Om pleegouders en ouders te kunnen ondersteunen bij de opvoeding van (pleeg)kinderen, is het van belang om na te gaan op welke ontwikkelingsgebieden het goed gaat en op welke ontwikkelingsgebieden kinderen problemen hebben – mogelijk gerelateerd aan de pleegzorg – en wat voor problemen dit zijn.

Meerdere problemen tegelijk

Kinderen in pleegzorg kunnen op verschillende ontwikkelingsgebieden tegelijkertijd problemen hebben (Social Care Institute for Excellence, 2004). Deze problemen zijn vaak al ontstaan vóór de uithuisplaatsing van kinderen, bijvoorbeeld door verwaarlozing, mishandeling en/of (seksueel) misbruik (Van den Bergh & Weterings, 2010a). Daarnaast zijn de uithuisplaatsing en pleegzorgplaatsing ingrijpende gebeurtenissen voor een kind. Gaandeweg de plaatsing blijven gedragsproblemen bij een grote groep kinderen gelijk of de problemen nemen zelfs toe (Goemans et al., 2015; Leloux-Opmeer et al., 2016a). Kinderen en jongeren in de pleegzorg hebben vaak kindermishandeling en/of verwaarlozing meegemaakt. Bij vele van hen speelt daardoor traumagerelateerde problematiek, zoals PTSS, en hechtingsproblematiek. Daarnaast hebben ze vaak gedragsstoornissen rond impulsiviteit en agressie, hechtingsproblematiek en ADHD, depressie en middelenmisbruik (Landsverket al., 2009; Leathers et al, 2019, Leloux-Opmeer et al., 2016b). Het is daarom van belang dat er een gestructureerde en brede analyse beschikbaar is of plaatsvindt die alle factoren en gebeurtenissen in het leven van het kind, het gezin en de omgeving in beeld brengt. Zo’n analyse is de basis voor passende ondersteuning. Een voorbeeld is een verklarende analyse.

Als pleegzorgbegeleider heb je een primaire taak om de ontwikkeling van kinderen te volgen op basis van kennis over normale en afwijkende ontwikkeling. Let hierbij in ieder geval op de lichamelijke ontwikkeling, de sociaal-emotionele ontwikkeling, de identiteitsontwikkeling, seksuele ontwikkeling en het functioneren op school (De Baat & De Lange, 2013). Kijk er ook naar wat kinderen hebben meegemaakt en hoe het voor hen is om in een pleeggezin te wonen. 

Ontwikkeling inschatten

Om de ontwikkeling te taxeren, schat je als pleegzorgbegeleider in hoeverre het kind de ontwikkelingstaken vervult die passen bij de leeftijd. Vaak is er aan een pleegzorgplaatsing al hulpverlening voorafgegaan. Hierdoor is er vaak al informatie over de ontwikkeling van het kind verzameld. Maak als pleegzorgbegeleider zoveel mogelijk gebruik van deze informatie. Verzamel daarnaast aanvullende informatie om de ontwikkeling in beeld te brengen. Dat kan door gesprekken, observaties en spel. Het document Opgroeien en opvoeden (Slot, 2010) geeft in hoofdstuk 3 een overzicht van alle ontwikkelingstaken van kinderen en jongeren in verschillende leeftijdsfasen. Dit kun je als hulpmiddel gebruiken om de ontwikkeling van de jeugdige in kaart te brengen. De taken zijn cumulatief. Bij kinderen met een (lichte) verstandelijke beperking wijkt de leeftijd waarop ze toe zijn aan een bepaalde ontwikkelingstaak af van de kalenderleeftijd in de tabel. Zowel het cognitieve als het sociaal-emotionele functioneringsniveau bepaalt welke taken passend zijn.

Naast de ontwikkelingstaken voor alle kinderen, hebben kinderen in pleegzorg ook een aantal specifieke ontwikkelingstaken. 

Het is belangrijk dat je goede kwalitatieve gesprekken voert met het kind. In deze gesprekken bouw je aan een duurzame vertrouwensrelatie. Je sluit aan bij de leefwereld van het kind en wat het kind nodig heeft. Je hebt oprechte interesse hoe het met het kind gaat en waar het kind zich mee bezig houdt en hoe het kind zich ontwikkelt. Je bespreekt hoe het gaat in het pleeggezin en of het kind zich veilig voelt. Meer over veiligheid lees je bij Veiligheid in pleeggezinnen. 

Zorg ervoor dat het gesprek van goede kwaliteit is, zodat je een inschatting kan maken hoe het met het kind gaat. Maak aan het kind duidelijk wie je bent en wat je komt doen. Sluit nauw aan bij de behoeften van het kind. Zorg voor rust en een veilige sfeer. Vraag naar de eigen mening van het kind, luister goed en laat aan het kind weten wat je hebt gehoord.  Vraag door en koppel terug wat met de zienswijze van het kind wordt gedaan. Indien van toepassing, communiceer duidelijk wat je met de informatie van het kind gaat doen en hoe het proces verder zal verlopen.  

Deze gesprekken kunnen je helpen o.a. om de ontwikkeling van het kind in kaart te brengen. De ontwikkeling breng je in principe aan het begin van de pleegzorgplaatsing (bij of net na aanmelding) in kaart. Daarna ieder halfjaar bij kinderen van 0 tot 3 jaar en ieder jaar bij kinderen ouder dan 3 jaar. Daarnaast kan het nodig zijn om de ontwikkeling van het kind tussendoor in kaart te brengen. Bijvoorbeeld als ouders, pleegouders, docenten, pleegzorgbegeleider of andere jeugdprofessionals zich zorgen maken over deze ontwikkeling (American Academy of Pediatrics, 1994).

Ontwikkeling vaststellen en volgen

Zijn er specifieke vragen over de ontwikkeling van kinderen, dan kan het nodig zijn om specifiekere instrumenten in te zetten – in overleg met een hiervoor gekwalificeerde gedragswetenschapper. Denk bijvoorbeeld aan vragenlijsten. Er zijn verschillende soorten vragenlijsten: lijsten met normgroepen om na te gaan of het kind zich binnen de normale range ontwikkelt, screeningslijsten bij vermoedens van problemen, en vragenlijsten om specifieker vast te stellen of er problemen zijn. Voorbeelden van dergelijke vragenlijsten vind je bij Verdieping en onderbouwing hieronder (De Baat et al., 2015).

Er is in Nederland geen onderzoek gedaan waaruit blijkt hoe je de ontwikkeling van kinderen het best kunt volgen. Het lijkt in ieder geval van belang om een praktische methode te kiezen die je kunt uitvoeren tijdens de begeleiding van (pleeg)ouders en kinderen. Een belangrijke randvoorwaarde is dat je als pleegzorgbegeleider voldoende tijd beschikbaar hebt om de ontwikkeling van kinderen te kunnen volgen. Met de Monitor Pleegzorg kun je de ontwikkeling van kinderen volgen en risico’s op een voortijdige afbreking (breakdown) signaleren. Dit hulpmiddel is ontwikkeld door het Nederlands Jeugdinstituut en vijf pleegzorgaanbieders.

Van ontwikkelingstaken naar opvoedingstaken

De herzieningswerkgroep 2024 vindt het belangrijk dat je de in beeld gebrachte ontwikkelingstaken van het kind vertaalt naar opvoedingstaken van pleegouders (zie ook de publicatie Opgroeien en opvoeden, Ince & Kalthoff, 2020). Hier horen in ieder geval de volgende opvoedingstaken bij (Sanders, 2012): 

• Een veilige en stimulerende omgeving. Een veilige omgeving laat kinderen ongestoord ontdekken, terwijl opvoeders weinig hoeven te verbieden. In een stimulerende omgeving vervelen kinderen zich niet zo snel en is er weinig kans dat ze negatief aandacht vragen en zich vervelend gedragen.
• Positieve ondersteuning. Met complimenten en aanmoediging motiveren opvoeders kinderen om nieuwe dingen te leren. Daarmee stimuleren ze hun zelfredzaamheid. Bij moeilijkheden bieden ze ondersteuning.
• Aansprekende discipline. Kinderen ontwikkelen zich het best in een duidelijke en voorspelbare omgeving. Dat betekent dat opvoeders duidelijke regels stellen, op een heldere manier instructies geven en snel reageren als het kind ongewenst gedrag vertoont.
• Realistische verwachtingen. Ieder kind is uniek en ontwikkelt zich in een eigen tempo. Als opvoeders te veel van het kind verwachten of willen dat het kind meteen alles goed doet, kunnen er problemen ontstaan. Ieder kind maakt fouten en meestal niet met opzet.
• Goede zelfzorg. Geen enkele opvoeder is perfect. Iedereen leert opvoeden met vallen en opstaan. Als opvoeders goed voor zichzelf zorgen en genoeg rust en ontspanning krijgen, kunnen ze makkelijker geduldig, consequent en beschikbaar zijn voor de kinderen (zie bijv. Siegel & Payne Bryson, 2021).

Daarnaast is het belangrijk dat je als pleegzorgbegeleider zorgt dat er een immediate story komt. Daarmee maak je het kind duidelijk waarom die niet meer thuis kan wonen en wanneer en door wie welke keuzes zijn gemaakt. Dit vermindert het risico op de ontwikkeling van een trauma. 

Creëer voorwaarden die eraan bijdragen dat ouders de plaatsing verdragen. Geef erkenning voor rouw en verdriet en aandacht voor wat goed gaat. Wees helder over het perspectief en wat nodig is voor eventuele terugplaatsing. 

Het is nodig om ouders mee te nemen in de specifieke opvoedingsbehoeften van kinderen voor contactmomenten en voor een eventuele terugkeer naar huis. Daarnaast kan het veel invloed op een kind hebben als het met een ouder niet goed gaat. Hulp aan ouders voor hun eigen problematiek kan het kind helpen in de eigen ontwikkeling. Datzelfde geldt voor psycho-educatie aan het kind over de problematiek van de ouder. Gebruik bij psychische problematiek of verslavingsproblematiek bijvoorbeeld informatie uit de richtlijn KOPP/KOV of van het Trimbos Instituut.

Goede begeleiding van pleegouders is een belangrijke voorwaarde om een plaatsing te laten slagen. De handleiding Pleegzorg begeleiden is een vak (Breg et al., 2020) beschrijft dit uitvoerig. De juiste begeleiding door de pleegzorgbegeleider en een goede werkrelatie met de pleegzorgorganisatie hebben een positief effect op de tevredenheid en stressbeleving van pleegouders. Bovendien zijn het cruciale factoren om beëindiging van het pleegouderschap te voorkomen en een breakdown tegen te gaan (Van Holen et al., 2010; Social Care Institute of Excellence, 2004).

Ondersteun bij gewone én specifieke opvoeding

De zorg voor kinderen in pleegzorg begint altijd met ‘gewoon’ opvoeden: ‘herstel van het gewone leven’ (Ter Horst, 1999). Ieder kind is immers gebaat bij (pleeg)ouders die aandacht geven, verzorgen en beschermen, gewenst gedrag aanmoedigen en duidelijke grenzen stellen. Zeker als pleegouders zelf geen kinderen hebben, kunnen ze behoefte hebben aan begeleiding bij basale opvoedvaardigheden. Dit naast de vaardigheid om onderliggende trauma’s te herkennen en hier op de juiste manier op te reageren. 

In dat licht is ondersteuning belangrijk bij de ‘specifieke’ opvoeding van dit kind – bijvoorbeeld bij gedragsproblemen, gehechtheidsproblematiek, identiteitsverwarring, een (licht) verstandelijke beperking en/of een trauma. Als pleegzorgbegeleider bied je de pleegouders opvoedingsondersteuning (of je schakelt deze in) bij de gewone én specifieke opvoeding van kinderen. Het is goed om pleegouders te wijzen op de mogelijkheden voor ondersteuning vanuit het lokale team. Als pleegouders zelf besluiten het lokale team in te schakelen, moeten ze altijd in overleggen met jou als pleegzorgbegeleider. De medewerker van het lokale team wijst de pleegouders hierop en neemt met toestemming contact met je op. Schakel bij (vermoedens van) trauma een specialist binnen de organisatie in of betrek de ggz erbij. Ook hier is afstemming over het (te kiezen) traject noodzakelijk.

Begeleid pleegouders en school

Pleegouders hebben in grote lijnen drie begeleidingsbehoeften rond de ontwikkeling van kinderen die in hun gezin verblijven: achtergrondinformatie over het kind, ondersteuning bij het opbouwen van een gehechtheidsrelatie en ondersteuning bij de specifieke opvoeding van kinderen met (gedrags-)problemen. Verder vraagt ook het opvoeden van een kind met een trauma of met een (licht) verstandelijke beperking om extra kennis en vaardigheden. Het is belangrijk om als pleegzorgbegeleider de pleegouders hierin te volgen en te begeleiden, bijvoorbeeld met een pleegouder-/pleeggezinbegeleidingsplan. Specifieke opvoeding kan namelijk emotioneel en relationeel veel vragen van pleegouders. 

Naast de pleegouders kan ook de school behoefte hebben aan ondersteuning of begeleiding bij de ontwikkeling van kinderen in pleegzorg. Neem als pleegzorgbegeleider in overleg met de (pleeg)ouders contact op met de school en vraag de pleegouders in contact met school ook alert te zijn op die ondersteuningsbehoefte. Naast de ondersteuning die je als pleegzorgbegeleider kunt bieden, zijn er mogelijkheden voor ondersteuning met passend onderwijs. Lees hierover meer hieronder in de Verdieping en onderbouwing.

Naast reguliere ondersteuning aan pleeggezinnen kan het nodig zijn om bij specifieke problemen extra interventies in te zetten bij kinderen of hun pleegouders. Voor verschillende problemen zijn interventies beschikbaar die specifiek gericht zijn op kinderen in pleegzorg, of die daarop worden onderzocht. Veel van deze interventies zijn opgenomen in de Databank Effectieve jeugdinterventies.

Hechtingsproblematiek

Interventies die zich richten op hechtingsproblematiek. Deze zijn ook onderzocht bij pleegkinderen:

• Preventieve Interventie voor Pleeg- en Adoptieouders (PIPA)
• Video-feedback Intervention to promote Positive Parenting and Sensitive Discipline (VIPP-SD)
• Basic Trustmethode
• Integratieve Gehechtheidsbevorderende Traumabehandeling voor Kinderen (IGT-K)

Daarnaast zijn er interventies die zich eveneens richten op de behandeling van hechtingsproblematiek, maar niet onderzocht zijn in de pleegzorg. Deze interventies zijn terug te vinden in de richtlijn Problematische gehechtheid. 

Professionals uit de praktijk noemen ook:

• Theraplay
• Sherborne Samenspel
• Video Interactie Begeleiding (VIB)
• Pleegouders versterken in opvoeden (PVO), Pleegouders versterken in opvoeden en sociaal-interactie-model (PVO-SIM) en Pleegouders versterken in opvoeden en geweldloos verzet (PVO-GV) zijn Vlaamse methoden, specifiek voor pleegzorg, die de Vrije Universiteit Brussel beschrijft en onderzoekt. 

Deze staan niet in de Databank Effectieve jeugdinterventies. 

