gedragsproblemen, en omgekeerd. 

Beschermende factoren 

Beschermende factoren zijn kenmerken die het effect van bestaande risicofactoren compenseren of opvangen. Ze maken jongeren minder kwetsbaar voor bijvoorbeeld het ontwikkelen van een probleem met middelen. Hieronder lees je een aantal voorbeelden van beschermende factoren op individueel niveau, gezinsniveau, schoolniveau en maatschappelijk niveau. 

Individueel niveau:  

• Gebalanceerd temperament.
• Vermogen tot zelfregulering.
• Goede pro-sociale vaardigheden. 

Gezinsniveau: 

• Hechting met verzorgers.
• Duidelijke grenzen door en afspraken met ouders.
• Kwalitatief goede opvoeding. 

Schoolniveau: 

• Ruime aandacht voor ontwikkeling om eigen beslissingen te maken te beslissen en om problemen op te lossen. 

Maatschappelijk niveau: 

• Positieve samenlevingsnormen (EMCDDA, 2019).
• Duidelijke regelgeving over prijs en beschikbaarheid (dat is in veel mindere mate mogelijk voor drugs dan voor alcohol en tabak).  

Een toegankelijke infrastructuur voor preventie, en een goede samenwerking tussen organisaties als onderwijs, zorg en welzijn zijn beschermende factoren voor zowel middelenproblematiek als psychische problemen (EMCDDA, 2019; Postma, 2008). 

Screenen op middelengebruik 

Als je wilt vaststellen of het middelengebruik zo problematisch is dat verdere diagnostiek en monitoring nodig is, kijk je naar de hoeveelheid middelen en frequentie van het gebruik. Houd hierbij rekening met de leeftijd, motieven, omstandigheden en gevolgen van het middelengebruik (Hendriks et al., 2014). Aan de hand hiervan bepaal je of verdere acties nodig zijn. Het is belangrijk om altijd je eigen professionele oordeel te laten meewegen. Bij twijfel roep je advies van deskundigen in (van binnen of buiten je organisatie).   

Het belangrijkste element van screening is natuurlijk het gesprek met de jongere en het systeem rondom de jongere zelf. Tijdens het gesprek kun je gebruikmaken van de SMA, READY, CRAFFT en/of SumID-Q. Het gebruik van een screeningsinstrument is je eerste stap om te bepalen of een jongere middelen gebruikt. En zo ja, in welke mate het gebruik problemen oplevert. Een screeningsinstrument neemt niet de plaats van een gesprek in, maar kan je wel ondersteunen – zeker als je nog weinig ervaring hebt op dit gebied. Een open gesprek met de jongere (en het systeem) blijft in ieder geval altijd nodig.  

Wanneer is screenen aan de orde?  

Hoe eerder een jongere start met middelengebruik, hoe schadelijker het is en hoe sterker het allerlei gedragsproblemen en de ontwikkeling van problematisch middelengebruik voorspelt. Dat geldt ook voor tabak (Dai et al., 2022).   

Bij kinderen tot en met 12 jaar is daarom elk gebruik van alcohol, tabak of andere drugs een aanleiding om middelengebruik te bespreken en erop te screenen. Ook voor jongeren in de vroege adolescentiefase kan (ook incidenteel) gebruik van een middel negatieve gevolgen hebben voor de ontwikkeling, en mogelijk een indicatie zijn van probleemgedrag.   

Bij jongeren van 12 tot en met 15 jaar is roken een risicofactor. Bespreek daarom altijd met de jongere of er ook sprake is van ander middelengebruik of andere problemen. Dit is extra belangrijk wanneer jeugdhulp/jeugdbescherming betrokken is, vanwege de opeenstapeling van risicofactoren bij deze doelgroep. Maak daarbij gebruik van motiverende gespreksvoering (zie Motiverende gespreksvoering).  

Lijst van screeningsinstrumenten  

Onderstaande screeningsinstrumenten worden geadviseerd in diverse andere richtlijnen (zie Instrumenten om te zien welke richtlijnen). De keuze voor een specifiek screeningsinstrument is afhankelijk van de beschikbare tijd en het gewenste niveau van detail van de informatie. Screeninginstrumenten kunnen ook in aanvulling op elkaar gebruikt worden. De SMA en de CRAFFT worden bijvoorbeeld samen aanbevolen (Hendriks et al., 2014).   

Je kunt de screeninginstrumenten ook in aanvulling op elkaar gebruiken. De SMA en de CRAFFT worden bijvoorbeeld samen aanbevolen (Hendriks et al., 2014).   

Na afname van een screeningsinstrument  

Na afname van één of meerdere screeningsinstrumenten kun je nagaan of het gebruik van de jongere als risicovol of problematisch kan worden beschouwd. Het kan voorkomen dat de uitkomst van een screeningsinstrument negatief is, maar je toch zorgen hebt over het middelengebruik. Bijvoorbeeld omdat er wel degelijk signalen voor zijn. Om te bepalen of er sprake is van risicovol gebruik – dat wil zeggen: gebruik waarvoor een interventie geïndiceerd is – is het belangrijk dat je naast de resultaten van de beschreven vragenlijsten ook je deskundig oordeel meeweegt. Een instrument kan namelijk nooit met 100% zekerheid (dreigende) problemen met het gebruik van middelen aantonen. Het is belangrijk om je eigen professionele inschatting serieus te nemen. Denk je dat er sprake is van risicovol gebruik, dan kun je toch de vervolgstappen in gang zetten en het onderwerp blijven aankaarten.   

Scoort een jongere op één of meerdere instrumenten boven één of meer drempelwaarden, schakel dan een gedragswetenschapper, arts of psychiater met verslavingsdeskundigheid in. Dit kan ook een extern persoon zijn. Die kan de situatie verder beoordelen aan de hand van de DSM-criteria, waarbij de vaardigheden van de jongere, de omgeving en de motivatie worden meegewogen bij het stellen van een uiteindelijke verslavingsdiagnose (zie Model van (verslavings)gedrag). Ook wordt in die gevallen op korte termijn nogmaals het middelengebruik besproken aan de hand van de SMA en CRAFFT.  

Analyse en aangrijpingspunten voor interventies  

Model van (verslavings)gedrag  

Uit het hieronder gepresenteerde model volgt dat aangrijpingspunten voor de inzet van interventies te vinden zijn in:  

• De vaardigheden van de jongere.
• De motivatie van de jongere.
• De omstandigheden/omgeving van de jongere.  

Onderstaande figuur toont een model van gedrag, COM-B (West, 2013). COM staat voor: Capacity (vaardigheden), Opportunity (gelegenheid, omgeving) en Motivation (motivatie). De B staat voor Behaviour (gedrag). 

Dit model laat zien hoe gedrag op basis van deze drie noodzakelijke condities ontstaat.   

