Informatie en advies rond seksuele ontwikkeling kan gaan over: lichamelijke ontwikkeling, puberteit, vruchtbaarheid, anticonceptie, veilige, gelijkwaardige, vrijwillige en prettige seks, relaties, seksuele gevoelens, seksuele oriëntatie, genderidentiteitsontwikkeling, seksueel gedrag (ook tussen kinderen en jongeren onderling), seksuele risico’s, en seksueel grensoverschrijdend gedrag inclusief misbruik en geweld. 

Lichaam en zelfbeeld 

In de eerste levensjaren groeit en ontwikkelt een kind snel, zowel lichamelijk als sociaal-emotioneel. Op peuterleeftijd ontdekt een kind dat het een eigen individu is met een eigen wil. 

De basis van een gezond lichaams- en zelfbeeld wordt gelegd in een veilige gehechtheidsrelatie tussen ouder en kind. In het eerste levensjaar komt de gehechtheidsrelatie tot stand door allerlei dagelijkse interacties (Ainsworth, 1978; Bowlby, 1982). De ouder reageert op huilen en lachen, geeft het kind te eten, doet het in bad, troost of kalmeert het, verschoont luiers, en speelt met het kind. Vooral de manier waarop de ouder diens reacties afstemt op de signalen van het kind (ook wel ‘sensitiviteit’ genoemd) is bepalend voor een veilige relatie (Pederson et al., 1998). 

Seksuele gevoelens 

Kinderen vanaf 15 maanden kunnen seksuele responsen vertonen, zoals blozen, zweten en een verhoogde ademhaling. Jongetjes kunnen een erectie krijgen; hier zijn geen volwassen seksuele gevoelens aan gekoppeld. Vanaf 4 jaar kunnen kinderen gevoelens van verliefdheid omschrijven (De Graaf & Rademaker, 2003).  

Confrontatie met seksuele beelden

Over de effecten van confrontatie met seksuele beelden en beelden van seksuele opwinding (in het echt en via de media) op jonge kinderen (0-6 jaar) is weinig bekend. Aangenomen wordt dat peuters en kleuters seksueel getinte beelden anders interpreteren dan volwassenen. Mogelijk interpreteren jonge kinderen seksuele opwinding of seksueel getinte beelden als ruzie of agressie (Nikken, 2007).  

Seksueel gedrag 

Aanraken en stimuleren van eigen geslachtsdelen

De eigen geslachtsdelen aanraken hoort bij een gezonde seksuele ontwikkeling van kinderen van 0-6 jaar en is niet schadelijk voor het kind. Jonge kinderen ontdekken hun lichaam en dus ook hun geslachtsdelen. Zo leren ze spelenderwijs hun eigen lichaamsdelen kennen en ervaren ze wat zij prettig en niet prettig vinden. Stimulatie van de eigen geslachtsdelen kan ook voorkomen in het bijzijn van anderen (zie ook ‘Seksueel spel: contact tussen kinderen’ hieronder). 

Interesse in geslachtsdelen van anderen 

De interesse in geslachtsdelen van anderen maakt deel uit van een gezonde seksuele ontwikkeling en loopt synchroon met de genderidentiteitsontwikkeling. Jongens en meisjes onderzoeken vanaf 2 jaar bij welke sekse ze horen (De Graaf & Rademaker, 2007). 

Blote mensen bekijken en geslachtsdelen aan anderen laten zien hoort op deze jonge leeftijd bij een gezonde seksuele ontwikkeling en is niet schadelijk. Vanaf een jaar of 3 kunnen kinderen leren dat het niet in elke situatie wenselijk of acceptabel is om de eigen geslachtsdelen aan anderen te laten zien.  

Aanraken van andermans geslachtsdelen  

Andermans geslachtsdelen aanraken komt veel voor en hoort bij een gezonde seksuele ontwikkeling. Ouders bepalen wat zij een acceptabele grens vinden voor dit gedrag – naast de criteria van het Vlaggensysteem. Als jeugdprofessional vraag je door om feitelijk gedrag te achterhalen.  