Traumagerelateerde problemen

Interventies die zich richten op traumagerelateerde problemen. Deze zijn ook onderzocht bij pleegkinderen: 

• Zorgen voor getraumatiseerde kinderen
• Integratieve Gehechtheidsbevorderende Traumabehandeling voor Kinderen (IGT-K)
• Traumagerichte Cognitieve Gedragstherapie (TF-CBT)

Daarnaast zijn er interventies die zich eveneens richten traumagerelateerde problemen, maar niet onderzocht zijn in de pleegzorg (zie de richtlijn Traumagerelateerde problemen). Voorbeelden hiervan zijn Words and Pictures, WRITEjunior, Eye Movement Desensitization and Reprocessing (EMDR) en Tem je draak.

In aanvulling op de richtlijn Pleegzorg is het belangrijk om bij specifieke problemen van kinderen de aanbevelingen te volgen uit de richtlijn voor die problematiek (zie richtlijn Problematische gehechtheid en/of richtlijn richtlijn Traumagerelateerde problemen) of de  richtlijn Effectieve Interventies LVB van het Kenniscentrum LVB (De Wit, Moonen & Douma, 2023).

Diverse factoren beïnvloeden de ontwikkeling van kinderen in een pleeggezin (zie bijvoorbeeld Social Care Institute of Excellence, 2004; Van den Bergh & Weterings, 2010b; Vanderfaeillie et al., 2012). Aan de ene kant zijn er beschermende factoren. Die kunnen een positieve invloed hebben op de ontwikkeling van kinderen in pleegzorg. Aan de andere kant zijn er ook risicofactoren. Die hebben mogelijk een negatieve invloed op de ontwikkeling van kinderen in pleegzorg.

Beschermende factoren

• Op een voor het kind aanvaardbare termijn beslissen of het kind al dan niet teruggeplaatst wordt bij de ouders. Zie hiervoor de richtlijn Uithuisplaatsing en terugplaatsing. Wat de uitkomst ook is, een beslissing biedt zekerheid aan het kind, de ouders en de pleegouders. Daarbij is het voor kinderen belangrijk dat hun mening meeweegt in de besluitvorming. Koppel bij de uitleg over de beslissing terug wat je met hun input hebt gedaan (artikel 12 van het Verdrag inzake de Rechten van het Kind, IVRK).
• Een zorgvuldige voorbereiding en start van de plaatsing. Onder andere door het kind informatie te geven over de plaatsing, en door diens mening serieus te nemen (artikel 12 en 17 IVRK).
• Een stabiele plaatsing. Dit zorgt voor continuïteit en voorspelbaarheid voor kinderen. Beperk overplaatsingen zoveel mogelijk, signaleer risico’s op een voortijdige beëindiging van de plaatsing tijdig en pak deze aan. Jonge kinderen in pleegzorg, kinderen met geen/weinig gedragsproblemen en kinderen die nog niet veel overplaatsingen hebben meegemaakt, lopen een kleiner risico op voortijdige beëindiging van de plaatsing.
• Goede samenwerking tussen ouders en pleegouders, met wederzijds respect en erkenning voor ieders onmisbare rol.
• Ouders die de plaatsing verdragen.
• Pleegouders die erop gericht zijn om goed samen te werken met ouders.
• Pleegouders met een autoritatieve opvoedingsstijl. Dat wil zeggen dat de pleegouders ondersteuning bieden en controle uitoefenen over het doen en laten van kinderen.
• Pleegouders die goed grenzen kunnen stellen.
• Pleegouders die kennis hebben over trauma en daardoor achter het gedrag van een kind kunnen kijken. Dit noemen we ook wel een traumasensitieve opvoeding.
• Pleegouders die steun krijgen uit hun sociale omgeving bij het opvoeden van de kinderen die in hun gezin verblijven.
• Pleegouders die zichzelf goed kennen, kunnen reflecteren op hun handelen en op gedrag van kinderen dat veel bij hen oproept.
• Aanwezigheid van personen die belangrijk zijn voor kinderen.
• Een veilige gehechtheidsrelatie tussen kinderen en pleegouders. Pleegouders kunnen zo’n relatie opbouwen als ze de behoeften van kinderen die in hun gezin verblijven aanvoelen en daar adequaat op reageren (sensitieve responsiviteit), en voor de jeugdige zorgen alsof het hun eigen kind is.
• Veiligheid binnen het pleeggezin. Daarbij krijgen kinderen liefde, warmte, geborgenheid, steun, ontwikkelingsruimte en grenzen.
• Cultuursensitief opvoeden. Daarbij is ruimte voor de identiteit van het pleegkind en diens ouders/familie.

Risicofactoren

• Uitstellen van de beslissing of kinderen wel of niet teruggeplaatst worden bij de ouders. Dit zorgt voor onduidelijkheid bij kinderen, ouders en pleegouders. Daarnaast zorgt het voor bestaansonzekerheid bij kinderen en belemmert het pleegouders om zich voor het kind open te stellen en een veilige gehechtheidsrelatie op te bouwen.
• Een voortijdige beëindiging van een plaatsing of een overplaatsing van kinderen. Dit kan leiden tot meer internaliserend en externaliserend probleemgedrag (verstorend opvoedgedrag). Oudere kinderen, kinderen met ernstige gedragsproblemen (vaak veroorzaakt door trauma) en kinderen met een geschiedenis van veel overplaatsingen lopen een groter risico op voortijdige beëindiging van de plaatsing.
• Conflicten tussen ouders en pleegouders.
• Pleegouders die zelf (te veel) onverwerkt trauma met zich meedragen. Dat kan in het dagelijks leven hun eigen angst, pijn en boosheid triggeren, waardoor ze onvoldoende kunnen aansluiten bij de behoeften van het kind.
• Pleegouders die veel belasting ervaren bij het opvoeden van de kinderen die in hun gezin verblijven.
• Niet op het kind afgestemde opvoedingsstrategieën van pleegouders. Dit kan leiden tot meer probleemgedrag bij kinderen.
• Ziekte van (één van) de ouder(s) of andere problemen waardoor het met een of beide ouders niet goed gaat.
• Een onveilige gehechtheidsrelatie tussen kinderen en pleegouders.
• Eigen kinderen van pleegouders die het niet met de plaatsing eens zijn of hier moeite mee hebben.

Onduidelijke factor: plaatsing in netwerk- of bestandspleeggezin 

Plaatsing in een netwerkgezin of juist in een bestandsgezin is niet op voorhand te typeren als beschermende of risicofactor. Netwerkpleegzorg heeft de voorkeur, maar beide vormen van pleegzorg hebben hun eigen sterke en zwakke kanten. Zo hebben netwerkpleeggezinnen vaak een gedeelde achtergrond met kinderen die bij hen verblijven en hebben ze al een band. Maar netwerkgezinnen hebben vaak ook extra relationele (intergenerationele) bagage. Een bestandspleeggezin is nieuw voor het kind en diens ouders, maar het is wel zorgvuldig gekozen bij de opvoedingsbehoeften van het kind en sluit zo mogelijk aan bij de wensen van kind en ouders. Aan de andere kant is er soms een kloof tussen de achtergrond van het gezin waar het kind uit komt en het pleeggezin. Dat kan dilemma's opleveren.

Bij de keuze tussen een netwerkgezin en een pleeggezin is het belang van het kind de eerste overweging (artikel 3 IVRK). Daarvoor hou je rekening met de rangorde in alternatieve zorg (artikel 20 IVRK, Richtlijnen voor Alternatieve Zorg voor Kinderen). Kijk eerst of het kind terechtkan bij familie, en daarna naar een vervangend gezin. Per kind weeg je af waar dit specifieke kind behoefte aan heeft. Voor het kiezen of screenen van een netwerkpleeggezin is een goede analyse nodig van de aard van de relatie tussen ouders en pleegouders. Tijdens de plaatsing is extra aandacht nodig voor deze relatie en het omvattende familiesysteem. Hierbij adviseren we een Eigen Kracht-conferentie.

Kennis uit de praktijk 

In de praktijk blijkt dat ook de volgende beschermende factoren van belang zijn voor het welzijn van het kind: 

Het netwerk van het kind

Het bestaande netwerk van het kind blijft behouden en vormt samen met het nieuwe netwerk een krachtig systeem voor het kind. Denk hierbij aan het aanboren en stimuleren van de eigen kracht van het netwerk, zowel het bredere familienetwerk (‘extended family’) als andere belangrijke volwassenen voor het kind – zoals een leerkracht, trainer, ouders van vriendjes en vriendinnetjes. Het kind heeft het recht op regelmatig en rechtstreeks contact met diens ouders en broers/zussen. Breng regelmatig het netwerk in kaart. Zie ook Samenwerking.

Relationele stabiliteit

Relationele stabiliteit na 18-jarige leeftijd is een beschermende factor voor de ontwikkeling van jongvolwassenen. Wettelijk kunnen jongeren tot 21 jaar in hun pleeggezin blijven wonen – en met een duidelijke zorgvraag tot 23 jaar.

Toestemming

Ouders ontschuldigen hun kind expliciet en geven toestemming om in het pleeggezin te wonen.

Verdragen 

Ouders verdragen de plaatsing. Bevorder dit als jeugdprofessional door de ouders een rol te laten behouden in het leven van hun kind (contact, bijvoorbeeld bij belangrijke gebeurtenissen), door de ouders te begeleiden in hun rouwproces en het vormgeven van hun nieuwe rol, en door de pleegouders te ondersteunen bij het faciliteren van een blijvende rol voor de ouders in het leven van hun kind. Kinderen hebben daar ook recht op. Randvoorwaarden die ouders helpen om de plaatsing te verdragen zijn: helderheid over het perspectief, gedeelde besluitvorming en duidelijke afspraken over de doelen, termijnen en voorwaarden voor terugplaatsing. Daarnaast is het belangrijk dat je als zorgteam veel aandacht hebt voor ieders positie en bijdrage.

Uitleg aan het kind

Kinderen uitleggen waarom ze niet meer thuis kunnen wonen, en eventueel waarom ouders hier verdrietig of boos over zijn. Kinderen hebben het recht om te weten welke beslissingen volwassenen over hen nemen en waarom. Ook voor kinderen jonger dan 12 jaar is het belangrijk om te weten waarom zij in een pleeggezin wonen en niet thuis (uiteraard afgestemd op de leeftijd en het ontwikkelingsniveau van het kind). Veel kinderen maken zich zorgen hoe het met hun ouders gaat wanneer zij niet meer in de buurt zijn. Ze maken zich zorgen om broertjes en zusjes of denken dat het hun schuld is dat ze naar een pleeggezin gaan. Om zicht te krijgen op de beleving van kinderen, raden we aan hierover in gesprek te gaan en het kind uit te leggen wat de reden van uithuisplaatsing is (het kind ontschuldigen). Het is belangrijk om dit gesprek op verschillende leeftijden opnieuw te voeren. Visuele ondersteuning (zoals Words and Pictures) kan daarbij helpen. In de ideale situatie laat je de jeugdbeschermer of pleegzorgbegeleider dit gesprek samen met de ouders voeren. Maar in het gedwongen kader zijn veel ouders het niet eens met plaatsing in een pleeggezin. Dan is dit niet mogelijk. Wanneer het perspectief nog niet duidelijk is, is het belangrijk om kinderen mee te nemen in het proces en zoveel mogelijk duidelijkheid te bieden. Niet alleen professionals, maar ook pleegouders hebben de taak om kinderen de mogelijkheid te geven over de ouders en de reden van de uithuisplaatsing te vertellen.

Het optekenen van een levensverhaal

Het optekenen van een levensverhaal. Dit kan een kind helpen om te begrijpen wat er in diens leven is gebeurd – zowel verdrietige als blijde gebeurtenissen – wie daarin belangrijk zijn geweest, en wie waarom welke beslissingen heeft genomen. 

Informeren

Nieuwe pleegouders zo goed mogelijk informeren over het kind en diens context dat bij hen komt wonen. 

Draagkracht pleegouders

Voor een kind is het van belang dat de pleegouders voldoende draagkracht hebben om goede en uitgeruste opvoeders te zijn. Door overbelasting kunnen pleegouders bovendien stoppen. Dat betekent voor het kind een breakdown. Het is van belang signalen van overbelasting tijdig te signaleren en ondersteuning te bieden. Een screeningslijst afnemen helpt om dit in beeld te brengen. Voorbeelden hiervan zijn de PCL-5 en de Opvoedbelasting vragenlijst (OBVL).

Samenwerking

Een goede samenwerking tussen pleegzorgbegeleider en jeugdbeschermer.

Ondersteuning van netwerkpleeggezinnen

Een specifiek aandachtspunt is de begeleiding van netwerkpleeggezinnen. Dit type plaatsingen biedt voordelen voor kinderen:

• De bestaande familiebanden (met ouders, broers, zussen, andere familieleden) blijven vaker intact (Linares et al., 2010; Farmer & Moyers, 2008).
• De familie woont vaak dichter bij het pleeggezin (Holtan et al, 2005).
• Netwerkpleegouders hebben een sterke motivatie. Dat uit zich in onvoorwaardelijke zorg, plichtsbesef en empathie, en aansluiting bij de cultuur van het gezin van herkomst (Konijn et al, 2019).
• Ouders lijken een familieplaatsing beter te kunnen verdragen (Lopez Lopez et al, 2011). 

Tegelijk is er ook een andere kant:

• Bij netwerkplaatsingen kunnen meer spanningen en conflicten voordoen om de (intergenerationele) relatie goed te houden (Chateauneuf et al, 2018; Kiraly & Humphreys, 2013; Linares et al, 2010; Vanschoonlandt et al, 2012; Wilson et al, 2013).
• Netwerkpleegouders lijken minder gebruik te maken van ondersteuningsmogelijkheden dan bestandspleegouders (Coleman & Wu, 2016). Ook ontvangen ze significant minder training, hulpmiddelen en ondersteuning (Lin, 2014; Harding et al, 2020).
• Internationale studies laten zien dat een netwerkplaatsing een beschermende factor is voor geestelijke gezondheidsproblemen bij het kind, maar dat de omgevingsrisico’s groter kunnen zijn – denk aan armoede, psychische kwetsbaarheid, een slechtere buurt, minder hulpbronnen in de omgeving (Dubois-Comtois, et al., 2021; Winokur et al., 2014; Xu & Bright, 2018). Deze omgevingsrisico’s zijn overigens geen legitieme reden om af te zien van netwerkpleegzorg, maar een reden om meer ondersteuning en toegang tot hulpmiddelen te bieden.
• Uit internationaal onderzoek blijkt dat professionals de motieven van netwerkpleegouders wel eens in twijfel trekken. Dat kan leiden tot discriminatie (Harding et al, 2020; Skoglund et al, 2022). 

Aansluiten bij het kind

Netwerkpleegouders ervaren niet méér gezinsbelasting dan bestandspleegouders. Wel kan extra begeleiding tijdens de plaatsing nodig zijn. Een netwerkplaatsing gebeurt vaak onvoorbereid en vanuit een crisissituatie. Dit vraagt om de juiste begeleiding en ondersteuning van pleegouders. Je kunt deze begeleiding en ondersteuning vanaf het begin inzetten of juist wanneer de plaatsing iets rustiger is geworden. De juiste keuze hangt af van de behoefte van kinderen en van de netwerkpleegouders. Het is ook belangrijk dat de begeleiding aansluit bij wat het kind nodig heeft. Daarnaast moet er aandacht zijn voor de dubbele rol van de netwerkpleegouder, zoals pleegouder én oom of tante zijn. Bied begeleiding als er spanningen of conflicten ontstaan door hun sterke wens om het kind een veilige plek te bieden.