Uitgaande van dit model worden middelengebruik en de ontwikkeling van problemen bepaald door de volgende factoren:  

• Het gebrek aan capaciteit of vaardigheden om bepaald gedrag te vertonen, zoals zelfregulatie, leren van straf, leefregels formuleren en naleven.
• De geboden gelegenheid (beschikbaarheid van middelen, lage kosten van het gebruik) en de omgeving waarin iemand verkeert (denk aan leeftijdsgenoten die middelen gebruiken, de afwezigheid van beschermende factoren zoals een stabiel gezin of succesvol onderwijs). Bronfenbrenner (1979, 1994) heeft deze rol nader uitgewerkt. Volgens het ecologiemodel hangt gedrag mede af van de omgeving waarin iemand leeft, oftewel de ecologie. Voor een jongere zijn dat diens gezin, familie, leeftijdgenoten, school, werk, buurt en de samenleving. Omgekeerd oefent het individu ook invloed uit op deze omgeving. Denk aan het opvoedgedrag van ouders dat door het gedrag van een jongere wordt beïnvloed.
• De motivatie, zoals de behoefte aan het dempen van emoties, de behoefte ergens bij te horen, de angst voor afkeuring of de verwachting dat het gebruik plezier geeft of het sterke verlangen naar het middel (craving) wegneemt.  

Het is belangrijk dat middelengebruik bij jongeren en hun systeem een onderwerp van gesprek is en blijft. In de tabel hieronder is uitgewerkt op welke vragen jeugdprofessionals antwoord proberen te krijgen in gesprekken met jongeren en hun ouders. Deze vragen stel je ná de afname van een screeningsinstrument, als duidelijk is geworden dat de jongere middelen gebruikt. Niet alle vragen zijn op elke jongere van toepassing. De antwoorden geven een leidraad voor een verdere analyse van het gedrag.  

Tabel: Vragenlijst Analyse (verandering in) Middelengebruik  (ten behoeve van de analyse van gebruik op basis van het COM-B-model; naar West, 2013)

Het is de taak van alle jeugdprofessionals om middelengebruik te herkennen en signaleren.  

Daarnaast kun je het volgende doen:  

• Geef ouders en jongeren voorlichting over experimenteergedrag, problematisch gebruik en verslaving.  
• Verzamel en deel informatie. Wijs ouders op informatiebronnen zoals de Alcoholinfolijn en Drugsinfolijn waarmee ouders (en jongeren) anoniem kunnen bellen en chatten. Ook kun je wijzen naar de pagina over verslaving bij kinderen en jongeren van Kenniscentrum Kinder- en Jeugdpsychiatrie.
• Geef ouders handvatten om met hun kind over middelengebruik te praten. Ook als een jongere (nog) niet in aanraking komt met middelen. Wijs op websites zoals: 
  www.helderopvoeden.nl  
  www.alcoholinfo.nl  
  www.rokeninfo.nl  
  www.drugsinfo.nl  
  www.dealenmetdrugs.nl  
  www.jeugdverslavingszorg.nl  
  www.brainwiki.nl/verslaving 
  Breng jongere en ouders eventueel in contact met lokale deskundigen en organisaties.  

Signaleren en bespreekbaar maken  

Voordat je start met screening en diagnostiek, is het belangrijk dat je middelengebruik signaleert en bespreekbaar maakt met de jongere. Dit laatste is een taak van alle jeugdprofessionals, inclusief het onderwijs. Ook het systeem om de jongere heen, zoals de ouders, speelt hierin een belangrijke rol. 

Om middelengebruik te signaleren en bespreekbaar te maken, is het belangrijk dat je dit onderwerp al in het eerste gesprek introduceert: 

• Maak in ieder gesprek ruimte om het hierover te hebben, zonder dat het een verplichting is.
• Wees je bewust van het feit dat jongeren vaak geen hulp willen en hun middelengebruik ontkennen en/of bagatelliseren.
• Zet het onderwerp middelengebruik structureel op de agenda.  
• Ondersteun ouders in hoe ze middelengebruik bij hun kind kunnen signaleren en hoe ze ermee kunnen omgaan.
• Leer ouders vaardigheden om middelengebruik op een open en niet-veroordelende manier te bespreken met hun kind.  

Stoplichtmodel  

Het Stoplichtmodel is een signaleringshulpmiddel dat onder andere is ontwikkeld door de jeugdverslavingszorg (Tactus). Het model beschrijft drie kleurcodes die de ernst van het middelengebruik en de bijbehorende preventie- of hulpverleningstrajecten weergeven. Ook worden risico’s in het systeem ingeschat. Het Stoplichtmodel vind je in Hulpmiddelen. 

Diversiteit  

Houd rekening met diversiteit als je in gesprek gaat met jongeren en hun ouders. Een gezin kan bijvoorbeeld een migratieachtergrond hebben. Ook aspecten als gender, culturele en politieke aannames, opvattingen en overtuigingen kunnen van invloed zijn op de manier waarop gesprekken rond middelengebruik verlopen. Er kan bijvoorbeeld een taboe heersen op (sommige vormen van) middelengebruik, de openheid tussen ouders en kinderen kan anders zijn dan gedacht of er kunnen communicatieproblemen door taalverschillen ontstaan. Hierbij is het belangrijk om eerst aan vertrouwen te werken en daar eventueel extra tijd voor te nemen. Probeer helder te krijgen van de verwachtingen van ouders zijn en wees je bewust van je eigen aannames en verwachtingen. Hoewel er nauwelijks middelen-interventies zijn die specifiek gericht zijn op diversiteit, is het belangrijk om er in de communicatie aandacht voor te hebben.   

Dilemma: ouder(s) inlichten over het gebruik van hun kind 

Zodra hulpverlening in beeld komt (en soms ook al daarvoor), kun je als jeugdprofessional voor een dilemma komen te staan. Het komt regelmatig voor dat een minderjarige niet wil dat je de ouders op de hoogte stelt van het middelengebruik. In zo’n geval heb je enerzijds te maken met (medische) geheimhoudingsplicht en tegelijkertijd met het recht van ouders op informatie over de gezondheidstoestand en de behandeling van hun kind onder de 16 jaar. Voor minderjarigen onder de 16 jaar moeten ouders met gezag namelijk toestemming geven voor een geneeskundige behandelingsovereenkomst. Deze toestemming moeten ouders weloverwogen kunnen geven, en daarvoor hebben ze juiste informatie van jou als hulpverlener nodig. 

Jongeren onder de 16 jaar kunnen ook weigeren om toestemming voor het verstrekken van informatie te geven. Wil een jongere in de leeftijd van 12 tot 16 jaar niet dat je informatie aan de ouders verstrekt, bedenk dan of de jongere zwaarwegende belangen heeft die dit rechtvaardigen ten aanzien van de ouder zonder gezag. 