Seksueel spel: contact tussen kinderen

Seksueel contact tussen kinderen onderling heet ook wel seksueel spel. Dit komt voor vanaf ongeveer 2 jaar (De Graaf et al., 2004; De Graaf & Rademaker, 2007). Een bekend voorbeeld is doktertje spelen. Vanaf een jaar of 4-6 speelt dit spel zich vaker af buiten het gezichtsveld van volwassenen (De Graaf & Rademaker, 2007). Over het algemeen draagt seksueel spel tussen kinderen bij aan een gezonde genderidentiteitsontwikkeling, en aan de ontwikkeling van een gezond lichaamsbeeld en lichaamsbesef. Tongzoenen, geslachtsgemeenschap imiteren en andermans geslachtsdelen met de mond aanraken zie je niet vaak bij jonge kinderen (De Graaf & Rademaker, 2003). Als het wel voorkomt, betekent dat nog niet direct dat het zorgwekkend is. Gedrag dat niet veel voorkomt kán echter een signaal zijn dat er andere problemen spelen. Overleg bij twijfel met een gedragswetenschapper of consulent/aandachtsfunctionaris over het gedrag en de mate van zorg. En bepaal samen welke vervolgstappen nodig zijn om het gedrag te kunnen duiden, bijvoorbeeld gedragspatronen observeren en nadere diagnostiek. Soms hebben kinderen extra informatie nodig of een andere aanpak. Ook kunnen ouders moeite hebben om hun kind bij te sturen.  

Ontwikkeling genderidentiteit

De genderidentiteit van een kind kan zich uiten in zichtbaar jongensachtig of meisjesachtig gedrag; bijvoorbeeld door haardracht, kleding, voorkeur voor spelletjes en voorkeur voor speelgoed (De Graaf et al., 2004). Ook ontdekken kinderen op deze leeftijd dat de geslachtskenmerken van jongens en meisjes verschillen. Stereotypisch of atypisch gendergedrag van jonge kinderen hoeft nog niets te zeggen over hun genderidentiteit. Wat mensen als een ‘gezonde’ genderspecifieke ontwikkeling zien, verschilt per cultuur.  

Seksuele oriëntatie

De ontwikkeling van de seksuele identiteit is een doorlopend proces. De seksuele oriëntatie van een kind (bijvoorbeeld heteroseksueel, lesbisch, homoseksueel of biseksueel) wordt pas duidelijk aan het begin van de puberteit. Kinderen in de leeftijd van 0-6 jaar geven nog geen relevante signalen af die wijzen op een bepaalde seksuele oriëntatie. 

To do’s 0-6 jaar:  

• Leer kinderen vanaf jonge leeftijd dat het geslachtsdeel een normaal onderdeel van het lichaam is en dat je erover kunt praten. Als jeugdprofessional kun je dit belang met ouders bespreken.
• Speel samen met de ouders een ondersteunende rol. Geef het kind een kader en leg uit wat het gezien heeft (bijvoorbeeld als het kind volwassenen per ongeluk heeft zien vrijen). Zo voorkom je onder andere angstgevoelens.
• Leer kinderen vanaf 2-3 jaar samen met de ouders dat het niet in elke situatie wenselijk of acceptabel is om de eigen geslachtsdelen in het bijzijn van anderen aan te raken, en waarom dit zo is. Hou daarbij rekening met het ontwikkelingsniveau van het kind.
• Leer het kind samen met de ouders sociale regels. Benoem bepaald gedrag, begrens dat en leg uit waarom jullie het begrenzen. Voor een gezonde seksuele ontwikkeling is het belangrijk om kinderen soms te begrenzen. Op die manier leren kinderen normen, waarden en sociale regels (Frans & Franck, 2014).
• Overleg bij twijfel met een gedragswetenschapper of consulent/aandachtsfunctionaris over het gedrag en de mate van zorg. En bepaal samen welke vervolgstappen nodig zijn om het gedrag te kunnen duiden, bijvoorbeeld gedragspatronen observeren en nadere diagnostiek.
• Het is belangrijk dat je als ouders en jeugdprofessionals niet veroordelend reageert op het uitproberen van genderrollen, maar het kind ondersteunt en diens gevoelens serieus neemt. Zo voorkom je emotionele en sociale problemen (Heatherington & Lavner, 2008; Peate, 2008; Tharinger & Wells, 2000). 