Om het gedrag van kinderen goed te kunnen begrijpen, moet je weten wat ze hebben meegemaakt in de (gehechtheids)relatie met hun ouder. Hun gedrag is te zien als een reactie op het gedrag van de ouder, of de omstandigheden waarin het kind geleefd heeft. In extreme situaties gaat dit om bijvoorbeeld armoede, honger of kou. Voor de pleegouders soms onverklaarbare angsten – zoals in paniek raken bij het zien van het bed van de pleegouders – kunnen voortkomen uit eerdere ervaringen van kinderen met hun ouders. Ook kan een afwijkende manier van aandacht vragen van een kind voortkomen uit de manier waarop die een beroep op de ouder deed, bijvoorbeeld door driftaanvallen of doen alsof je niets hoort. 

Het is van groot belang om bij pleegouders naast de negatieve ervaringen van kinderen ook de positieve ervaringen uit de relatie met hun ouders te benoemen. Bijvoorbeeld wanneer hun kind blij was, wanneer het lief was en wanneer de ouders genoten van hun kind. Ook informatie over het netwerk van kinderen is hierbij belangrijk. Om optimale ondersteuning te bieden en een breakdown te voorkomen is het nodig om het netwerk te benutten en belangrijke vertrouwenspersonen te betrekken of hier actief naar op zoek te gaan. 

De herzieningswerkgroep geeft aan dat het belangrijk is dat voorafgaand aan de plaatsing voldoende informatie beschikbaar is vanuit de verwijzende instantie, om zo gelijk gepaste zorg te kunnen bieden. Ook is het voor kinderen en ouders belangrijk dat pleegouders die achtergrondinformatie respecteren en er niet over oordelen. 

In de onderzoeksliteratuur zijn geen specifieke afwegingen en criteria gevonden voor de beslissing om een uithuisgeplaatst kind al dan niet bij de ouders terug te plaatsen. In onderstaand overzicht staan verschillende factoren op een rij die volgens onderzoek van invloed zijn op het besluit tot terugplaatsing. Eén zo’n factor kan nooit doorslaggevend zijn voor de besluitvorming – het gaat altijd om een combinatie van factoren.

De stem van het kind in het besluitvormingsproces

Het kind heeft een belangrijke stem in de uiteindelijke besluitvorming. Neem de volgende vijf stappen om de mening van het kind te horen en serieus te nemen:

1. Zorg voor een goede voorbereiding, zodat het kind goed geïnformeerd een mening kan vormen. Om een gedegen mening te kunnen vormen, moet het kind de juiste informatie krijgen. Natuurlijk op een manier die past bij diens ontwikkeling en capaciteiten. Informeer kinderen over het recht om hun mening te geven in zaken die hen raken en over de impact die hun mening kan hebben op de uitkomsten. Het is belangrijk dat kinderen weten wat de mogelijke gevolgen van participatie zijn en welke mogelijkheden er zijn om hun mening te delen (zelf of via een vertegenwoordiger). Onderdeel van de voorbereiding is ook dat het kind weet wanneer, hoe, waar en met wie de communicatie plaatsvindt.
2. Stel het kind in staat diens mening vrij te uiten. De omgeving waar het gesprek plaatsvindt is belangrijk, maar ook de houding en vaardigheden van de volwassene.
3. Maak een inschatting van de vaardigheden van het kind en geef passend gewicht aan de mening van het kind. Kijk per kind of het in staat is een eigen mening te vormen. Neem de mening van het kind serieus en laat die een belangrijke rol spelen in de besluitvorming.
4. Koppel terug wat met de mening van het kind is gedaan. Onderdeel van het participatieproces is het kind informeren over de beslissing. En over de rol die de mening van het kind in de besluitvorming heeft gespeeld. Deze terugkoppeling is noodzakelijk om het kind te laten weten dat het serieus genomen wordt. Door feedback weet het kind op welke manier diens mening is meegenomen in de afweging. Zo kan het kind ook reageren als het vindt dat diens mening onvoldoende is meegewogen. Bijvoorbeeld door een alternatief voorstel te doen of misschien door een klacht in te dienen of zelfs een juridische procedure in te stellen.
5. Stel het kind in staat om in verweer te komen tegen een beslissing. Er moeten klacht-, bezwaar- en beroepsprocedures zijn voor kinderen die vinden dat ze onvoldoende gelegenheid hebben gekregen om hun mening te geven of die vinden dat hun mening onvoldoende is meegewogen.

Afwegingen en beslissingen bij perspectiefbesluit

De richtlijn Uithuisplaatsing en terugplaatsing beschrijft welke afwegingen je als jeugdprofessional maakt om tot een zorgvuldige beslissing te komen of het kind al dan niet weer thuis kan wonen. Een pleegzorgbegeleider kan informatie geven aan de jeugdprofessional die het perspectiefbesluit neemt. Bijvoorbeeld hoe het in het pleeggezin met het kind gaat en hoe de contacten met de ouders verlopen. Een pleegzorgbegeleider is zelf niet beslissingsbevoegd. Daarbij vinden praktijkprofessionals het belangrijk dat de pleegzorgbegeleider als begeleider van de pleegzorgplaatsing niet het perspectiefonderzoek doet en adviseert over het perspectiefbesluit. Bij een vrijwillige plaatsing ligt de regie bij het wijkteam. In het gedwongen kader ligt de regie bij de jeugdbeschermer. In beide situaties is het van groot belang om ouders, pleegouders en kind zorgvuldig mee te nemen in alle stappen.

Belangrijke adviezen bij twee verschillende beslissingen:

• Bij de beslissing tot (deeltijd) verblijf in een pleeggezin: bespreek hoe het gedeeld opvoederschap vorm kan krijgen. Welke rol kunnen ouders blijvend hebben in de zorg?
• Bij de beslissing dat een kind juist weer thuis gaat wonen: besteed aandacht aan de rol van pleegouders in het leven van het kind wanneer het weer bij diens ouder(s) woont.

Zie voor meer toelichting en onderbouwing Beslissen over uithuisplaatsing en terugplaatsing en Begeleiden bij uithuisplaatsing en terugplaatsing.

Na een uithuisplaatsing stelt het zorgteam binnen één maand een plan van aanpak op. Spreek in dat plan van aanpak een termijn af waarin een perspectiefbesluit wordt genomen. Dat besluit kan zijn toewerken naar thuisplaatsing of toewerken naar definitief opgroeien in een pleeggezin. 

Uitgangspunt is dat het perspectiefbesluit wordt genomen binnen een termijn die voor het kind aanvaardbaar is. De jeugdbeschermer verzoekt de Raad voor de Kinderbescherming om dit voorgenomen besluit te toetsen dan wel te onderzoeken. Afhankelijk van het wettelijk kader wordt een voorgesteld besluit voorgelegd aan de rechter. 

Bij een perspectiefbesluit zijn verschillende criteria van belang, maar het ontwikkelingsbelang van het kind is de eerste overweging (artikel 3 IVRK). Zie daarvoor de richtlijn Uithuisplaatsing en terugplaatsing. Ga over de criteria in gesprek met ouders, kind (op een wijze die past bij de leeftijd en capaciteiten), pleegouders en professionals die betrokken zijn bij de ouders of de pleegouders. Maak als jeugdprofessional die het perspectiefbesluit neemt duidelijke afspraken wie deze gesprekken voert en wie de wens van het kind vertegenwoordigt als het kind deze nog niet zelf kan verwoorden (zo nodig een bijzonder curator). Verantwoord het besluit systematisch, zoals uitgewerkt in de richtlijn Uithuisplaatsing en Terugplaatsing. 

Zie voor meer toelichting Beslissen over uithuisplaatsing en terugplaatsing.

Zie voor meer toelichting en verdieping Begeleiden bij uithuisplaatsing en terugplaatsing. Het voortijdig beëindigen van een plaatsing kan, naast verdriet en rouw, ook zingevingsvragen opleveren bij pleegouders (Van Dam et al., 2024). De pleegouders zijn immers gestart met idealen, vaak gemotiveerd door hun levensbeschouwing. Kijk met de pleegouders wie hen hierbij kan helpen binnen de pleegzorgorganisatie of hun eigen netwerk (denk aan een geestelijk verzorger). 

Het matchingsproces van een kind met een pleeggezin is zeer complex. Organisatorische en contextuele processen spelen een rol, maar ook de persoonlijke visie en ervaringen van de persoon die de matching verzorgt (Zeijlmans et al, 2017). Het Kinderrechtenverdrag schrijft voor om bij uithuisplaatsing van kinderen rekening te houden met de continuïteit van de opvoeding van het kind, en met de etniciteit, cultuur, religie, taal en bijzondere bescherming van het uithuisgeplaatste kind (Artikel 20 lid 3 IVRK). Onderzoekers geven aan dat de praktijk soms verschilt van de theoretische uitgangspunten, bijvoorbeeld door een tekort aan pleegouders (Zeijlmans, 2019). 

Wat maakt een match succesvol?

Een zorgvuldige match van pleegkinderen en pleeggezinnen is een belangrijke voorspeller voor gunstige pleegzorguitkomsten. 

Volgens Van den Bergh en Weterings (2010b) wordt een goede match bepaald door de interactie tussen drie dingen:

1. De vraagstelling van het pleegkind. – wat heeft het kind nodig?
2. De opvoedingsvaardigheden en opvoedingsklimaat in het pleeggezin.
3. De manier waarop de ouders omgaan met de uithuisplaatsing van hun kind. 

Op verzoek van het parlement onderzochten juridische en pedagogische wetenschappers van de Universiteit Leiden in 2022 de stand van zaken rond uithuisplaatsingen in Nederland. Bruning en collega’s constateren onder meer dat de rechtsbescherming van kinderen en hun ouders tekortschiet bij uithuisplaatsing en dat broertjes en zusjes te vaak gescheiden worden (Bruning et al, 2022). Steeds meer onderzoek naar matching laat zien hoeveel factoren meespelen en hoe complex dit proces is (Zeijlmans, 2019). 

Uit die onderzoeken komen onder meer de volgende conclusies naar voren: 

• Het is belangrijk om de wensen van ouders en kinderen te horen en vast te leggen in het matchingsproces (Bruning et al, 2022; Harder et al., 2020; Zeijlmans, 2019), net als de wensen van de eigen kinderen van pleegouders (Gypen et al, 2020). Denk hierbij ook aan de geografische afstand tussen het kind en diens familieleden en de school van het kind.
• Het is belangrijk dat pleegzorgbegeleiders matchingmethodieken volgen en supervisie en intervisie gebruiken om zich bewust te maken van hun eigen beperkingen en impliciete waarden en normen. Zeijlmans constateert uit onderzoek in Nederland dat regelmatig matchingsbeslissingen plaatsvinden volgens vuistregels die gebaseerd zijn op herkenning van een ander pleeggezin of één doorslaggevend argument (Zeijlmans, 2019).
• Samenwerking met alle bij de match betrokken personen is een belangrijke succesfactor. Inventariseer daarvoor de wensen en het draagvlak van het kind en de ouders voor het pleeggezin.

Voor een goede match is het noodzakelijk dat er voldoende pleeggezinnen zijn. Wanneer netwerkpleegzorg geen optie is. Daarbij is niet alleen van belang dat er voldoende aanwas is van pleeggezinnen, maar ook dat de uitstroom van pleeggezinnen beperkt blijft. 

Kinderen hebben recht op bescherming van hun gezinsleven. Daaronder valt ook de band met broers en zussen. Dit is vastgelegd in artikel 8 van het EVRM en artikel 16 van het IVRK.

Bescherming tegen breakdown en psychische klachten

Het samenplaatsen van broertjes en zusjes bij een uithuisplaatsing werkt beschermend. Het verkleint de kans op een breakdown in de plaatsing (Konijn et al., 2019; Munro & Hardy, 2007; Rock et al., 2015). Ook als de relatie met de biologische moeder slecht is, kan een goede band met broers en zussen beschermen tegen problemen als depressie (McWey et al., 2023).

Alleen scheiden bij zwaarwegende redenen

Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM) stelt dat broertjes en zusjes niet zomaar van elkaar gescheiden mogen worden. Alleen een zorgvuldige, kindgerichte afweging kan zo’n scheiding rechtvaardigen. Als scheiding toch noodzakelijk is, behouden broers en zussen het recht op omgang met elkaar.

Ook de Richtlijnen voor Alternatieve Zorg voor Kinderen zijn duidelijk: broers en zussen met een bestaande band mogen niet gescheiden worden. Uitzonderingen zijn alleen mogelijk als:

• er sprake is van duidelijk gevaar voor misbruik;
• er een andere reden in het belang van het kind speelt;
• of als het kind zelf nadrukkelijk scheiding wenst.

Ontwikkeling in Nederlandse wetgeving

In Nederland is de wetgeving op dit punt nog in ontwikkeling. In een kamerbrief van november 2024 wordt voorgesteld om deze richtlijn ook wettelijk te verankeren. Toch blijkt uit onderzoek dat broers en zussen in de helft van de gevallen om andere redenen gescheiden worden. Niet vanwege zwaarwegende belangen van het kind, maar uit praktisch-organisatorische overwegingen (Bruning et al., 2022).

Let op rolverwarring na verwaarlozing

In de praktijk komt het voor dat broers en zussen die samen zijn opgegroeid in een situatie van verwaarlozing, een niet-passende rolverdeling hebben ontwikkeld. Bijvoorbeeld als één kind een ouderrol op zich neemt. In zulke gevallen is het belangrijk om te onderzoeken hoe die relatie weer in balans gebracht kan worden. Zo kunnen pleegouders beter laten zien dat zíj de zorgtaak overnemen, en kunnen kinderen opnieuw ervaren dat zij kind mogen zijn.

Het uitgangspunt bij uithuisplaatsing is dus: broertjes en zusjes horen bij elkaar. Zie ook de richtlijn Uithuisplaatsing en terugplaatsing. 

Etniciteit en stabiliteit van plaatsing

Eerder werd geen duidelijk bewijs gevonden voor positieve effecten bij overeenkomst in etniciteit tussen pleeggezin en gezin van herkomst. Nu zijn er wel aanwijzingen dat overeenkomst in etniciteit leidt tot grotere stabiliteit van een plaatsing (Labrenz et al, 2022). 

Daarnaast groeit het aantal aanwijzingen dat het belangrijk is voor een kind om de cultuur, religie, etniciteit en taal uit het gezin van herkomst te kunnen exploreren, met name in de puberteit (Degener, 2021; Bartelink et al, 2023; Van de Koot-Dees et al., 2023). Degener heeft het in dit verband over ‘identiteitsversterkend handelen’ in pleegzorg (Degener, 2023). Matching op deze terreinen kan eraan bijdragen dat ouders de matching accepteren.