Je hoeft ouders/voogden niet in te lichten als dat goed hulpverlenerschap aan de jongere in de weg staat. Bijvoorbeeld als het informeren van de ouders/voogden in strijd is met het belang van de jongere of het jullie behandelrelatie zou benadelen. Zo kan een psychiatrische behandeling van de jongere verband houden met de problematische relatie met de ouders. 

Het informeren van ouders/voogden mag je ook achterwege laten als de jongere daar uitdrukkelijk om vraagt. Ook hier moet je als goed hulpverlener handelen. Dit betekent dat je vanaf de intake met jongeren bespreekt (of soms onderhandelt) wat je wel of niet aan de ouders/voogden vertelt en ook ‘wie wat wanneer’ vertelt. 

Voor jongeren van 16 jaar of ouder geldt dat zij toestemming moeten geven om informatie te delen met de ouders. Het maakt daarbij niet uit of de ouder het gezag heeft of niet. Zie ook de KNMG- wegwijzer Toestemming en informatie bij de behandeling van minderjarigen .

• Ernstige onthoudingsverschijnselen bij stoppen of minderen van gebruik. 
• Ernstig, herhaaldelijk agressief gedrag samenhangend met middelengebruik. 
• Ernstige symptomen van psychopathologie in combinatie met een stoornis in het gebruik van middelen, zoals psychologische symptomen. 
• Obstakels bij de huidige reguliere begeleiding of behandeling door het middelengebruik en daaraan verbonden disfunctioneren op verschillende levensgebieden.  

De grenzen van de residentiële jeugdzorg: middelengebruik gedogen?   

Middelengebruik gedogen of negeren is geen optie, maar verdere begeleiding of behandeling weigeren ook niet. Ontslag uit de jeugdhulporganisatie vanwege middelengebruik is dan ook onwenselijk. Een reden (soms van vele) waarom de jongere zorg nodig heeft, wordt dan immers de reden voor ontslag. Voor het welzijn van de jongere is het een voorwaarde dat diegene een veilige basis heeft.  

De kunst is om een middenweg te vinden tussen verbieden, het bespreken van het gebruik en begrip tonen. Kortom: “Je mag niet blowen, maar je wordt niet gelijk op straat gezet als je een keer gebruikt.” Een gesprek moet altijd mogelijk zijn en het startpunt vormen van een traject dat draait om het motiveren van de jongere. Dit traject kan vaak lang duren. Verschillende partijen moeten hierbij samenwerken. Ook na de start van een behandeling is veel geduld van alle betrokkenen nodig, omdat het proces van minderen of stoppen met alcohol- of drugsgebruik met vallen en opstaan verloopt. Bespreek met de verschillende partijen het voor- en natraject. Bijvoorbeeld: hoe sluit de jeugdhulp aan wanneer de middelenproblematiek is behandeld?  

Wanneer begeleiding in een residentiële setting moeilijk wordt 

Sommige jongeren blijken door hun gebruik en bijbehorend gedrag moeilijk te handhaven in een residentiële setting. De begeleidbaarheid of behandelbaarheid van de jongere en de gevolgen van diens gedrag voor de groep zijn hierbij bepalend. Jongeren blijken moeilijk te handhaven wanneer er – na herhaalde waarschuwingen, niet nagekomen afspraken en mislukte (behandel)interventies – sprake is van het volgende: 

• Harddruggebruik.
• Frequent drugsgebruik.
• Ontregeling van de groep.
• Verslavingsgedrag: gedrag dat te maken heeft met de afhankelijkheid van drugs, waaronder het bemachtigen (‘scoren’) van drugs. Denk ook aan stelen, afpersen en chanteren. 
• Dealen binnen de groep of instelling.  

Jongeren bij wie deze problemen spelen in een regionaal zorgoverleg te bespreken. Alle betrokkenen en relevante partijen zitten dan aan tafel en kunnen hun expertise delen. Zo dragen alle betrokkenen gezamenlijk de verantwoordelijkheid.  Daarnaast is er voor professionals en ouders die te maken krijgen met jongeren die dealen, de website www.dealenmetdrugs.nl ontwikkeld. Op deze website vind je meer informatie en handvatten.  

Verslavingshulp binnen gesloten jeugdzorg 

De ervaring leert dat het niet werkt om jongeren uit de gesloten jeugdzorg tijdelijk (op vrijwillige basis) op te nemen in een jeugdverslavingskliniek. De kaders zijn hier veel vrijer, waardoor de jongere vaak alleen maar bezig is met grenzen opzoeken. Om die reden is de module ‘jeugdverslavingshulp op locatie’ ontwikkeld. Hierbij biedt de jeugdverslavingshulp behandeling op locatie aan. Zo blijven de jongeren in de passende setting, maar wel met specialistische kennis en behandeling van de verslaving. Vanuit de module wordt eerst motiverende gespreksvoering aangeboden (maximaal tien gesprekken). Als de jongere daarna voldoende gemotiveerd is voor vervolgbehandeling (bijvoorbeeld cognitieve gedragstherapie), krijgt die dit aansluitend aangeboden. Op deze manier vermijd je eventuele wachtlijsten.  

Motiverende gespreksvoering 

Omdat motiverende gespreksvoering een veelgebruikte en effectieve methode is om jongeren te stimuleren hulp te zoeken voor hun problemen of hun gedrag te veranderen, staan we hier stil bij deze techniek (Baron et al., 2017; Arkowitz, Miller & Rollnick, 2015). Motiverende gespreksvoering als geprotocolleerde interventie en techniek onderscheidt zich van ‘motiveren’ in het algemeen spraakgebruik. Motiverende gespreksvoering vereist scholing/training en onderhoud daarvan. Een basistraining inclusief regelmatige opfriscursus is minimaal noodzakelijk voor elke professional die betrokken is bij signalering, screening, diagnostiek, begeleiding en behandeling van jongeren met risicovol middelengebruik. Motiverende gespreksvoering kun je ook inzetten bij jongeren met een lvb.  

Motiverende gespreksvoering (Arkowitz, Miller, W Miller & Rollnick, 2015) is een op samenwerking gerichte, doelgerichte gespreksstijl met bijzondere aandacht voor verandertaal. Het doel van de methode is om persoonlijke motivatie en commitment voor een bepaalde verandering bij de jongere te versterken. Je ontlokt en verkent iemands eigen redenen om te veranderen in een sfeer van acceptatie en compassie (Baron, 2017). Uit onderzoek blijkt dat motiverende gespreksvoering gedragsverandering tot stand kan brengen bij mensen met risicovol middelengebruik of stoornissen in het gebruik van middelen (Nederlands Jeugdinstituut, 2015). Een empathische en motiverende houding van jou als hulpverlener zorgt ervoor dat cliënten actiever betrokken zijn bij de behandeling. Hierdoor boek je betere resultaten. 