Identiteitsvorming bij transculturele plaatsingen

Pleegkinderen in transculturele, transreligieuze en transetnische plaatsingen staan voor een grote ontwikkelingstaak wat betreft hun (meervoudige) identiteitsvorming (Van Bergen et al, 2020; Degener, 2021). Op school verschillen ze van hun leeftijdsgenoten doordat ze pleegkind zijn. En in hun pleeggezin ervaren ze anders te zijn als hun pleeggezin erg verschilt qua levensbeschouwing, cultuur of etniciteit. Zeker als ze tot een culturele, etnische of religieuze minderheid behoren. Deze kinderen kunnen te maken krijgen met discriminatie (Degener, 2021). Die kan heel subtiel zijn (ervaringen herzieningswerkgroep, 2024; pleegzorg.nl). 

Ruimte en aandacht voor identiteitsontwikkeling

In de puberteit lijken identiteitsvragen voor pleegkinderen belangrijker te worden en tot conflicten te leiden, terwijl zij zich eerder vooral leken aan te passen aan het pleeggezin (Bartelink et al., 2023; Van de Koot-Dees et al., 2023). Het is belangrijk dat pleegkinderen van zowel pleegouders als ouders ruimte krijgen om identiteitsvragen te exploreren. Zodat ze een positieve, meervoudige identiteit kunnen ontwikkelen. En dat deze kan veranderen of verschuiven zonder dat dit de relaties met ouders of pleegouders onder zware druk zet. Als pleegzorgprofessional kun je zowel pleegouders als ouders en pleegkinderen ondersteunen door identiteitsversterkend te handelen (zie voor praktische aanwijzingen Degener, 2023). 

Zowel Degener (2023) als de herzieningswerkgroep (2024) wijzen wat betreft identiteitsvorming ook op seksualiteit en gender. Pleegouders moeten in staat zijn hiervoor een veilige en respectvolle omgeving te creëren. 

Bleek het niet mogelijk om broertjes en zusjes samen te plaatsen of is er sprake van transreligieuze, transetnische of transculturele plaatsingen, maak dan bij de matchingsovereenkomst concrete afspraken tussen het gezin van herkomst en het pleeggezin. Evalueer deze afspraken regelmatig en kijk daarbij steeds naar de wensen van het pleegkind en het gezin van herkomst. Hierbij zijn afspraken tot contactbehoud en contactherstel van belang (zie de richtlijn Uithuisplaatsing en terugplaatsing). 

In succesvolle pleegzorgplaatsingen zijn pleegouders bereid om samen te werken met de ouders van het kind (Day et al, 2018; Van Holen et al, 2019). Conflicten tussen ouders en pleegouders vergroten het risico op breakdown (Vanderfaeillie et al, 2018), terwijl goede relaties het risico juist verminderen (Hedin, 2015; Konijn et al, 2019). Het is daarom van belang om pleegouders te werven die openstaan voor gedeeld opvoederschap. Zodat je bij de werving concrete afspraken kunt maken om te komen tot een gedeeld opvoederschap voor het kind. 

Uit recente (meta)onderzoeken blijkt dat gedragsproblematiek van pleegkinderen en opvoedingsproblemen van pleegouders de meeste kans op breakdown geven (Vanderfaeillie et al., 2018; Konijn et al., 2019). Vanderfaeillie et al. noemen als derde grote factor conflicten tussen pleegouders en de ouders van het pleegkind. Konijn et al. constateren dat bestandspleegzorg meer risico op breakdown geeft dan netwerkpleegzorg. Ook andere pleegkind- en pleeggezinfactoren kunnen de stabiliteit van een plaatsing beïnvloeden. 

Pleegkindfactoren

Naast de matching beïnvloeden allerlei andere factoren tijdens de plaatsing van het pleegkind in het pleeggezin de stabiliteit van die plaatsing. In de literatuur blijken deze pleegkindfactoren voorspellend voor een breakdown:

Gedragsproblematiek

De grootste instabiliteit ligt in gedragsproblematiek bij pleegkinderen. Dit kan zowel oorzaak als gevolg zijn van de pleegzorgplaatsing (Konijn et al, 2019; Vanderfaeillie et al, 2018). Externaliserende gedragsproblematiek geeft een nog groter risico. Achter deze gedragingen, die opvoeders als problematisch ervaren, zitten vaak patronen van wantrouwen en angst. Dit gedrag kan gezien worden als signaal- of overlevingsgedrag, waar hechtingsproblematiek achter zit (Herzieningswerkgroep, 2024). 

Leeftijd

Hoe ouder het pleegkind bij plaatsing is, hoe groter de kans op een breakdown (Konijn et al., 2019; Vanderfaeillie et al, 2018). Bij pleegkinderen ouder dan 10 jaar is de kans op een breakdown ongeveer tien keer zo groot (Strijker et al, 2005). 

Geschiedenis van verplaatsingen

Het aantal overplaatsingen in het verleden lijkt een gering effect te hebben, hoewel dit voor jongens sneller leidt tot instabiliteit (Konijn et al, 2019). Vanderfaeillie et al. zagen wel dat een geschiedenis van veel verplaatsingen leidt tot instabiliteit. Eerder vond ook Oosterman dat meer verplaatsingen, met name vanuit residentiële zorg, leiden tot meer probleemgedrag op latere leeftijd (Oosterman et al., 2007). Verwey-Jonker Instituut (Peper et al., 2024) heeft een onderzoek gedaan naar de ervaringen van jongeren met doorplaatsingen in residentiele setting, pleegzorg en gezinshuizen. Uit dit onderzoek blijkt dat jongeren het vaak niet eens waren met de doorplaatsing, dat zij daar niet of nauwelijks in gehoord zijn en dat vele jongeren een steunfiguur hebben gemist in die periode.

Mishandeling

Als kinderen mishandeld zijn, vergroot dit de kans op een breakdown. Dit geldt nog sterker voor kinderen uit minderheidsgroeperingen, die mogelijk ook te maken hebben gehad met bijvoorbeeld discriminatie en armoede (Konijn et al, 2019; Vanderfaeillie, 2018). Vanderfaeillie et al. noemen daarnaast mentale problemen als risicofactor. Ook beschrijft de literatuur dat het aantal trauma’s en de aanwezigheid van een hechtingsstoornis voorspellend kunnen zijn voor een breakdown. Hoe meer trauma’s het kind heeft opgelopen, hoe groter de kans op een breakdown (Weiner et al., 2011, Strijker & Knorth, 2007). Daarbij draagt trauma bij aan hechtingsproblemen. Dit kan meer probleemgedrag opleveren.

Gender en etniciteit

Er is geen duidelijke relatie tussen gender en etniciteit enerzijds en breakdown anderzijds. Konijn et al. vonden geen significant verband. 

Misbruik

Er is een relatie tussen de duur van misbruik in het gezin van herkomst en de kans op een breakdown. Hoe langer het misbruik, hoe groter de kans op een breakdown. Er is geen duidelijke relatie tussen de aard en ernst van verwaarlozing of misbruik in het verleden en de kans op een breakdown. 

Instemmen met plaatsing

Pleegkinderen die instemmen met de plaatsing en prosociaal gedrag vertonen hebben minder kans op een breakdown.

Pleeggezinfactoren

De volgende conclusies beschrijven de relatie tussen pleeggezinfactoren en het risico op het ontstaan van een breakdown:

Opvoedvaardigheden

Minder goede opvoedvaardigheden en opvoedingsproblemen bij pleegouders hangen samen met instabiliteit. Goede opvoedvaardigheden zijn juist een beschermende factor tegen breakdown (Vanderfaeillie, 2018; Konijn et al, 2019). Vanderfaeillie et al. wijzen erop dat pleegouders hierin niet altijd ondersteuning ontvangen. Therapeuten wijzen erop dat sommige pleegouders zelf onverwerkte trauma’s meedragen, die hun opvoedvaardigheden kunnen ondermijnen (Ervaring Herzieningswerkgroep, 2024). 

Zijn pleegouders zowel ondersteunend als controlerend in hun opvoeding, dan bevordert dit de continuïteit van de plaatsing. Ook blijkt dat plaatsingen minder vaak eindigen in een breakdown als pleegouders toezicht houden, aansluiten bij de ontwikkelingsleeftijd van het pleegkind, en het pleegkind de mogelijkheid bieden om over het verleden te praten. 

Als pleegouders het gedrag van kinderen als zeer problematisch ervaren, zijn ze geneigd om minder autoritatief (liefdevol ondersteunend en begrenzend tegelijk) op te voeden en eerder autoritair op te treden en negatieve opvoedstrategieën in te zetten. Als zeer problematisch ervaren gedrag van een kind zet de plaatsing onder druk. Er zijn aanwijzingen dat pleegouders ondersteunen in het traumasensitief omgaan met probleemgedragingen meer helpt dan focussen op het verminderen van de gezinsbelasting.

Pleegoudertrainingen met de focus op positief opvoedersgedrag resulteren in een vermindering van gedragsproblemen. Dergelijke trainingen zijn het efficiëntst gedurende het verblijf van het pleegkind in het pleeggezin. Zo kunnen pleegouders de vaardigheden ter plekke oefenen en feedback krijgen op het gebruik ervan.

Netwerkplaatsingen

Netwerkplaatsingen blijken regelmatig stabieler dan bestandsplaatsingen. Dit kan komen doordat er minder gedragsproblematiek speelt in netwerkpleeggezinnen, maar ook doordat deze plaatsingen vertrouwder zijn voor het kind, doordat kinderen meer contact hebben met hun ouders, en door de loyaliteit en familieverbondenheid (onvoorwaardelijke liefde) van veel netwerkpleegouders (Konijn et al, 2019). 

Relatie pleegouders en ouders

Een problematische relatie tussen pleegouders en de ouders van het pleegkind kan leiden tot een breakdown. Vanderfaeillie et al. vonden zo’n problematische relatie bij 25% van de breakdowns in hun onderzoek. In sommige gevallen werd ook als oorzaak genoemd dat ouders blijvend moeite hebben met de beslissingen van instanties (Vanderfaeillie, 2018). 

Relatie pleegkind en het pleeggezin

Hoe beter de verhouding is tussen het pleegkind en het pleeggezin, hoe groter de daadwerkelijke ondersteuning van pleegouders (waar ze om gevraagd hebben). En hoe groter de betrokkenheid van de pleegouders is bij de ambulante behandeling van het pleegkind, hoe beter de uitkomst van de pleegzorg.

Pleeggezin

Er is geen relatie tussen de leeftijd van de pleegouders en de kans op een breakdown. Ook de overeenkomst in leeftijd van pleegkinderen en eigen kinderen houdt geen verband met de kans op een breakdown. Dit geldt ook voor het aantal kinderen in het gezin. Wel is er een relatie tussen de plaats in de kinderrij van het pleegkind en de kans op een breakdown. Als het pleegkind de oudste in de kinderrij is, neemt de kans op een breakdown toe.

Er zijn aanwijzingen dat er vaker een breakdown plaatsvindt als het welbevinden van de eigen kinderen in gevaar komt door het probleemgedrag van het pleegkind.

Ouderfactoren en interculturele factoren

De relatie tussen ouderfactoren en interculturele factoren en het risico op het ontstaan van een breakdown is als volgt samen te vatten:

• Pleegkinderen van ouders met een alcohol- of drugsprobleem hebben een grotere kans op een breakdown.
• Als pleegouders of ouders culturele, etnische of levensbeschouwelijke verschillen als cruciaal en problematisch ervaren, kan dit leiden tot conflicten die de stabiliteit van de plaatsing in gevaar brengen (Bartelink, 2023; Van de Koot-Dees, 2023). Verschillen binnen levensbeschouwingen kunnen als minstens zo problematisch worden ervaren als verschillen tussen levensbeschouwingen (Van de Koot-Dees et al, 2023).
• Er zijn geen studies die het effect van religie, cultuur of etniciteit op breakdown specifiek onderzoeken. Wel constateert onderzoek onder orthodox-christelijke gezinnen dat de inbreng van de ouders op de religieuze identiteitsvorming van pleegkinderen geringer lijkt dan die van pleegouders (Bartelink et al, 2023).
• Uitkomsten van onderzoek naar de invloed van oudercontacten op een breakdown laten geen eenduidig beeld zien. Hoewel ouder-kindcontacten een positieve invloed op de stabiliteit van de plaatsing kunnen hebben, laat onderzoek ook zien dat contact tot (soms heftige) conflicten tussen de betrokkenen in het pleegzorgproces (pleegouders, pleegkind, hulpverlening) kan leiden. Dit heeft een negatief effect op de stabiliteit van de plaatsing.

Vanderfaeillie et al. wijzen erop dat de kans op een breakdown toeneemt als een kind geen toegang heeft tot therapie die wel nodig is (Vanderfaeillie et al, 2018). De herzieningswerkgroep 2024 geeft aan dat het heel belangrijk is dat ouders de plaatsing verdragen en hun kind toestemming geven om in het pleeggezin te wonen. Ook samenwerking tussen ouders en pleegouders draagt bij aan de continuïteit van de plaatsing. Methodische ondersteuning voor pleegzorgbegeleiders om dit te bereiken is een belangrijk aandachtspunt. Samenwerking gaat hier uitgebreider op in. De herzieningswerkgroep 2024 benoemt ook hechtingsproblemen als risicofactor voor een breakdown. Zowel in de matching als in de begeleiding is het belangrijk om aandacht te hebben voor de gehechtheid van pleegkinderen en de wisselwerking met de gehechtheidsrepresentaties van de pleegouders. Zet hier zo nodig extra begeleiding voor in, dus aanvullende begeleiding op de reguliere pleegzorgbegeleiding.

Zie ook de richtlijn Ernstige gedragsproblemen voor meer handelingsperspectief of Volgen en stimuleren van ontwikkeling van pleegkinderen.

Als pleegzorgbegeleider is het belangrijk om je bewust te zijn van factoren die het risico op een breakdown vergroten. Denk aan de leeftijd van het kind, emotionele of gedragsproblemen, eerdere hulpverlening, trauma’s en hechtingsproblematiek. Dit vraagt om vroegtijdig anticiperen. 

Als betrokken pleegzorgmedewerkers voorafgaand aan de plaatsing meerdere risicofactoren signaleren, moeten er ‘waarschuwingslampjes’ gaan branden (Strijker & Knorth, 2007). Een nauwkeurige analyse van de hulpvraag van het kind én de benodigde kwaliteiten van het pleeggezin is dan essentieel. Is er sprake van een niet-optimale match? Dan kan deze analyse helpen om direct bij de start van de plaatsing aanvullende ondersteuning te regelen voor het kind of het gezin om de kans op een succesvolle plaatsing te vergroten (Van Oijen, 2010). 

Opvoedstress en uitval van pleegouders

Pleegouders ervaren meer opvoedingsstress dan ouders van eigen kinderen (Bastiaensen, 2001). Die stress kan het risico op een breakdown vergroten (Maaskant, 2016). De afgelopen jaren is er meer aandacht voor de hoge uitval onder pleegouders: meer dan de helft stopt ermee (Abrahamse et al, 2019). Dit gebeurt bijvoorbeeld door problemen met het zorgsysteem, zoals het contact met jeugdbeschermers en ondersteuning vanuit pleegzorgorganisaties. Of door de impact op het eigen gezin, een moeizame relatie met de ouders van het pleegkind of de problematiek van het pleegkind (Abrahamse et al, 2019).