Selectie van preventieprogramma’s  

Hieronder staat een overzicht van aanbevolen programma’s en interventies. De keuze is vooral gebaseerd op de databank Effectieve jeugdinterventies (DEI) op de site van het Nederlands Jeugdinstituut. Het gaat om de volgende programma’s en interventies ter preventie. 

Tabel: Overzicht selectieve en geïndiceerde preventieprogramma's  

 Verder staan in de Richtlijn Kinderen van ouders met psychische problemen en/of verslavingsproblemen (KOPP/KOV) verschillende interventies beschreven voor deze doelgroep. Specifiek voor het onderwijs is de Richtlijn Verslavingspreventie binnen het onderwijs. Verder is in het rapport ‘Preventie van cocaïnegebruik: inventarisatie en kansen voor de toekomst’ (2021) in paragraaf 3.2 een overzicht te vinden van Nederlandse interventies om verslaving te voorkomen. 

Uitgelicht: Opgroeien in een Kansrijke Omgeving (OKO) 

OKO (voorheen het IJslandse preventiemodel) is een wetenschappelijk onderbouwde omgevingsbenadering om middelengebruik onder jongeren te voorkomen. Het model is gericht op het implementeren van beleidsmaatregelen en lokale interventies die risicofactoren voor middelengebruik verminderen en beschermende factoren versterken binnen de domeinen gezin, peergroep (vrienden en leeftijdsgenoten), school, en vrije tijd. Lees meer over OKO. 

Open & alert  

Open & Alert is een interventie gericht op het voorkomen en verminderen van problematisch middelengebruik bij jongeren en jongvolwassenen van 12 tot 25 jaar in zorg- en welzijnsorganisaties. Het gaat hierbij om zogenaamde risicosettings waarvan bekend is dat jongeren er een verhoogd risico lopen op problematisch middelengebruik, zoals Justitiële Jeugdinrichtingen (JJi’s), de residentiële jeugdhulp, organisaties voor mensen met een lichte verstandelijke beperking (lvb) en het jongerenwerk.  

Een vijfstappenplan moet zorgen voor de implementatie van beleid, deskundigheidsbevordering en structurele samenwerking met een instelling voor verslavingszorg. Zo realiseer je een open en alerte houding ten aanzien van middelengebruik bij het management en de professionals (pedagogisch medewerkers, begeleiders, gedragswetenschappers, therapeuten, jongerenwerkers) binnen deze risicosettings.  

Belang van vroegsignalering  

Hoe eerder en hoe meer een jongere gebruikt, hoe groter de kans op middelenproblematiek later in het leven. Preventie en vroegsignalering zijn daarom van belang om persoonlijke en sociale schade te voorkomen of te verhelpen. Een selectieve of geïndiceerde preventieve interventie werkt minder goed als de jongere tijdens de behandeling blijft gebruiken. Werkt de interventie niet voldoende, dan is het verstandig om op tijd door te verwijzen naar behandeling. In Aanpak en interventies gaan we hier verder op in.   

De best onderzochte psychologische behandelingen (met het meeste bewijs voor effectiviteit) bij personen met een stoornis in het gebruik van drugs zijn:  

• Motiverende gespreksvoering.  
• Cognitieve Gedragstherapie. 
• Op middelengebruik gerichte contingency management.
• Systeembehandeling.  

Deze behandelingen zijn meestal onderdeel van een bredere interventie en worden uitgevoerd door de specialistische ggz en verslavingszorg. Ze zijn niet middel-specifiek. Dat betekent dat ze toepasbaar zijn in de behandeling van het gebruik van meerdere middelen (Hendriks et al., 2018). De behandelingen zijn met name effectief bij stoornissen in het gebruik van alcohol, cannabis en cocaïne. Ze kunnen ook ingezet worden als er sprake is van comorbide stoornissen, waarbij het advies van de richtlijnen is om beide stoornissen tegelijk te behandelen.  

Motiverende gespreksvoering  

Deze techniek is in Aanpak en interventies besproken, en wordt zowel binnen als buiten de verslavingszorg veel toegepast.  

Cognitieve Gedragstherapie  

Cognitieve Gedragstherapie (CGt) wordt bij een breed scala aan psychische aandoeningen relatief succesvol toegepast. Het is een verzamelnaam voor een aantal interventies die cognitieve en gedragstherapeutische interventies combineren. Cognitieve therapie gaat ervan uit dat stoornissen ontstaan doordat mensen bepaalde opvattingen over gebeurtenissen hebben die nauw samenhangen met sterke emoties en disfunctioneel gedrag. Gedragstherapie gaat ervan uit dat ongewenst gedrag vaak een aangeleerde, disfunctionele manier is om met problemen om te gaan, en dat ander gedrag aangeleerd kan worden om effectiever met problemen om te gaan. CGt voor de behandeling van problematisch middelengebruik is erop gericht om de positieve verwachtingen die mensen van middelengebruik hebben te temperen (Moos, 2007).   

CGt voor jongeren 

Voor jongeren met problematisch middelengebruik, gokken of gamen is een aparte CGt-behandeling ontwikkeld: CGt-J (De Jonge et al., 2018). In CGt-J staat het versterken van de zelfcontrole centraal. Daarnaast is er veel aandacht voor het vergroten en vasthouden van motivatie voor verandering. Daarom zijn er onderdelen van motiverende gespreksvoering in opgenomen. De bijbehorende handleiding is gericht op behandelaren in de verslavingszorg, ggz-instellingen en de eerste lijn. De handleiding bevat ook aanvullende informatie, psycho-educatie over gameverslaving en links naar websites die leren hoe om te gaan met problematisch middelengebruik, gokken of gamen. Daar kunnen zowel behandelaren als het (gezins)systeem hun voordeel mee doen. Specifiek voor behandeling van problematisch middelengebruik bij mensen met een lichte verstandelijke beperking is CGt+ ontwikkeld.   

Contingency management  

Contingency management (CM) is een specifieke vorm van gedragstherapie.   

Volgens de Multidisciplinaire Richtlijn Stoornissen in het gebruik van cannabis, cocaïne, amfetamine, ecstasy, GHB en benzodiazepines (Hendriks et al., 2018) kan contingency management een meerwaarde hebben bij cognitieve gedragstherapie en motiverende gespreksvoering.  

Contingency management is een interventie die oorspronkelijk is ontwikkeld in de volwassen verslavingszorg. Gedragstherapie gaat kort gezegd over het belonen van gewenst gedrag en het intrekken van privileges bij ongewenst gedrag. Punten uitdelen waarmee beloningen te verdienen zijn, is een manier om positieve feedback te geven (Slot & Spanjaard, 1999). In residentiële settingen is de valkuil dat de technieken van belonen en straffen gericht zijn op het disciplineren en handhaven van de orde in de leefgroep, in plaats van op het stimuleren van ander gedrag. Dit maakt de implementatie van contingency management in deze settingen lastig. De Multidisciplinaire Richtlijn Drugs (Hendriks et al., 2018) stelt dat contingency management een interventie is waarvoor specialistische kennis vereist is. Om deze reden is het advies om contingency management alleen in de specialistische ggz (verslavingszorg) uit te voeren.   

In Nederland is één onderzoek gedaan waarin gebruik van een puntensysteem in de leefgroep vergeleken is met de reguliere aanpak in leefgroepen (Kok et al., 1991). Het onderzoek naar dit Residentieel Gedragstherapeutisch Programma laat zien dat bij de jongeren in de leefgroep met dit programma de gedragsproblemen en het middelengebruik meer afnamen en de sociale vaardigheden meer toenamen dan bij een vergelijkbare groep jongeren in een reguliere behandelgroep (Boendermaker et al., 2012).  

Systeembehandeling  

Bij systeeminterventies staat de samenwerking tussen jou als professional, de jongere en diens ouders centraal. Een goede samenwerking tussen jullie is daarbij erg belangrijk. Nodig de jongere en de ouders daarom uit om actief deel te nemen aan de diverse onderdelen en aan besluitvorming in het gehele traject. Richt hierbij je aandacht op het gezinssysteem én op systemen buiten het gezin.   

Twee systeeminterventies richten zich – naast andere gedragsproblemen – ook op middelengebruik en hebben hier positieve effecten op: MDFT (Multidimensionele familietherapie) en MST (Multisysteem Therapie).   

Multidimensionele familietherapie (MDFT) is een ambulante systeemtherapie aangevuld met bemoeizorg. De interventie richt zich op jongeren tussen de 12 tot en met 24 jaar die probleemgedrag vertonen (overmatig gebruik van drugs en/of alcohol, criminaliteit, spijbelen) in combinatie met gedrags- of psychische stoornissen. Het doel van MDFT is om een verslavingsvrije leefstijl zonder probleemgedrag te bereiken, en het risico op (strafrechtelijke) recidive te verkleinen. Een MDFT-traject neemt zes maanden in beslag, met twee tot drie sessies per week. Uit onderzoek komt onder meer naar voren dat deelname aan MDFT leidt tot minder gebruik en afhankelijkheid van cannabis, alcohol en andere middelen.   

Multisysteem Therapie (MST) is een intensieve ambulante behandeling voor jongeren van 10 tot 18 jaar met ernstige gedragsproblemen die in de (gesloten) jeugdzorg of een justitiële jeugdinrichting terecht dreigen te komen. Vaak speelt er een combinatie van verschillende gedragsproblemen, zoals agressie, spijbelen, delicten plegen, weglopen, drugsgebruik en omgang met verkeerde vrienden. Het doel van MST is om de ernstige gedragsproblemen terug te dringen en te zorgen dat het gezin en de omgeving in staat zijn om eventuele toekomstige problemen zelfstandig het hoofd te bieden. De behandeling duurt gemiddeld drie tot vijf maanden en betrekt alle systemen rondom de jongere (familie, school, buurt, vrienden). Het gezin heeft hierbij altijd (24/7) een therapeut ter beschikking. MST heeft een uitgebreid kwaliteitsbewakingssysteem waarin behandelresultaten worden gemeten. Onderzoek naar MST geeft sterke aanwijzingen dat de interventie op de lange termijn effectief is in het verbeteren van opvoedvaardigheden en het verminderen van ernstige gedragsproblemen, waaronder middelenmisbruik.   

MDFT en MST staan verder beschreven in de Databank Effectieve jeugdinterventies.   

Toepassing van urine- en blaastest  

Urinecontroles vallen onder vrijheidsbeperkende maatregelen. Je mag ze dus niet zomaar inzetten en hebt altijd toestemming nodig van de jongere voor een urinecontrole. In de vrijwillige jeugdhulp is er vrijwel nooit een wettelijke basis voor maatregelen die de vrijheid van kinderen of jongeren beperken, ook niet onder het mom van ‘huisregels’ (Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd, 2022). Omdat in de gesloten jeugdhulp wel sprake is van een machtiging door de kinderrechter, gelden daar andere regels.   

Je kunt urinecontroles in overleg met de jongere inzetten als monitoring. Zo kun je volgen of het de jongere lukt zich aan de gemaakte afspraken te houden. In Contingency management levert een schone urinecontrole expliciet een beloning op, en is het een standaard onderdeel van de interventie. In overige toepassingen is het vooral ondersteunend.  

Een andere reden om urine- en/of blaastesten in te zetten, is om de motivatie bij de jongere te vergroten en vooral het vertrouwen in de eigen vaardigheden om het gedrag te veranderen. Sommige jongeren hebben deze stimulans nodig om op een bepaald moment niet te gaan gebruiken. Dit geldt vooral in de beginfase, wanneer jongeren de eerste stappen zetten om hun middelengebruik te veranderen. Je mag deze maatregelen nadrukkelijk alleen met toestemming van de jongere inzetten. Gebruik ze niet als straf of uitsluitingscriterium. Als uit een urinetest blijkt dat de jongere middelen heeft gebruikt, leidt dit tot een stevig gesprek en wellicht een evaluatie van de haalbaarheid van de gestelde doelen.  

Een flexibel gebruik van urinetesten kan dus twee doelen dienen:  

1. De jongere kan bewijzen geen drugs gebruikt te hebben.
2. De jongere kan zo aantonen dat het stoppen met gebruik zichtbaar wordt in de testuitslagen (positieve prikkel).  

Overigens zijn niet alle drugs even goed terug te vinden in de urine, en sommige maar korte tijd. Bijvoorbeeld bij ecstasy en lachgas (Jellinek, 2021). Een goed laboratorium geeft ook advies bij de uitslag.  

Per instelling zullen er verschillen zijn óf en hoe zij urinecontroles inzetten. Wordt er wél gebruik gemaakt van urinecontroles, dan is het advies vanuit de werkgroep om dit volgens een protocol te doen. Zo beperk je de kans op manipulatie van de urinecontrole tot een minimum, wat een zo betrouwbaar mogelijke uitslag oplevert.  

Interventieoverzichten  

Jongeren van 12 tot en met 23 jaar bij wie sprake is van een verslaving, kunnen voor behandeling terecht in de specialistische jeugdverslavingszorg. Het behandelaanbod staat beschreven op een aparte website voor jeugdverslavingszorg (jeugdverslavingszorg.nl). Deze website geeft een overzicht van effectieve behandelingen zoals uitgevoerd door de instellingen voor verslavingszorg. De keuze voor programma’s en interventies die toepasbaar zijn, is hoofdzakelijk gebaseerd op de databank Effectieve jeugdinterventies (DEI) van het Nederlands Jeugdinstituut en betreft interventies om problematisch middelengebruik te behandelen. Hieronder valt ook het roken van tabak en het vapen van nicotine (vooral op zeer jonge leeftijd).   