Aandacht voor de eigen kinderen

Uit Vlaams onderzoek naar eigen kinderen van pleegouders blijkt dat pleegmoeders geneigd zijn om de problemen van pleegkinderen te overschatten vergeleken met de problemen van eigen kinderen. En dat ze de gewenning van pleegkinderen en cohesie in het pleeggezin hoger inschatten dan hun eigen kinderen (Gypen et al, 2020). 

Volgens de onderzoekers krijgen de eigen kinderen van pleegouders te weinig aandacht van zowel professionals als ouders. Ze pleiten ervoor om bij de matching ook de eigen kinderen te betrekken, hun rol te erkennen en hen beter te begeleiden bij gedragsproblemen van pleegkinderen (Gypen et al., 2020).

Tegelijk is uit eerdere onderzoeken bekend dat pleegzorgplaatsingen eerder afgebroken worden als pleegouders zorgen hebben over hun eigen kinderen (Gypen et al, 2020). Eigen kinderen zijn overigens ook positief over hun pleegbroer- of zus en geven aan dat ze verdrietig zouden zijn als een plaatsing eindigt. 

Zie Volgen en stimuleren van ontwikkeling van pleegkinderen.

Vroege signalering voorkomt breakdowns

Als pleegzorgbegeleider heb je de belangrijke taak om zowel voorafgaand als gedurende de plaatsing te signaleren of pleegouders de opvoeding en verzorging van het pleegkind aankunnen. Om zo het afbreken van een pleegzorgplaatsing te voorkomen (De Baat & De Lange, 2013). 

Uit onderzoek blijkt dat de gezinsbelasting van het pleeggezin niet direct van invloed is op het ontstaan van signaalgedrag (eerder wel ‘probleemgedrag’ genoemd) van het kind (Vanderfaeillie et al., 2009). Pleegouders ondersteunen om de gezinsbelasting te verminderen is daarom mogelijk weinig effectief. 

Maar uit de praktijk komen signalen dat pleegzorgbegeleiders pleegouders wel handvatten kunnen bieden om met stress om te gaan en te zorgen voor ontspanningsmogelijkheden of een adempauze, zoals weekendpleegzorg elders. Je kunt hiervoor cursussen aanbieden, bijvoorbeeld gericht op vitaal blijven, en op omgaan met probleemgedrag door de onderliggende oorzaken te herkennen. 

Wanneer een plaatsing toch eindigt in een breakdown, is het belangrijk om nazorg te bieden. Met aandacht voor gevoelens van rouw en verdriet van het gehele pleeggezin: zowel de pleegouders als hun eigen kinderen (Abrahamse et al., 2019). 

Psycho-educatie als kern van ondersteuning

Ondersteuning van pleegouders moet vooral bestaan uit psycho-educatie. Van reguliere opvoedingsondersteuning (positief opvoeden) tot ondersteuning die specifiek gericht is op wat in pleegzorg speelt (trauma, gehechtheid, samenwerken met ouders) en opvoedtraining bij als problematisch ervaren gedrag. 

Pleegouders kunnen leren om op een positieve manier met dit signaalgedrag van hun pleegkind om te gaan. Het resultaat: minder problematisch ervaren gedrag en minder voortijdig afgebroken pleegzorgplaatsingen (Rock et al., 2015; Chamberlain et al., 1992; Fisher et al., 2000; Kalland & Sinkkonen, 2001). 

Zulke trainingen zijn het efficiëntst gedurende het verblijf van het pleegkind in het pleeggezin (en dus niet enkel voor aspirant-pleegouders). Dan kunnen de pleegouders de aangeleerde vaardigheden ter plekke oefenen (bij voorkeur met het aanwezige pleegkind), en hulp en feedback krijgen (Dorsey et al., 2008). 

Zet in het begin (en zo mogelijk ook in het vervolg) van de plaatsing zo mogelijk Video-Interactie Begeleiding in om pleegouders te begeleiden in de dagelijkse interactie met het pleegkind. Vergeet daarbij ook de eigen kinderen van pleegouders niet, want zij krijgen vaak met hetzelfde gedrag te maken. 

Specifieke uitdagingen tijdens de plaatsing

Gedurende de plaatsing krijgen pleegouders vaak te maken met gedragingen van hun pleegkind die zorgwekkend zijn of een grote impact hebben op het dagelijks leven van het pleeggezin. Daarnaast kunnen kinderen bijvoorbeeld een (licht) verstandelijke beperking of een andere diagnose hebben waar de pleegouders nog geen ervaring mee hebben. 

Interventies gericht op problemen die het kind ervaart of op vergroting van hechtingssensitief pleegouderschap kunnen de gehechtheidsrelatie bevorderen.

Stabiliteit en continuïteit van pleegzorgplaatsingen zijn essentieel voor de ontwikkeling van pleegkinderen. Het hele pleegzorgproces moet dan ook inzetten op het voorkomen van verplaatsingen van kinderen. Soms is een overplaatsing toch nodig. Gaat een pleegkind met een maatregel voor ondertoezichtstelling (OTS) van het ene pleeggezin naar het andere, dan bepaalt de wet Herziening Kinderbeschermingsmaatregelen dat de kinderrechter daarbij het besluit neemt of overplaatsing gerechtvaardigd is in de ontwikkeling van het kind. In het vrijwillig kader beslissen ouders hierover. 

Aandacht voor een zorgvuldige overgang

Als een overplaatsing om welke reden dan ook gewenst, noodzakelijk of onvermijdelijk is, moeten alle betrokkenen zich inzetten om deze stressvolle gebeurtenis zo soepel mogelijk te laten verlopen.

Uitgangspunten bij overplaatsing

Algemene, niet leeftijdsgebonden uitgangspunten om de stress tijdens het traject van de overplaatsing te verminderen zijn het bevorderen van continuïteit, overzichtelijkheid en afstemming (Bastiaensen & Kramer, 2012). 

Concreet betekent dit onder meer:

• Benoem de reden van de overplaatsing zo duidelijk en kort mogelijk en zo dicht mogelijk bij de realiteit blijvend. En beantwoord vragen van het pleegkind hierover.
• Wees zo eenduidig mogelijk in de boodschap die alle betrokkenen aan het pleegkind geven.
• Maak de toekomstige woonplek zo concreet mogelijk (laat het nieuwe huis, bed, stoel, dieren, speelgoed en mensen zien).
• Opvoeders geven toestemming voor de nieuwe plek en bereiden daarop voor.
• Ondersteun het traject van overplaatsing visueel met bijvoorbeeld een kalender of pictogrammen.
• Bouw zo veel mogelijk bekendheid en vertrouwdheid voor het pleegkind in qua plaats en personen die het traject begeleiden.
• Begrens momenten van afscheid en omschakeling in tijd en laat deze volgens een ritueel verlopen, met ruimte voor alle emoties.
• Zorg voor zo volledig mogelijke eenheid en (schriftelijke) overdracht rond praktische zaken die voor het pleegkind van belang zijn. Denk aan zindelijkheid, voeding, medicijngebruik, verzorgende spullen, gewoontes rond eten en slapen, geloofsovertuiging en rituelen binnen het gezin, en aan persoonlijke eigendommen als knuffel, speentje, speelgoed, kleding, fotoboeken en levensboek. Verhuis deze respectvol (niet in vuilniszakken, maar in tassen of dozen).
• Zorg voor een gewenningsperiode waarin pleegouders en pleegkind steeds meer tijd met elkaar doorbrengen. 

Zorg voor nazorg bij terugplaatsing, overplaatsing of breakdown

Bij een terugplaatsing, overplaatsing of breakdown is het belangrijk om ook het pleeggezin, ouders en kinderen, nazorg te bieden. En om te onderzoeken hoe het contact met het voormalig pleegkind een vorm kan krijgen die bij iedereen past.

De wens van het kind is leidend. Betrek het kind op een manier die past bij diens leeftijd en capaciteiten. Bereid het nieuwe pleeggezin voor op het continueren van dit contact en het belang daarvan. Kijk verder dan de duur van de plaatsing of de periode in jeugdzorg.

Vormgeven van contact met voormalig pleegouders

Bekijk op welke manier het contact met de voormalig pleegouders een passende vorm kan krijgen. Houd daarbij rekening met de wensen van pleegkind en pleeggezin: hoe zij vorm willen geven aan hun relatie nu zij niet meer in hetzelfde huis wonen. Stem dit ook goed af met de nieuwe verzorgers van het kind, zodat een goede samenwerking kan ontstaan — in het belang van het kind. Besteed daarnaast aandacht aan wat dit afscheid betekent voor het voormalig pleeggezin, de pleegouders en hun kinderen, en de ouders. Voorzie hen allemaal van passende nazorg. 

Bewaak gehechtheidsrelaties en relationele continuïteit

Na over- of terugplaatsing is het van belang om eerdere gehechtheidsrelaties te respecteren en bewaken, los van de kwaliteit ervan. Dit geldt ook voor de relatie met de voormalig pleegouders. Pleegkinderen van alle leeftijden zijn bij een overplaatsing gebaat bij stabiele en continue (gehechtheids-)relaties. 

Waarborg zoveel mogelijk de voortzetting van contacten met eerdere gehechtheidspersonen – dit kunnen ook voormalige pleegouders zijn. Zulke relaties dragen bij aan het bredere gehechtheidsnetwerk van het pleegkind en kunnen steun bieden in moeilijke of juist mooie tijden. 

Het is cruciaal voor het zelfbeeld en de zelfwaardering van kinderen dat volwassenen die hen waarderen op een of andere manier in hun leven aanwezig blijven. Ook wanneer je als pleegzorgbegeleider langdurig bij het kind betrokken bent, kun je zo’n belangrijke rol blijven spelen.

Relationele stabiliteit: een fundament voor later

Vanuit het levensloopperspectief van het pleegkind is relationele stabiliteit — ook wel relational permanence — belangrijk voor het latere leven als volwassene met (pleeg)zorgervaring (Ball et al, 2021; Cushing et al., 2014). Relationele stabiliteit is een ‘gelaagd concept dat relaties met ouderfiguren en andere ondersteunende volwassenen omvat, die gekenmerkt worden door emotionele kwaliteit, continuïteit, en fungeren als een vangnet’ (Ball et al, 2021). 

Bepaal de frequentie van het blijvende contact op basis van de behoeften van het kind. Wanneer contact om zwaarwegende redenen niet meer mogelijk is, is het aan te raden om zowel pleegouders als pleegkind te stimuleren elkaar iets tastbaars mee te geven. Als symbool voor de relatie die ze hadden tijdens het verblijf in het pleeggezin.

Veiligheid in het pleeggezin is een belangrijk thema. Bij veiligheid gaat het om fysieke, emotionele en seksuele veiligheid. Kinderen hebben een veilige omgeving nodig om zich te ontwikkelen na alles wat ze meegemaakt hebben. 

Mishandeling, kwetsbaarheden en opvoeduitdagingen

Het komt geregeld voor dat kinderen in een pleeggezin (opnieuw) met kindermishandeling te maken krijgen. Naar schatting krijgt 3 tot 19% van de kinderen in een pleeggezin hiermee te maken, tegen 3% van kinderen in Nederland in het algemeen (NJi). Ook blijkt minstens 5% van de kinderen in de pleegzorg seksueel misbruikt te zijn (Commissie Samson, 2012). 

Kinderen in een pleeggezin zijn kwetsbaarder dan kinderen die bij hun eigen ouders opgroeien. Zij hebben vaker een ontwikkelingsachterstand en gedrags- en emotionele problemen. Dit maakt de opvoedtaak voor pleegouders zwaarder. Doordat een kind niet hun eigen kind is, weten ze vaak minder goed hoe ze het best kunnen aansluiten bij het kind. Dat kan leiden tot gevoelens van machteloosheid. 

Ook speelt mee – vooral bij bestandspleegzorg – dat kinderen en pleegouders niet aan elkaar verwant zijn. Dat kan de onderlinge relatie bemoeilijken. Kindermishandeling in pleeggezinnen kan voortbestaan als die gezinnen sterk geïsoleerd zijn, maar het kan ook juist voorkomen in gezinnen die juist hoog aangeschreven staan in de gemeenschap. In dat laatste geval vermoedt niemand wat zich afspeelt in het (pleeg)gezin en ontstaan er geen vragen bij de omgang van de pleegouders met het kind (Commissie De Winter, 2019). Het is daarom van belang om niet alleen bij de screening, maar ook gedurende de plaatsing de veiligheid te blijven monitoren.

Risicofactoren voor kindermishandeling in pleeggezinnen

Een aantal factoren kan de kans op kindermishandeling in een pleeggezin vergroten (o.a. Biehal, 2013; Commissie De Winter, 2019; Commissie Samson, 2012):

• Geslacht: Meisjes lopen een tweemaal hoger risico op seksueel misbruik dan jongens. Jongens hebben een hoger risico op fysieke mishandeling.
• Een (licht) verstandelijke beperking: Onder toezicht gestelde kinderen met een verstandelijke beperking hebben een driemaal hoger risico op seksueel misbruik dan jongeren zonder verstandelijke beperking die onder toezicht zijn gesteld.
• Voorgeschiedenis van seksueel misbruik: Een kind dat eerder seksueel misbruikt is, loopt een groter risico op seksueel misbruik in het pleeggezin dan kinderen zonder een dergelijke voorgeschiedenis. Dit komt doordat de lichamelijke en seksuele ontwikkeling niet op een juiste manier is verlopen.
• Stress bij pleegouders.
• Gebrekkige screening en begeleiding van pleegouders.
• Verlaging van screeningsnormen als er weinig nieuwe pleegouders beschikbaar zijn.
• Hoge caseload van de pleegzorgbegeleider en jeugdbeschermer, waardoor er onvoldoende toezicht en begeleiding voor het pleeggezin is.

De impact van mishandeling in pleegzorg

Kinderen die in een pleeggezin met kindermishandeling te maken krijgen, raken in feite driedubbel getraumatiseerd: eerst in hun gezin van herkomst, daarna door de uithuisplaatsing en vervolgens door hun ervaringen in het pleeggezin. Zij lopen een grote kans op allerlei psychische en ontwikkelingsproblemen. Denk aan onveilige gehechtheid, externaliserende en internaliserende gedragsproblemen, problemen in de sociaal-emotionele of cognitieve ontwikkeling, trauma en lichamelijk letsel.

Een goede voorbereiding bij de pleegouders is essentieel voor een veilige plaatsing (Cooley et al., 2019). In het algemeen zijn de volgende onderwerpen belangrijk in gesprekken met (aspirant-) pleegouders: 

1. Gezag, macht en machtsrelaties
2. Veiligheid, kindermishandeling en de risico’s in een pleeggezin;
3. Seksualiteit, afspraken over privacy (online en offline), regels en grenzen, en het voorkomen van ongewenste situaties
4. Welzijn en zelfzorg van pleegouders (Gowan et al., 2023; Miko et al., 2023)
5. Stressniveau en stresshantering door pleegouders (Adams et al., 2018; Dowdy-Hazlett & Clark, 2024; Sharda, 2022)
6. Sociale steun voor pleegouders (Butler & McGinnis, 2021; Dowdy-Hazlett & Clark, 2024; Sharda, 2022) 

Houd bij kinderen met een (licht) verstandelijke beperking rekening met een afwijkende seksuele ontwikkeling (kalenderleeftijd versus ontwikkelingsniveau). 

Beoordeling van de veiligheid 

Het is belangrijk om niet allen oog te hebben voor fysieke veiligheid, maar ook voor emotionele veiligheid. Een checklist kan je helpen om je gedachten te structureren en de informatie die je in de gesprekken verzamelt te ordenen. Checklists kunnen helpen om zowel actuele veiligheid als toekomstige risico’s in te schatten. 

Er zijn weinig specifieke betrouwbare en valide hulpmiddelen voor de pleegzorg. Een voorbeeld voor pleegzorgbegeleiders is de Checklist indicatoren veiligheid kind in (netwerk)pleegzorg (zie bijlage 7 van de Module Pleegzorgbegeleiding). Daarnaast kunnen ook andere instrumenten voor veiligheids- en risicotaxatie helpen bij het beoordelen van veiligheid in pleeggezinnen (zie de richtlijn Kindermishandeling).

Twee situaties vragen bijzondere aandacht bij de beoordeling van veiligheid:

• Netwerkpleegzorg in het algemeen
• Crisisplaatsing in netwerkpleegzorg in het bijzonder

Bij netwerkpleegzorg vindt beoordeling van de veiligheid vaak pas plaats nadat een kind geplaatst is. De Jeugdwet (artikel 5.1, lid 3) schrijft voor dat een beoordeling alsnog binnen dertien weken moet plaatsvinden.  Als een acute situatie uithuisplaatsing in een netwerkpleeggezin noodzakelijk maakt, dan moet de gemeente als plaatsende instantie de screening op veiligheid met spoed oppakken. 

In de richtlijn Netwerkpleegzorg gemeente - pleegzorgaanbieders zijn afspraken vastgelegd tussen gemeenten en jeugdhulpaanbieders met pleegzorg over de taken en verantwoordelijkheden tijdens het geschiktheidsonderzoek van aspirant-netwerkpleegouders. De gemeente is als plaatsende instantie verantwoordelijk voor de veiligheid totdat deze een veiligheidstoets heeft uitgevoerd en een beschikking heeft afgegeven.

Snelle screening noodzakelijk

Wanneer een kind al in het netwerkpleeggezin verblijft, is het extra lastig om te besluiten dat de pleegouders niet geschikt zijn voor het opvoeden en verzorgen van dit specifieke kind. Stabiliteit is voor de ontwikkeling van het kind immers óók belangrijk. Daarom moet de screening en voorbereiding zo snel mogelijk plaatsvinden. Blijkt na de screening dat het gezin toch niet geschikt is, zoek dan samen met betrokkenen naar een passende oplossing. Als blijkt dat een kind in een onveilige situatie heeft verbleven, onderzoek dan welke ondersteuning het kind en diens ouders nodig hebben om dit te verwerken. 

Bij het screenen van netwerkpleegouders is het van belang om de criteria te hanteren van ‘goed genoeg’ opvoederschap – zoals verwoord in de richtlijn Gezinnen met meervoudige en complexe problemen. Wanneer netwerkpleeggezinnen, ouders en pleegkinderen begeleiding van een organisatie ontvangen, ontvangen zij tegelijkertijd ook financiële ondersteuning om de kosten van plaatsing te kunnen dragen (artikel 27 IVRK). 

De STAP-training voor aspirant-pleegouders

Een veelgebruikte training voor de voorbereiding van aspirant-pleegouders is STAP. STAP staat voor ‘Samenwerking, Teamgeest, Aspirant Pleegouders’. Tijdens de STAP-training ontdekken aspirant-pleegouders of pleegouderschap bij hen past, stellen ze zo nodig hun beeld over pleegzorg bij en krijgen ze kennis en vaardigheden aangereikt om als pleegouder te kunnen functioneren. Daarbij bouwt de pleegzorgorganisatie met deze training aan een goede samenwerking met pleegouders (Jongeling, 2005). 

Het is belangrijk om pleegouders goed voor te bereiden op de mogelijke stress die de plaatsing van een kind in hun gezin kan geven. Daarbij is het dan ook nodig om hun handvatten te geven om met dergelijke stress om te gaan. Dit kan met psycho-educatie en training. Pleegouders kunnen sterk verschillen in hun gevoeligheid voor eigen signalen van stress. Als pleegzorgbegeleiders is het aan te raden om in te schatten of pleegouders stress goed signaleren en weten hoe zij daarmee omgaan. En om hen zo nodig te helpen zich daar bewust van te worden (Adams et al., 2018; Perry & Winfrey, 2021). 

Plaatsingsinformatie: wat mag je delen?

Daarnaast is het nodig om de plaatsing van een specifiek kind goed voor te bereiden met de pleegouders, zodat zij weten wat ze kunnen verwachten. Stel als pleegzorgbegeleider de pleegouders op de hoogte van de achtergrond van het kind of de kinderen die in het pleeggezin komen (Jeugdwet artikel 5.4). Let op: deel niet méér informatie dan nodig is voor de uitvoering van de pleegouderschapstaak (artikel 16 IVRK).

Licht pleegouders goed voor over de impact van kindermishandeling en seksueel misbruik op kinderen. Licht pleegouders eveneens goed voor wanneer een kind (seksueel) grensoverschrijdend gedrag vertoont. Maak op basis van de voorgeschiedenis van een kind een risicoanalyse voor eventueel (seksueel) grensoverschrijdend gedrag.
Ga na of de pleegouders mogelijk zelf ervaringen met kindermishandeling of seksueel misbruik hebben. Die kunnen door het gedrag van een kind (opnieuw) getriggerd worden. 

Traumatische ervaringen, ervaringen met kindermishandeling (inclusief seksueel misbruik) of vertoningen van (seksueel) grensoverschrijdend gedrag kunnen veel invloed hebben op het functioneren van een kind in het pleeggezin. Om ervoor te zorgen dat pleegouders een veilige omgeving aan het kind kunnen bieden, moeten zij hierop voorbereid zijn. Psycho-educatie of een specifieke training voor pleegouders kan helpen bij de voorbereiding. Zo weten ze hoe ze goed kunnen aansluiten bij het kind (Gigengack et al., 2019; Konijn et al., 2020; Maaskant et al., 2016). Hierbij kan de ggz ook een rol spelen. Twee erkende interventies kunnen hierbij helpen: Basic Trust en Zorgen voor getraumatiseerde kinderen. 

Voor pleegzorgbegeleiders is een belangrijke taak gedurende de plaatsing om zicht te hebben op de veiligheid in het pleeggezin. Hiervoor is het essentieel om regelmatig face-to-face contact te hebben met het kind, de ouders, de pleegouders, eigen kinderen van de pleegouders en eventuele andere betrokkenen (mensen uit netwerk of andere hulpverleners). 

Door onder andere deze gesprekken kun je als pleegzorgbegeleider een vertrouwensband met betrokkenen opbouwen, zodat gevoelige onderwerpen bespreekbaar zijn. Ook kun je zo zelf zien hoe kinderen en pleegouders met elkaar omgaan. Het kan een alarmsignaal zijn als pleegouders deze betrokkenheid van de pleegzorgbegeleider en andere professionals afhouden, afspraken afzeggen, of anderszins verhinderen dat er een vertrouwensband kan ontstaan.

Veiligheid als terugkerend thema

Het is belangrijk om voorafgaand en tijdens de plaatsing geregeld de veiligheid te bespreken, zowel met de pleegouders als met het geplaatste kind en diens ouders. Door van veiligheid een regulier bespreekpunt te maken, wordt het minder beladen en is het voor iedereen makkelijker om het te bespreken als er zorgen over ontstaan. Het is van belang om het kind ook individueel te spreken, zodat het vrijuit kan spreken. Daarnaast heeft een kind een vertrouwenspersoon nodig waar het terecht kan. Dit kan een formele vertrouwenspersoon zijn, of iemand uit het netwerk waar het kind een vertrouwensband mee heeft. Tot slot heeft het kind het recht om zorgen of klachten te kunnen uiten en te weten waar en bij wie dit mogelijk is. Informeer het kind over procedures en wat het kan verwachten (ook als er even niets gebeurt). Laat het kind weten bij wie het nog meer terecht kan en vraag met wie het kind het liefst spreekt over thema’s rond veiligheid. 

Belangrijke thema’s voor blijvende veiligheid

Net als in de voorbereiding van pleegouders op een plaatsing is het ook tijdens de plaatsing belangrijk om een aantal onderwerpen met het oog op de veiligheid van geplaatste kinderen te bespreken. 

• Gezag, macht en machtsrelaties. Het is belangrijk om te bespreken hoe pleegouders omgaan met gezag en met regels en grenzen. Daarbij mag je als pleegzorgbegeleider expliciet stellen dat fysieke straffen verboden zijn.
• Veiligheid, kindermishandeling en de risico’s in een pleeggezin.
• Seksualiteit, afspraken over privacy, regels en grenzen, en het voorkomen van ongewenste situaties. Bespreek als pleegzorgbegeleiders met pleegouders hoe zij tegen dit onderwerp aan kijken en maak afspraken met hen over het opstellen van huisregels over (lichamelijk) contact, het op slot doen van deuren en het (gedeeltelijk) naakt door het huis lopen. Zie ook de richtlijn Seksuele ontwikkeling.
• Welzijn en zelfzorg van pleegouders.
• Stressniveau en stresshantering door pleegouders.
• Sociale steun voor pleegouders. 

Extra ondersteuning bij traumatische voorgeschiedenis

Het kan nodig zijn om pleegouders extra ondersteuning te bieden, zodat zij een veilige omgeving voor een kind kunnen bieden. Dit is extra van belang wanneer kinderen een traumatische voorgeschiedenis hebben met kindermishandeling, seksueel misbruik of seksueel geweld. 

Die ondersteuning kan verschillende vormen hebben, zoals:

• Antwoord geven op opvoedvragen
• Psycho-educatie
• Aanleren van opvoedvaardigheden
• Begeleiding bij het opbouwen van een veilige gehechtheidsrelatie
• Inzetten van aanvullende interventies of specialistische hulp

Ook kan een training voor pleegouders over kinderen met traumatische (seksuele) ervaringen en het herkennen van bijbehorend probleemgedrag helpen om te voorkomen dat er onveilige situaties in het pleeggezin ontstaan (Cooley et al., 2019; Dalgaard et al., 2022; Uretsky & Hoffman, 2017).

In elk gesprek dat je voert, is er aandacht voor de veiligheid van het kind. Maak een inschatting van de veiligheid met de betrokkenen (kind, ouders en pleegouders).

Wees je ervan bewust dat het praten over onveilige situaties erg ingewikkeld kan zijn voor een kind maar ook voor jezelf en andere betrokkenen. Vragenlijsten of andere instrumenten helpen om geen belangrijke aandachtspunten over het hoofd te zien. Voor hulpmiddelen verwijzen we naar de richtlijn Kindermishandeling en de gesprekskaarten Samen leren van incidenten. Diverse pleegzorgaanbieders hebben ook eigen hulpmiddelen ontwikkeld voor het beoordelen van de veiligheid in pleeggezinnen. Hiervan is echter onduidelijk of deze voldoende inhoudsvalide zijn. 

Volgens het Kwaliteitskader Voorbereiding en screening in de pleegzorg voert de pleegzorgaanbieder jaarlijks minimaal één evaluatie van de pleeggezinplaatsing uit - waarvan een veiligheidscheck onderdeel uitmaakt - en legt deze vast. De veiligheidscheck dient onder andere als signaleringsmiddel voor onveilige situaties en als kapstok voor een open gesprek over een lastig thema. Indien door de (pleeg)ouder(s), kind, verwijzer of pleegzorgaanbieder gewenst kan deze evaluatie vaker dan één keer per jaar plaatsvinden.

Handel bij (signalen van) onveiligheid in een pleeggezin volgens de Meldcode Huiselijk geweld en kindermishandeling. Het is belangrijk om de meldcode altijd te volgen, ook bij kleine of schijnbaar onbeduidende signalen. Zo kun je de veiligheid tijdig bespreekbaar maken in contacten met kinderen en pleegouders en tijdig passende acties inzetten om schade bij kinderen en pleegouders te voorkomen. Vergeet niet om nauw in contact te blijven met het kind. Betrek het kind ook erbij. Tips over hoe je met een kind praat over vermoedens van kindermishandeling vind je op de website van het Nederlands Jeugdinstituut. 

De vijf stappen van de meldcode

De meldcode beschrijft in vijf stappen het proces van signaleren en handelen in situaties waarin (vermoedens van) huiselijk geweld of kindermishandeling spelen. 

1. Breng signalen van huiselijk geweld en kindermishandeling in kaart.
2. Overleg met een collega of eventueel Veilig Thuis.
3. Ga in gesprek met betrokkenen (zie Check je gesprek - Partnerschap als basis voor Oplossingen).
4. Weeg de ernst van de situatie af.
5. Neem een beslissing volgens het afwegingskader. 

Een uitgebreide beschrijving van de stappen vind je in de richtlijn Kindermishandeling.

De vijfde en laatste stap is een beslissing nemen. Ook deze stap geldt voor pleegzorgbegeleiders. Het gaat hier niet alleen om het al dan niet melden bij Veilig Thuis, maar ook om – in samenspraak met de verwijzer – te beslissen of het kind in dit pleeggezin kan blijven. Als pleegzorgbegeleider kun je constateren dat ondanks de eerdere screening het vertrouwen in pleegouders verminderd is. In dat geval kun je besluiten om extra begeleiding in te zetten voor pleegouders en kind, of het kind elders te plaatsen.

Gerichte hulp bieden

Is er sprake van kindermishandeling, zet dan diagnostiek en een passend hulpaanbod in, gericht op de drie doelen:

1. Herstel van veiligheid en een veilige, gezonde leefomgeving voor het kind.
2. Verwerking of hantering van de gevolgen van de mishandeling, zodat het kind zich weer goed kan ontwikkelen.
3. Voorkomen van herhaling door de pleger.

Schakel bij specifieke problematiek specialistische hulp in.

Meldrecht, beroepsgeheim en beroepscodes

Pleegzorgbegeleiders en andere hulpverleners hebben een wettelijk meldrecht bij vermoedens van kindermishandeling (artikel 12c lid 3 Wet Maatschappelijke Ondersteuning). Dit meldrecht geeft – ondanks beroepsgeheim – het recht om – zo nodig zonder toestemming van een kind of diens ouders – melding te doen van vermoedens van kindermishandeling bij Veilig Thuis, of in crisissituaties bij de Raad voor de Kinderbescherming. Het beroepsgeheim van jeugdprofessionals (waaronder pleegzorgbegeleiders) ligt vast in de Jeugdwet. Dit beroepsgeheim is uitgewerkt in de beroepscode voor jeugd- en gezinsprofessionals van de beroepsvereniging van professionals in sociaal werk (BPSW), net als in de codes van de Nederlands Vereniging van Pedagogen en Onderwijskundigen (NVO) en het Nederlands Instituut van Psychologen (NIP).