In onderstaande tabel staat ook een aantal interventies die (nog) niet de databanken staan, maar wel veelbelovend zijn. Het is niet altijd zo dat interventies die niet (meer) in de databank staan, ook niet meer effectief zijn. Er zijn andere, vaak procedurele redenen waarom een interventie niet opnieuw wordt aangemeld.  

Samen beslissen over passende hulp 

Bij de behandeling van het middelengebruik van de jongere is het belangrijk dat de jongere en het systeem mee kunnen beslissen over de invulling van de behandeling. In de richtlijn Samen beslissen over hulp vind je uitgebreide informatie over hoe je dat kunt vormgeven. Daarnaast heeft het Nederlands Jeugdinstituut de pagina Beslissen over hulp, met praktische handvatten voor professionals, ouders en jongeren.   

Terugvalpreventie  

Naast het opstarten en uitvoeren van behandelafspraken is ook terugvalpreventie van belang. Hierbij leren jongeren hoe zij een terugval kunnen voorkomen, maar ook wat zij kunnen doen wanneer ze een terugval hebben. Verder is het belangrijk om de voortgang van de behandeling te evalueren en als het mogelijk is de behandeling af te sluiten. Ga daarbij na of de jongere steun ervaart van zijn omgeving om het gewenste gedrag vol te houden. Praat met de jongere over zijn motivatie en over wat de jongere doet in situaties waarin de drang bestaat om te gebruiken. Reik handvatten aan als de jongere daar problemen bij ervaart.   

Maatregelen rondom middelengebruik  

Om de setting middelenvrij te houden, zijn verschillende maatregelen denkbaar. Op organisatieniveau moet worden bepaald welke maatregelen wel en niet genomen (mogen) worden (interventies, eventuele sancties). Hierbij kan ook de verslavingszorg advies geven.   

In Aanpak en interventies kon je lezen dat het belonen van goed gedrag (contingency management) effectief is. Het minderen of stoppen van het middelengebruik is een proces van vallen en opstaan, waarin sterk moet worden ingezet op de (vaak sterk wisselende) motivatie van de jongere. Straffen werkt meestal averechts. Het is weliswaar belangrijk om heldere gedragsregels te stellen en deze op een consequente manier te handhaven. Maar leg liever de nadruk op het bespreekbaar maken van ongewenst gedrag en het vieren van de successen. En dus niet op sancties bij overtreding van de regels rondom middelengebruik. De jongere moet inzicht krijgen in het eigen gedrag, en in de reden(en) waarom het niet lukt om het gebruik te minderen of te stoppen. 

Met bezettingsproblemen, snelle wisselingen van medewerkers en de inzet van flexwerkers kan het moeilijk zijn om je aan de maatregelen te houden. Verken samen wat reëel en haalbaar is.   

Rookvrije omgeving  

In de laatste jaren zijn grote stappen gezet om de samenleving rookvrij te maken. Veel organisaties binnen de jeugdzorg/jeugdbescherming zijn rookvrij, wat betekent dat er op locatie niet gerookt mag worden. Dit geldt zowel voor de jongeren als de professionals die op die locaties werken. De handreiking Rookvrij opgroeien voor de JGZ gaat dieper in op het belang van rookvrij opgroeien en de risico’s van meeroken voor jongeren.

Sommige jeugdprofessionals ervaren handelingsverlegenheid. Bijvoorbeeld omdat het soms lastig inschatten is wanneer ‘normaal’ experimenteergedrag overgaat in problematisch middelengebruik. Ook de eigen visie op middelengebruik en eventueel eigen middelengebruik kan meespelen. 

Eigen waarden en normen middelengebruik   

Het is belangrijk dat je je als jeugdprofessional bewust bent van je eigen mening over middelengebruik én van je eigen gebruik en/of misbruik van verslavende middelen (waaronder alcohol en tabak). Als je zelf bijvoorbeeld al vanaf 12-jarige leeftijd rookt, reageer je misschien milder op rokende cliënten dan een niet-rokende collega. Hetzelfde geldt voor bepaalde culturele of religieuze opvattingen. Binnen sommige geloofsovertuigingen is bijvoorbeeld het gebruik van alcohol geaccepteerd, maar in andere juist niet. Dit kan ook weer van invloed zijn op de manier waarop je naar ander middelengebruik kijkt. Zo is binnen de islam bijvoorbeeld alcohol onrein (‘haram’), maar lachgas niet. Het is belangrijk dat je regelmatig over je eigen normen en ervaringen in gesprek gaat met je teamleden.   

 Voorbeeldfunctie hulpverleners   

Je hoort zelf het goede voorbeeld te geven wanneer je als professional middelengebruik bespreekbaar wilt maken en jongeren wilt motiveren te minderen of stoppen met hun gebruik. Rook bijvoorbeeld niet in de buurt van jongeren. En bedenk alternatieven voor samen roken als dat doorgaans een moment is om (informele) gesprekken te voeren. Ga bijvoorbeeld samen wandelen, koken of sporten.   

Motiverende gespreksvoering  

In de teksten over signalering, screening en diagnostiek en in de teksten over behandeling komt motiverende gespreksvoering nadrukkelijk naar voren. De werkgroep stelt dat motiverende gespreksvoering een basiscompetentie is voor jeugdprofessionals bij alle stappen in het traject rondom middelengebruik: signalering, screening, diagnostiek, zorgtoewijzing, preventie, begeleiding en behandeling. 

Processen van motiverende gespreksvoering  

1. Engageren: ontwikkel én onderhoud een werkrelatie met de jongere. 
2. Focussen: breng focus aan, zodat je samen gerichter aan het resultaat kunt werken. 
3. Uitlokken: signaleer wanneer kennis, gevoelens en gedrag van de jongere over de verandering niet met elkaar in overeenstemming zijn. Bespreek dit met de jongere. Door afwijkingen in iemands verhaal te benoemen zet je verandering in gang. 
4. Plannen: maak samen met de jongere een plan van aanpak over wat de jongere wilt bereiken en hoe die dat wilt gaan doen.  

Alleen deze informatie over motiverende gespreksvoering doornemen is niet genoeg. Je hebt een goede training en onderhoud van de geleerde vaardigheden nodig om de aanbevelingen van deze richtlijn te kunnen toepassen.   