Om ervoor te zorgen dat kinderen in een pleeggezin eventuele onveiligheid tijdig aankaarten, is het cruciaal dat zij een eigen vertrouwenspersoon hebben. Als pleegzorgbegeleider kun je jaarlijks bij het kind navragen of het contact met de vertrouwenspersoon bestendig is. Onderzoek laat zien dat kinderen vaak lang zwijgen voordat ze iemand vertellen over onveiligheid waar ze mee te maken hebben. Ook blijkt dat ze geneigd zijn om het aan iemand te vertellen die zij vertrouwen. Daarom moet elk kind in de pleegzorg een vertrouwenspersoon hebben met wie het kan bespreken hoe het zich voelt en waar het zich zorgen over maakt. Dit kan bijvoorbeeld een familielid of leerkracht zijn die bereid is om lange tijd met het kind op trekken. Als pleegzorgbegeleider moet je je inspannen om samen met het kind een vertrouwenspersoon te vinden en jaarlijks te checken of het kind nog steeds goed contact met deze persoon heeft. Zie bijvoorbeeld de JIM-aanpak of Jeugdstem.

Rol van de vertrouwenspersoon

Als pleegzorgbegeleider heb je contact met de vertrouwenspersoon van het kind en ondersteun je de vertrouwenspersoon indien nodig en wenselijk. Indien kinderen aan hun vertrouwenspersoon vertellen over een zorgelijke situatie of gebeurtenis, dan is het belangrijk dat diegene goed in contact blijft met het kind. Erken, als vertrouwenspersoon, de gevoelens van het kind en complimenteer het kind dat het dit aan jou vertelt. Het is belangrijk dat de vertrouwenspersoon goed luistert en door te vraagt,  in plaats van direct te handelen. 

Het is belangrijk om het kind te onschuldigen en met het kind te bespreken dat het belangrijk is dat de situatie weer veilig wordt. Vraag aan het kind wat het zou willen en aan wie jullie dit nog meer kunnen  vertellen. Indien nodig kan de vertrouwenspersoon advies vragen aan medewerkers van Veilig Thuis over hoe je hiermee om kan gaan. Blijf, als vertrouwenspersoon, gedurende het proces dat volgt in contact met het kind. 

Kijktip: Webinar Laat me niet los. 

Tijdens de plaatsing van een kind in een pleeggezin is het noodzakelijk dat je alert bent op signalen van onveiligheid en in actie komt om de veiligheid te vergroten. Dat betekent dat je kennis moet hebben over signalen van kindermishandeling de richtlijn Kindermishandeling). Daarbij is zorgvuldigheid en doortastendheid heel belangrijk. Dit voorkomt overhaaste conclusies en acties. Dat vraagt om nauwkeurig onderzoek wat er aan de hand is. Verken daarbij het perspectief van de verschillende betrokkenen. De Meldcode Huiselijk geweld en kindermishandeling helpt om vermoedens van kindermishandeling zorgvuldig te onderzoeken en aan te pakken. 

Signaleren en bespreken van onveiligheid

Krijg je als pleegzorgbegeleider signalen van kindermishandeling door gesprekken met betrokkenen of observaties, breng die signalen dan eerst in kaart (stap 1 van de Meldcode Huiselijk geweld en kindermishandeling). Alleen als een kind in acuut gevaar verkeert is direct handelen noodzakelijk. Heb je als pleegzorgbegeleider twijfels over de veiligheid in een pleeggezin constateer je onveilige situaties, dan is het belangrijk om dit te bespreken met het kind, de ouders, pleegouders, jeugdbeschermer, collega’s, gedragswetenschapper en leidinggevende (stap 2 en 3 van de Meldcode Huiselijk geweld en kindermishandeling). Gebruik bijvoorbeeld deze tool: Check je gesprek tool. Samenwerking met alle betrokkenen is belangrijk om de veiligheid goed in beeld te krijgen en zo nodig te vergroten. Het kan nodig zijn om één persoon expliciet de regie te geven. Deze monitort de voortgang van maatregelen om de veiligheid in beeld te brengen en te vergroten en kan in overleg met de betrokkenen bijsturen.

Zorgvuldige afweging bij onveilige situaties

Blijkt de opvoedsituatie onveilig, dan is zorgvuldige overweging nodig voor de best passende oplossing (stap 4 van de Meldcode Huiselijk geweld en kindermishandeling). Ook in deze stap is het van belang de stem van het kind serieus te nemen (zie de handreiking Participatie van kinderen in de Meldcode huiselijk geweld en kindermishandeling). Daarbij maakt het uit of er sprake is van acute onveiligheid. Bij acute onveiligheid is er een levensbedreigende situatie of direct gevaar voor het kind. Bij acute onveiligheid is het noodzakelijk om een kind over te plaatsen naar een plek waar het veilig en gezond kan opgroeien. In andere situaties kunnen pleegzorgbegeleiders de veiligheid in het pleeggezin mogelijk met extra ondersteuning vergroten. Daarbij moet er wel voldoende perspectief zijn dat pleegouders baat hebben bij extra ondersteuning. Dat wil zeggen dat zij bereid en in staat moeten zijn om te veranderen. Te denken valt aan interventies om de opvoedvaardigheden van pleegouders te vergroten en de interactie met het bij hen geplaatste kind te verbeteren. Ook bij ernstige of langdurige structurele onveiligheid in het pleeggezin is het noodzakelijk om een kind over te plaatsen naar een veilige plek. 

Beslissingen bij vrijwillige plaatsingen

Bij plaatsingen in vrijwillig kader nemen pleegzorgbegeleiders na het constateren van een onveilige situatie beslissingen over overplaatsing in samenspraak met de betrokkenen (kind, ouders, pleegouders, jeugdbeschermer en andere hulpverleners; stap 5 van de Meldcode Huiselijk geweld en kindermishandeling). Zij wegen met elkaar af wat het beste is voor het kind. Om te beoordelen wat in het belang van het kind is, weegt de zienswijze van het kind passend mee. 

Nazorg en verwerking van kindermishandeling

In beide situaties is hulpverlening voor kinderen, ouders en pleegouders nodig. Daarbij is het belangrijkste doel voor kinderen dat zij de ervaringen van kindermishandeling verwerken en de gevolgen ervan kunnen hanteren (Ten Berge et al., 2012). Ook voor ouders van kinderen in pleegzorg is vaak ondersteuning nodig om deze ervaringen te verwerken.

Het kind (minimaal vanaf 12 jaar), de ouders, de pleegouders, de casemanager of jeugdbeschermer, de pleegzorgbegeleider en eventueel andere belangrijke betrokkenen vormen met elkaar het ‘zorgteam’. Het kind kan ook vanaf 8 jaar of jonger aanwezig zijn, of een gedeelte van de bijeenkomst bijwonen (Bruning et al., 2020). Het is belangrijk dat een kind niet alleen aanwezig is, maar dat de betrokkenen diens stem ook serieus nemen. 

Eerste bijeenkomst: doelen, afspraken en samenwerking

Bij aanvang van de plaatsing komt het zorgteam bij elkaar. Het doel daarvan is om elkaar te leren kennen, het doel en de duur van de plaatsing te bepalen, en een gezamenlijk hulpverleningsplan op te stellen met doelen en afspraken.

Dit plan bevat doelen en afspraken rondom de verzorging en opvoeding van het kind. Pleegouders hebben hiervoor de juiste informatie nodig; zij moeten goed weten wat het kind nodig heeft om zich veilig en gezond te kunnen ontwikkelen. 

Zowel de pleegzorgbegeleider als de casemanager of jeugdbeschermer kan het zorgteam voorzitten, maar alle teamleden zijn samen verantwoordelijk voor de gemaakte afspraken en het gemaakte plan. Het zorgteam komt in ieder geval samen bij de evaluatie of op verzoek van één van de betrokkenen. 

Zorg voor een gedeelde planning waar álle betrokkenen achter staan. Een gedeelde planning betekent ook dat er afspraken worden gemaakt over alledaagse, praktische zaken. Denk aan contact met school, afspraken met arts of kapper, het kopen van kleding, verjaardagen en feestdagen zoals vader- en moederdag. Vraag hierbij altijd naar de wensen van het kind. Een kind kan bijvoorbeeld specifieke voorkeuren hebben voor haarverzorging (zoals bij kroeshaar), of bepaalde gebruiken belangrijk vinden vanuit de culturele achtergrond van het gezin van herkomst.

Het is belangrijk dat het kind diens mening kan geven, goed voorbereid is op de bijeenkomst en terugkoppeling krijgt. In een bespreking met het hele zorgteam kan het voor ouders lastig zijn om hun gedachten en ideeën naar voren te brengen. Dit kun je als professionals ondervangen door vooraf met hen te bespreken wat voor hen belangrijk is en wat zij willen inbrengen in de bespreking. Ook kan het helpen om met hen te zoeken naar een persoon die hen ondersteunt om het woord te voeren in het zorgteam of die in plaats van hen het woord voert.

Werk aan de relatie tussen ouders en pleegouders

Om de kans op succes van de plaatsing te vergroten is het van belang om vanaf het begin te werken aan een goede relatie tussen ouders en pleegouders. Dit voorkomt dat het kind in situaties terechtkomt waarin het zich verscheurd voelt tussen twee gezinnen. Ook maakt dit het makkelijker om als ouders en pleegouders onderling te overleggen over zaken die met het kind te maken hebben. 

Het is cruciaal om het kind een stem te geven in het zorgteam. Alle kinderen hebben het recht om gehoord te worden en moeten serieus genomen worden. Jongeren vanaf 12 jaar hebben bovendien het recht om mee te beslissen over zaken die hen aangaan. Maar ook bij kinderen jonger dan 12 is het belangrijk om te luisteren naar hun mening, gevoelens en ideeën. Ga als pleegzorgbegeleider of andere betrokken professional ontspannen in gesprek met kinderen over wat zij willen en wat belangrijk voor hen is. In een bespreking met het hele zorgteam kan het lastig zijn voor kinderen om hun gedachten en ideeën naar voren te brengen. Dit kun je als professional ondervangen door vooraf met hen te bespreken wat voor hen belangrijk is en wat zij willen inbrengen in de bespreking. Ook kan het helpen om met hen te zoeken naar een persoon die hen kan ondersteunen om het woord te voeren in het zorg team of die in plaats van hen het woord voert.

Ook al is hun rol in het dagelijks leven veranderd door de plaatsing in een pleeggezin, ouders blijven wel van belang in het leven van hun kind. Ze moeten daarom de ruimte krijgen om aan te geven wat zij wezenlijk vinden in de opvoeding en het dagelijks leven van hun kind. Goed contact tussen pleegkinderen en hun ouders heeft een goede invloed op hun mentale gezondheid (McWey et al., 2022). Als pleegzorgbegeleider moet je – bij gedwongen kader in samenwerking met de gecertificeerde instelling – onderzoeken welke rol ouders kunnen blijven spelen in het leven van hun kind. Hoe ouders invulling kunnen geven aan gedeeld opvoederschap met de pleegouders.

Idealiter krijgen ouders begeleiding bij het omgaan met verlies en rouw. De praktijk leert dat professionals soms denken dat de pleegouders er voor het kind zijn, en jeugdbeschermers (gecertificeerde instelling) voor de ouders. Maar dat is onjuist. Beide partijen moeten zich inzetten om ouders een blijvende plek te geven in het leven van hun kind. Ga hier met elkaar over in gesprek en maak hier goede afspraken over die aansluiten bij ieders verwachtingen en mogelijkheden. Kinderen hebben immers recht op omgang en contact met personen met wie zij een nauwe persoonlijke band hebben – onder wie ook de (pleeg)ouders. Uitzonderingen gelden alleen als dit niet in het belang van het kind is (artikel 8 EVRM, artikel 9 IVRK). 

Twee sporen: terugkeer of blijvend verblijf

In de begeleiding is vaak een tweesporenbeleid nodig. Het ene spoor gaat uit van de situatie dat een kind op termijn weer bij zijn de ouders kan wonen. Het andere spoor houdt rekening met de mogelijkheid dat een kind in het pleeggezin opgroeit. Als terugkeer mogelijk en wenselijk is, moet begeleiding gericht zijn op het vergroten van opvoedvaardigheden en het voorbereiden van de terugplaatsing. Als het perspectief is dat het kind langdurig in het pleeggezin blijft, ligt de nadruk op het aanvaarden van de uithuisplaatsing en op het vinden van een andere, passende invulling van het ouderschap. 

Gedurende de plaatsing onderzoek je als pleegzorgbegeleider – samen met ouders, pleegouders, het kind en andere betrokken professionals – steeds wat de beste plek voor het kind is om op te groeien. Artikel 25 IVRK regelt dit recht van kinderen op een periodieke evaluatie van de uithuisplaatsing. 

Samen met ouders beslissingen nemen 

Het uitgangspunt is om beslissingen over het kind zoveel mogelijk samen met ouders te nemen. Daarbij maakt het niet uit of het perspectief is dat een kind weer thuis gaat wonen of dat het langdurig in een pleeggezin verblijft. In beide gevallen is het noodzakelijk om gezamenlijk te onderzoeken welke rol ouders kunnen spelen in het leven van hun kind. Maak hierbij onderscheid tussen de wens van ouders en de werkelijkheid. Sommige ouders willen heel graag hun kind weer thuis hebben, maar dit is niet altijd haalbaar. Het is belangrijk om ouders erkenning te geven voor hun wens en tegelijkertijd samen te onderzoeken en te bespreken wat wél haalbaar is. 

Actieve betrokkenheid van ouders bij beslissingen over hun kind kan positieve effecten hebben: een betere relatie tussen ouder en kind, meer veranderingsbereidheid bij ouders, een sterkere identiteitsontwikkeling van het kind, en een grotere kans op succesvolle hereniging.

Tegelijk tonen sommige onderzoeken ook negatieve effecten van de betrokkenheid van ouders in de besluitvorming: een grotere kans op een breakdown (vroegtijdig en ongepland beëindigen van de plaatsing) en meer gedrags- en emotionele problemen bij de kinderen (Robberechts et al., 2013). Uit het perspectief van de rechten van ouders vraagt het van pleegzorgbegeleiders om ouders actief te betrekken en tegelijk mogelijke negatieve effecten te voorkomen.

Voorwaarden voor constructief meewerkende ouders

Ouders zijn eerder bereid om constructief mee te werken aan een pleegzorgplaatsing als aan een aantal voorwaarden wordt voldaan (Hermanns, 2007): 

1. Het is duidelijk dat hun kind het goed heeft in het pleeggezin.
2. Ze worden regelmatig geïnformeerd over hoe het met hun kind gaat.
3. Ze kunnen een rol spelen op betekenisvolle momenten, zoals verjaardagen, ziekte of schoolactiviteiten.
4. Ze krijgen ondersteuning in de relatie met de pleegouders.
5. Ze krijgen hulp bij het opnieuw vormgeven van hun ouderschap in de nieuwe situatie.

Daarnaast is het cruciaal dat ouders zich gehoord en gerespecteerd voelen. Aandacht voor het rouwproces dat ouders doormaken als hun kind in een pleeggezin opgroeit, is daarin essentieel. Ook andere familieleden rondom de ouders kunnen hierbij een rol spelen – positief of negatief – en verdienen daarom ook aandacht in de begeleiding. 