Hoeveel en welke competenties je als jeugdprofessional moet hebben, is afhankelijk van je functie. Een raadsonderzoeker heeft andere competenties nodig dan een pedagogisch medewerker in een residentiële setting of een jeugdbeschermer. Echter, kennis over middelen en middelengebruik onder jongeren behoort tot het basispakket van elke jeugdprofessional. Als deze achtergrond ontbreekt, moet de medewerker deze kennis aanvullen via bijscholing. De werkgever hoort hiervoor ruimte en ondersteuning te bieden aan medewerkers.   

Het is vooral belangrijk dat je je kennis vergroot over middelen(gebruik) en het signaleren ervan. Je kunt online veel informatie vinden. Kijk bijvoorbeeld op www.drugsinfo.nl, www.jeugdverslavingszorg.nl of www.herkenalcoholproblematiek.nl voor specifieke informatie over vroegsignalering van alcoholproblematiek. Daarnaast bieden verslavingszorginstellingen trainingen en cursussen aan (bijvoorbeeld de training Signaleren en Begeleiden). In de huidige opleidingen van jeugdprofessionals zou extra aandacht moeten zijn voor het herkennen van middelengebruik, ook in combinatie met psychische problemen en/of een lvb. Tot op zekere hoogte is die aandacht er ook. Zo bieden verschillende hogescholen interdisciplinaire minors Verslavingskunde aan voor studenten Zorg en Welzijn (Blaauw & Van Dam, 2021).   

Diagnostiek middelenstoornis  

In Screening en diagnostiek staat dat je moet kijken naar de hoeveelheid middelen en frequentie van het gebruik als je wilt vaststellen of het middelengebruik zó problematisch is dat verdere diagnostiek en monitoring nodig is. Daarbij moet je rekening houden met de leeftijd van de jongere, de motieven, omstandigheden en gevolgen van het middelengebruik (Hendriks et al., 2014).  

In de meeste gevallen voer je als jeugdprofessional niet zelf de diagnostiek van een middelenstoornis uit. Wel vindt de werkgroep dat je toch kennis moet hebben van de DSM-5-criteria. Juist omdat middelengebruik, middelenmisbruik en de ontwikkeling van een middelenstoornis zo vaak voorkomen binnen de jeugdhulp en jeugdbescherming.   

Hendriks en anderen (2014) hebben een op de DSM-IV gebaseerde vragenlijst aangepast voor het diagnosticeren van een middelenstoornis op basis van DSM-5-criteria. Deze vragenlijst bestaat uit veertien items die de jongere met ja of nee kan beantwoorden (zie de tabel). Neem de vragenlijst af in een interviewformat en herhaal de vragen voor elk middel afzonderlijk.  

Tabel Vragenlijst DSM-5: Stoornis in het gebruik van middelen (Hendriks et al., 2014)  

Om de diagnose ‘middelenstoornis’ te krijgen moet de cliënt volgens de DSM-5 twee of meer van de elf criteria in de voorgaande twaalf maanden hebben vertoond. Tel alle vragen die met ‘ja’ beantwoord zijn op. Reken voor een ‘ja’ op de vragen 2a en/of 2b, 5a en/of 5b en 6a en/of 6b één punt. De somscore kan dus variëren van 0 tot 11. Voor uitgebreidere diagnostiek kun je doorverwijzen naar de verslavingszorg.

Samenwerking met de verslavingszorg   

Het meest wenselijk is een integraal aanbod, waarin jeugdhulp (inclusief jeugd-ggz) en verslavingszorg zijn samengebracht. Meer daarover lees je in Randvoorwaarden.  In de praktijk is zo’n aanbod nog niet of nauwelijks beschikbaar. Een andere optie is om te werken met aandachtsfunctionarissen (zie Randvoorwaarden). Dit alles om problematisch middelengebruik zo vroeg mogelijk te signaleren en aan te pakken.  

De daadwerkelijke diagnose van stoornissen in het gebruik van een middel wordt gesteld door een verslavingsdeskundige uit de verslavingszorg. Is er sprake van zo’n stoornis, dan is de verslavingszorg ook verantwoordelijk voor de behandeling ervan. Er kunnen zich situaties voordoen waarbij verwijzing naar de verslavingszorg in ieder geval noodzakelijk is. De werkgroep stelt hiertoe de volgende indicaties voor: 

• Ernstige onthoudingsverschijnselen bij stoppen of minderen van gebruik.
• Ernstig, herhaaldelijk agressief gedrag, samenhangend met middelengebruik.
• Ernstige symptomen van psychopathologie in combinatie met een stoornis in het gebruik van middelen, zoals psychotische symptomen.  
• Een belemmering in de huidige reguliere begeleiding of behandeling en daaraan verbonden disfunctioneren op verschillende levensgebieden door het middelengebruik.  

Samenwerkingsafspraken tussen ketenpartners   

De samenwerking tussen ketenpartijen wordt soms bemoeilijkt door beperkte informatie-uitwisseling tussen de zorgorganisaties en het uiteenlopende beleid rondom middelengebruik. Dat het uitwisselen van informatie soms te wensen overlaat, kan komen door de Algemene verordening gegevensbescherming (AVG). Jeugdprofessionals verwijzen jongeren bijvoorbeeld naar de verslavingszorg, maar weten niet of die jongeren daar ook aankomen. Het kan ook zijn dat verschillende organisaties verschillende doelen nastreven. De jeugdhulporganisatie streeft bijvoorbeeld volledige vrijwillige onthouding na, terwijl de verslavingszorgorganisatie inzet op controle van gebruik.  

Daarom is het belangrijk om het beleid zo veel mogelijk op elkaar af te stemmen en een samenwerkingsovereenkomst tussen de regionale jeugdhulporganisatie(s) en de verslavingszorg te sluiten. Neem hierin afspraken op over de volgende zaken: 

• De onderlinge informatie-uitwisseling over jongeren.
• Het organiseren van een warme overdracht tussen de zorgorganisaties. 
• Het samenbrengen van relevante expertise rond jongeren die moeilijk te handhaven zijn binnen de zorg. 
• Het gezamenlijk dragen van de verantwoordelijkheid voor therapieresistente jongeren om te voorkomen dat ze tussen wal en schip vallen.

Integraal aanbod   

Bij een integraal aanbod werken verslavingszorg en jeugdhulp samen onder één dak. Zo kun je zowel het middelengebruik en/of de verslavingsproblematiek als andere problemen tegelijk aanpakken. Dit voorkomt dat jongeren tussen wal en schip vallen. Wanneer de verslavingszorg binnen de jeugdhulp beschikbaar is, is het voor jongeren minder bedreigend om ook in een vroeg stadium al gebruik te maken van interventies die de verslavingszorg biedt. Hierbij is het ook wenselijk dat de geestelijke gezondheidszorg in het aanbod wordt opgenomen. Het Kenniscentrum Kinder- en Jeugdpsychiatrie werkt momenteel aan een kennisdossier over dit thema. Voor deze richtlijn laten we dit verder buiten beschouwing.   

Een geïntegreerd aanbod kan helpen voorkomen dat jongeren door hun middelengebruik uitvallen of door hun middelengebruik minder goed te begeleiden zijn. In samenwerking met de verslavingszorg valt er eerder in te grijpen, omdat de verslavingszorg beter toegerust is om met deze specifieke problematiek om te gaan. Ook een warme overdracht tussen jeugdhulp/jeugdbescherming en verslavingszorg wordt dan eenvoudiger.   

Wanneer een integraal aanbod (nog) niet mogelijk is 

Wanneer een integraal aanbod zoals hierboven beschreven (nog) niet mogelijk is, zijn er wel tussenvormen mogelijk. Zo werken verschillende organisaties met ‘aandachtsfunctionarissen middelengebruik’ (of verslavingsconsulenten). Hun werkzaamheden kunnen per organisatie verschillen. Aandachtsfunctionarissen hebben een (vaak interne) opleiding of training tot aandachtfunctionaris of verslavingsconsulent gevolgd, waardoor ze extra kennis hebben over middelengebruik en verslaving. Ze kennen de afzonderlijke middelen en de signalen van gebruik, maar weten ook gespreksmethodieken in te zetten om het gebruik aan de orde te stellen.   

De ‘aandachtsfunctionarissen middelengebruik’ zijn een vast aanspreekpunt voor alle medewerkers en/of teams van de organisatie op het terrein van middelengebruik. Hun taken kunnen zijn:   

• Scholing voor medewerkers verzorgen om hun kennis rondom middelengebruik te vergroten.  
• Middelengebruik als onderwerp onder de aandacht brengen bij alle collega’s, en ervoor zorgen dat het een terugkerend gespreksonderwerp is.
• Bijeenkomsten organiseren om normen met betrekking tot middelengebruik te bespreken en teams te bewegen om een eenduidige attitude ten opzichte van middelengebruik te ontwikkelen.
• Geconsulteerd worden wanneer middelengebruik bij een (nieuwe) cliënt vermoed wordt.
• In overleg met de jeugdverslavingszorg bepaalde interventies uitvoeren bij individuele jongeren. Een jongere gaat dan een consultatietraject in.
• Tijdens dit traject een jongere motiveren om behandeling van de verslavingszorg te aanvaarden. (Belangrijk: het traject kan ook verplicht gesteld worden wanneer een jongere zich niet aan de afspraken rondom middelengebruik gehouden heeft).
• Het vaste aanspreekpunt zijn bij contact met de verslavingszorg.
• Beleid en de visie rondom middelengebruik binnen de organisatie borgen.  

Andersom kan bij verslavingszorgorganisaties een ‘aandachtsfunctionaris jeugdhulp en jeugdbescherming’ ingesteld worden. Deze aandachtsfunctionarissen hebben verschillende taken:   

• Zij worden op de hoogte gesteld of geconsulteerd wanneer middelengebruik bij een (nieuwe) jongere problematisch is.
• Zij worden geconsulteerd als er vragen zijn over het gelijktijdig gebruik van medicatie en middelen.
• Zij kunnen outreachend werken wanneer een jongere niet naar de verslavingszorg kan/wil komen.
• Zij kunnen jongeren behandeling bieden naast de reguliere ondersteuning vanuit de jeugdhulp en jeugdbescherming (denk bijvoorbeeld aan een leefstijltraining).
• Zij vormen het vaste aanspreekpunt voor de medewerkers van de verslavingszorg/de ‘aandachtsfunctionaris middelengebruik’.
• Zij zien erop toe dat het behandelplan van een jongere uit de verslavingszorg binnen de jeugdhulp en jeugdbescherming realiseerbaar en hanteerbaar is.   

Maatregelen en beleid rond middelengebruik   

In alle lagen van de organisatie (van directie tot en met ondersteunende diensten) moeten medewerkers zich bewust zijn van de noodzaak om middelengebruik aan te pakken. Het is dan ook belangrijk dat er op alle niveaus van de organisaties een eenduidig beleid rondom middelengebruik is. Dit begint bij het ontwikkelen van een visie op (problematisch) middelengebruik en verslaving. Hierbij worden alle medewerkers betrokken. Deze gezamenlijk gedragen visie op middelengebruik leidt tot een eenduidig beleid, dat vastgelegd wordt in een protocol middelengebruik. Hierin kunnen onder andere afspraken staan over (frequentie van) screening of de mogelijkheid voor aandacht op maat. Elke jongere is nu eenmaal uniek in diens vraag of behoefte. Wat voor de ene jongere werkt, werkt misschien niet voor de andere. Daarnaast moet er in het protocol aandacht zijn voor de borging. Wees je bij het ontwikkelen van een gezamenlijke visie ervan bewust dat het gedogen of negeren van middelengebruik geen optie is, maar het weigeren van verdere begeleiding of behandeling vanwege middelengebruik óók niet.   

Daarnaast is het belangrijk om te kijken naar het gebruik van de medewerkers zelf. Organisaties kunnen een Alcohol-, Drugs- en Medicijn- (ADM)beleid opstellen en deze regelmatig evalueren. Hierin staan afspraken over het middelengebruik van medewerkers. Zoals: bedenk alternatieven voor het roken; geen alcoholhoudende dranken op locatie, en eventuele consequenties wanneer men zich niet aan deze afspraken houdt.  

Tot nu toe lijkt middelengebruik nog niet een van de thema’s waarin medewerkers frequent (bij)geschoold worden. Ook het Competentieprofiel hbo jeugd- en   

Gezinsprofessional (Alten et al, 2017) besteedt er weinig aandacht aan. Er is wel aandacht voor gedragsproblemen, maar niet voor middelengebruik als mogelijk onderliggende oorzaak. Jeugdprofessionals koppelen gedragsverandering niet altijd aan middelengebruik. Daardoor richten zij zich vooral op de gedragsverandering en niet op de mogelijke onderliggende middelenproblematiek. Gedragsveranderingen moeten meer als signaal van mogelijk middelengebruik worden gezien.   

Het is aan te bevelen om een training in het signaleren van middelengebruik én een training motiverende gesprekvoering (met daarin specifiek aandacht voor het gebruik van middelen) op te nemen in het scholingsaanbod van alle jeugdhulporganisaties en vooropleidingen. Wellicht is het een investering op korte termijn, maar levert het uiteindelijk naar verwachting een besparing op in de intensieve zorg. Daarnaast is het wenselijk om middelengebruik aan de orde te stellen bij werkbesprekingen en intervisiemomenten. Scholing van een team kan een eenduidig gedragen visie ondersteunen.   

Van belang is dat de directie garant kan staan voor de opleidingsmogelijkheden en dat zij zich bewust is van de financiële en organisatorische consequenties.