Breng de onderlinge verhoudingen in kaart, bijvoorbeeld met triades (zie bijvoorbeeld Choy & Schulze, 2009). Bespreek regelmatig de taakverdeling. Bespreek wat goed gaat en ondersteun ouders en pleegouders bij het oplossen van onderlinge problemen. Maak spanningen tussen ouders en pleegouders bespreekbaar. Zet hiervoor zo nodig technieken in, zoals het stellen van circulaire vragen, het bespreken van onderlinge rivaliteit, het gemeenschappelijke naar de voorgrond halen en verschillen positioneren. Gebruik eventueel de ‘gouden regels voor samenwerking’ en bijbehorende films (Bakema, 2020). Betrek zo nodig een collega met systeemtherapeutische kennis bij de gesprekken.

Het perspectief van de plaatsing (terugplaatsing op termijn of een langdurige plaatsing) bepaalt het doel van de hulp en de begeleiding aan ouders. Pleegzorgbegeleiders stemmen hun aanpak hierop af. 

De hulpverleningsvariant: werken aan terugkeer naar huis

In de hulpverleningsvariant is nog niet besloten wie de dagelijkse opvoeding en verzorging van het kind in de toekomst gaat uitvoeren (perspectiefbesluit). De betrokkenen proberen om de oorspronkelijke gezinssituatie te verbeteren, zodat het kind weer terug naar huis kan na de uithuisplaatsing (Steensma, 2004).

De doelen van de hulpverleningsvariant zijn tweeledig: onderzoeken of terugkeer naar huis mogelijk is, en ouders begeleiden zodat zij de opvoeding weer op zich kunnen nemen. Dit vraagt om zorgvuldig onderzoek naar de krachten en problemen van de ouders. Hieruit kan blijken dat er aanvullende hulp nodig is om een terugplaatsing mogelijk te maken.

Intensieve hulp aan ouders, gericht op opvoedingsondersteuning en eventuele persoonlijke problemen, zorgt voor een grotere kans op terugplaatsing van hun kind naar huis. Het is van belang om intensief met ouders samen te werken om terugplaatsing naar huis mogelijk te maken (Child Welfare Information Gateway, 2011). Doe dit samen met het lokale team, de behandelaars van ouders, de (oude) school van het kind en het netwerk.

De opvoedingsvariant: opgroeien in een pleeggezin

De opvoedingsvariant van pleegzorg volgt op de conclusie dat een kind langere tijd niet meer thuis kan wonen en het besluit wie de dagelijkse opvoeding en verzorging van het kind in de toekomst gaat uitvoeren (perspectiefbesluit). Het kind heeft dan een plaats nodig waar het langere tijd kan wonen. Doel van een plaatsing is om een veilige, stabiele plek te bieden waar het kind zich duurzaam kan ontwikkelen. 

Contact met de ouders blijft bestaan, tenzij dit onveilig is. De ouder heeft begeleiding nodig om het verdriet van de uithuisplaatsing te kunnen verwerken, om de plaatsing te kunnen verdragen, en om een nieuwe invulling te kunnen geven aan de ouderrol. Ook kan er begeleiding nodig zijn bij de samenwerking met pleegouders. 

Acceptatie en samenwerking

Voor een stabiele plaatsing en een positief ontwikkelingsperspectief voor het kind is het belangrijk dat ouders toestemming geven aan het kind om in het pleeggezin op te groeien. Die instemming is cruciaal: een kind heeft gevoelsmatig de toestemming van diens ouders nodig om zich daadwerkelijk aan pleegouders te ‘mogen’ hechten (Haans et al., 2009).

Ouderbegeleiding gericht op roldifferentiatie kan hierbij helpen. Dit is een begeleidingsvorm die ouders ondersteunt in het accepteren van de plaatsing en in het vormgeven van een passende, blijvende ouderrol. Bij ouders met een (licht) verstandelijke beperking is specialistische begeleiding nodig.

Een goede relatie tussen ouders en pleegouders draagt bij aan de stabiliteit van de plaatsing én het welzijn van het kind. Als pleegzorgbegeleider kun je hierbij gebruikmaken van de 5 gouden regels voor samenwerking. Die helpen om belangrijke thema's rond samenwerking stapsgewijs te bespreken.

Om de stabiliteit voor het kind te bevorderen, is goed samenwerken van wezenlijk belang: tussen ouders, kind, pleegouders, belangrijke personen uit het netwerk en de professionals om hen heen (zoals een behandelaar of docent). Deze samenwerking krijgt vorm binnen een zorgteam. 

Dit zijn factoren die bijdragen aan goede samenwerking: 

• Een gedeelde visie.
• Een gezamenlijk plan van aanpak.
• Verantwoordelijkheid nemen en anderen zo nodig ook op hun verantwoordelijkheid aanspreken.
• Open communicatie.
• Elkaar kennen en zien wat de ander goed doet.

Rollen en taken

Het is belangrijk dat de pleegzorgaanbieder, het lokale team en de gecertificeerde instelling (regionale) samenwerkingsafspraken maken en vastleggen. In de landelijke handreiking Pleegzorg: een gezamenlijke zorg (Jeugdzorg Nederland, 2016) vind je alle concrete activiteiten waarover de betrokken organisaties samenwerkingsafspraken moeten maken. Daarnaast maak je in ieder individueel traject concrete afspraken wie waarvoor verantwoordelijk is en wat doet. 

De pleegzorgbegeleider, de professional uit het lokale team (in vrijwillig kader) en de jeugdbeschermer (in gedwongen kader) hebben ieder altijd de professionele verantwoordelijkheid om te signaleren of de kinderen, ouders en pleegouders de juiste ondersteuning en begeleiding krijgen. En elkaar hierover zo nodig te bevragen en aan te spreken. 

Aandacht voor contact met ouders

Zorg voor continuïteit en regelmaat in de frequentie en duur van de bezoeken. Evalueer de bezoekregeling regelmatig – of als daar een bijzondere aanleiding toe is – met het zorgteam. Zet daarbij de ontwikkeling van het kind steeds centraal. Een hulpmiddel om de frequentie en vorm van het contact te bepalen, is de tool Samen groeien in contact.

Een kind heeft recht op omgang en contact met de eigen ouders, tenzij dit niet in diens belang is (artikel 9 IVRK). Dit laatste kan bijvoorbeeld het geval zijn bij ernstige mishandeling of seksueel misbruik dat ontkend wordt. Soms moet contact of verbinding met ouders een andere vorm krijgen of is extra hulpverlening nodig. Maar het moet altijd veilig verlopen. Wanneer er geen contact is of alleen onder begeleiding, is hiervoor goede onderbouwing nodig. Bij problemen in het contact is extra ondersteuning voor alle betrokkenen wenselijk om hen te helpen met elkaar in gesprek en aan de slag te gaan. 

Ouderondersteuning op maat kan de contactmomenten tussen ouders en kinderen verbeteren. Het plannen en bespreken van het bezoek en coaching voor, tijdens en na het contactmoment kan hierbij helpen (Bullen et al. 2017). 

Ouder-kindcontact: essentieel én gevoelig

Contact tussen kinderen en hun ouders is van groot belang, ook wanneer de relatie moeizaam is. Kinderen zijn vaak loyaal aan hun ouders en blijven verbonden met hen, ondanks wat er gebeurd is. 

Neem beslissingen over bezoek zorgvuldig en op individuele basis en bewaak afspraken. Continuïteit en regelmaat in de frequentie en duur van de bezoeken zijn namelijk een beschermende factor voor de ontwikkeling van kinderen en houdt de hechtingsrelatie met ouders in stand (Juffer, 2023, zie 1.2). 

Bezoekmomenten kunnen intens zijn voor kinderen en  leiden tot ontregeling. Als pleegzorgbegeleider kun je ouders ondersteunen in hoe ze hiermee omgaan. Het helpt om pleegouders goed voor te bereiden op wat het bezoek bij hun pleegkind kan oproepen: gevoelens van verdriet, boosheid, gemis of verwarring, en ook vragen over en aan de ouders. Pleegouders kunnen kinderen ondersteunen door open te zijn, emoties te erkennen en het kind gerust te stellen dat het niet zelf schuldig is aan de uithuisplaatsing. Als pleegzorgwerker kun je op jouw beurt erkenning geven aan pleegouders: bezoekmomenten kunnen impact hebben op het pleeggezin. 

Bij het bepalen van een bezoekregeling is het belangrijk om de wensen van het kind actief mee te nemen. Vraag hier expliciet naar, laat het kind merken dat diens mening ertoe doet en leg duidelijk uit hoe keuzes tot stand zijn gekomen. 

Zorg ook voor een laagdrempelige en veilige setting voor het contact. Liever geen kantoorsituatie, maar een plek waar kind en ouders zich prettig voelen: bijvoorbeeld thuis, in de tuin, een park of speeltuin of rond een zwemles. Pleegouders kunnen hierin ondersteuning nodig hebben om de afspraken praktisch mogelijk te maken.

Onduidelijk is of de frequentie van het contact samenhangt met de ontwikkeling van kinderen en de relatie tussen kinderen en hun pleegouders. Wel weten we dat een slecht contact of een gebrek aan contact met de eigen ouders de ontwikkeling van kinderen kan belemmeren of zelfs kan leiden tot angst, trauma en vervreemding van de ouder. Ook kan dit een goede relatie met pleegouders in de weg staan. 

De rol van het perspectief

De context waarin het contact tussen kinderen en hun ouders plaatsvindt is van belang. Het perspectief van de plaatsing (zicht op terugkeer naar huis of langdurig verblijf in het pleeggezin) speelt daarbij een rol. 

• Is het perspectief gericht op terugkeer naar huis? Dan richt het contact zich op herstel van de ouder-kindrelatie en het versterken van opvoedvaardigheden.
• Is langdurig verblijf in het pleeggezin het uitgangspunt? Dan ligt de nadruk op het onderhouden van het contact en het ondersteunen van het emotionele proces.
• Is het perspectief op terugkeer nog onduidelijk? Zet dan in op begeleiding: onderzoek de mogelijkheden voor terugkeer én investeer in herstel van de ouder-kindrelatie en versterking van de opvoedvaardigheden.

Loyaliteit en verdragen van de plaatsing

Daarnaast speelt een rol of ouders de pleegzorgplaatsing kunnen verdragen. Wanneer dat lastig is, kan het kind in een loyaliteitsconflict komen. Kinderen zijn vaak loyaal aan hun ouders, maar ontwikkelen ook loyaliteit richting de pleegouders. Loyaliteitsconflicten kunnen negatieve gevolgen voor het emotionele welzijn van kinderen hebben en leiden tot (grotere) gedragsproblemen. Daarom is het nodig dat je als pleegzorgbegeleider ouders ondersteunt om de pleegzorgplaatsing te verdragen, en waar nodig extra hulp voor ouders inschakelt.

Inmiddels hebben diverse grote pleegzorgorganisaties initiatieven om ouders te ondersteunen. Denk aan een module gericht op gedeeld opvoederschap en rouw en verlies, inzetten van ervaringsdeskundige ouders (buddy’s), of het faciliteren van oudergespreksgroepen. Deze initiatieven zijn relatief nieuw, waardoor nog niet duidelijk is welke het meest behulpzaam zijn. Ook de financiering ervan verschilt per organisatie en gemeente. 

Luister goed naar de pleegouders en vraag hoe het voor hen is. Geef psycho-educatie: oudercontact is belangrijk voor kinderen en probleemgedrag erna is ‘normaal’. Geef hun tips om met het gedrag van het kind om te gaan: hoe ze kunnen bekrachtigen wat wel goed gaat en waar nodig grenzen en structuur bieden. Pas de bezoekregeling niet direct aan als pleegouders het moeilijk vinden, maar houd wel oog voor het welzijn van het kind.

Contact broers en zussen

Als broers en zussen niet samen in een pleeggezin wonen, dan is het belangrijk dat zij elkaar met regelmaat zien, zodat zij niet van elkaar vervreemden. Tenzij de omgang niet in het belang van (één van) de kinderen is,(Bahlman, 2020). Het blijft dan echter wel een uitdaging om te zoeken naar een passende wijze van contact, nu of in de toekomst. Het recht op omgang is zowel in internationale als nationale wetgeving vastgelegd. 

Netwerk als beschermende factor

Sociale binding met een netwerk is van belang voor een positieve ontwikkeling van kinderen en is een belangrijke beschermende factor (Ince, Van Yperen & Valkestijn, 2018). Juist voor kinderen in de pleegzorg kan het waarborgen van de binding met het netwerk extra belangrijk zijn. 

Uit de praktijk komt het beeld naar voren dat een krachtig systeem met belangrijke personen een belangrijke rol speelt in het voorkomen van breakdowns (Lieben, Roelofs, & Graas, 2017). Dit belang van sociale binding met een netwerk is vertaald in een recht. Dit is het recht van het kind om na uithuisplaatsing omgang en contact te hebben met personen met wie die een nauwe persoonlijke betrekking heeft, waaronder de (pleeg)ouders en broers en zussen (artikel 8 EVRM, artikel 9 IVRK) – tenzij dit niet in het belang van het kind is. 

Bestaand en nieuw netwerk verbinden

Bij een plaatsing in een pleeggezin komen er voor het kind nieuwe mensen bij. Tegelijk blijft het bestaande netwerk belangrijk. Het kind kan in zo’n situatie het gevoel krijgen te moeten kiezen tussen verschillende werelden. Daarom is het belangrijk in de ondersteuning aandacht te hebben voor de verbondenheid met het bestaande netwerk en het nieuw op te bouwen netwerk. Het doel is tot een gemeenschappelijke wereld te komen waarin het kind zich veilig en erkend voelt.

Praktische aanbevelingen uit de praktijk

In het project Samen de (Sch)ouders er onder (Lieben et al., 2017) is onderzocht hoe sociale netwerkstrategieën effectief inzetbaar zijn binnen de pleegzorg. Het onderzoek raadt aan om de regie zo veel mogelijk neer te leggen bij het kind, de ouders en pleegouders. En om mee te denken over steunende personen in het leven van (pleeg)ouders. Enkele aanbevelingen uit het onderzoek:

• Zoek actief naar mogelijkheden voor het kind om contact te onderhouden met broers en zussen en andere familieleden. Kinderen hebben recht op omgang met hun broers en zussen. Samenplaatsing moet het uitgangspunt zijn. Als dit niet mogelijk is, moet er direct omgang en contact plaatsvinden tussen het pleegkind en diens broers en zussen.
• Vraag kinderen wie belangrijk voor hen zijn. Kinderen van alle leeftijden hebben recht om hun stem te laten horen.
• Help pleegouders om het netwerk van het kind in kaart te brengen.
• Houd contact in stand tussen kinderen en pleegouders na een breakdown of na het verlaten van pleegzorg, als het kind daar behoefte aan heeft.
• Zoek met het kind naar een vertrouwenspersoon: een persoon uit de omgeving die belangrijk is voor het kind. De JIM-aanpak (Jouw-Ingebrachte-Mentor) kan hierbij helpen (Sekreve et al., 2020). 

Een steunend netwerk voor ouders en pleegouders

Ook ouders en pleegouders hebben vaak behoefte aan sociale steun, een luisterend oor en soms een helpende hand bij praktische zaken. Voor de duurzaamheid en continuïteit is het belangrijk dat je als pleegzorgbegeleiders of andere betrokken professionals samen met hen actief zoekt naar personen om deze rol te vervullen.