Lichaam en zelfbeeld

In de leeftijd van 6-12 jaar beïnvloedt de beginnende productie van de hormonen testosteron en oestrogeen de lichamelijke ontwikkeling. Bij zowel jongens als meisjes ontstaat onder invloed van testosteron geleidelijk aan schaambeharing en enige versnelling in de lengtegroei. Bij meisjes begint de ontwikkeling van schaambeharing vaak eerder dan bij jongens. Testosteron zorgt naast de schaambeharing ook voor beginnende okselbeharing, het ontstaan van acne en een volwassen transpiratiegeur. In deze fase worden kinderen zich langzamerhand meer bewust van de mening van anderen. Ze vergelijken zichzelf ook met anderen of met hoe ze zouden willen zijn. Dat kan ze ook onzeker maken. Vanaf een jaar of 6 kunnen kinderen al ontevreden zijn over hun lichaam. 

Seksuele gevoelens

Schaamte voor eigen naaktheid

Verlegenheid rond naakt zijn (rondlopen in je blootje, je uitkleden in het bijzijn van anderen) neemt met de leeftijd toe (De Graaf, 2016; Van der Vlugt, 2016; WHO Regional Office for Europe, 2010). 

Verliefde gevoelens, seksuele opwinding en orgasme

Van kinderen van 9-12 jaar is 57% wel eens verliefd geweest; 44% heeft wel eens verkering gehad (De Graaf, 2016). Kinderen van 8-9 jaar kunnen ‘lekkere’ of ‘spannende’ plekjes op het lichaam aanwijzen, waarbij hoofd en schouders het meest genoemd worden (De Graaf & Rademaker, 2003; De Graaf & Rademaker, 2007). De ontdekking van deze lekkere of spannende plekjes hoort bij een gezonde seksuele ontwikkeling en een gezond lichaamsbesef. Ook voor de puberteit kunnen kinderen seksuele opwinding ervaren en kunnen zowel jongens als meisjes een orgasme ervaren. 

Masturbatie

De eigen geslachtsdelen stimuleren komt voor vanaf de leeftijd van 1 jaar. Dit hoort bij een gezonde seksuele ontwikkeling. Door hun eigen geslachtsdelen aan te raken, ontdekken kinderen hun seksuele gevoelens. Daardoor kunnen ze leren wat ze prettig of niet prettig vinden. Sommige jongeren masturberen voor de puberteit. Het is onbekend voor hoeveel Nederlandse jongeren dit geldt, maar in internationaal onderzoek variëren de percentages tussen de 21% (Australische meisjes) en 62% (Zweedse jongens) (De Graaf, 2013). Ervaring met masturbatie neemt toe met de leeftijd (De Graaf et al., 2017). 

Seksueel gedrag tussen kinderen onderling

Seksueel gedrag tussen kinderen onderling en in het openbaar komt voor en draagt bij aan een gezonde seksuele ontwikkeling, een gezond lichaamsbeeld, en aan lichaamsbesef. Bepaalde gedragingen komen minder vaak voor onder kinderen van 6-12 jaar (bijvoorbeeld vaginale, anale en orale geslachtsgemeenschap of het stoppen van voorwerpen in de vagina of anus van een ander kind). Zulk gedrag kán wijzen op onderliggende problematiek.  

Seksueel contact en gedrag in het openbaar

Seksueel gedrag speelt zich vanaf 6 jaar vaker af buiten het gezichtsveld van volwassenen (De Graaf & Rademaker, 2007; Larsson & Svedin, 2002). De meeste kinderen pikken de ‘ongeschreven’ sociale regels van een cultuur gaandeweg hun ontwikkeling op en onttrekken zich met hun spel en gedrag aan het zicht van volwassenen. Sommige kinderen zijn hier sneller in dan andere. 

Interesse in volwassen seksualiteit 

Het tonen, aanraken en onderzoeken van geslachtsdelen bij een ander kind neemt af vanaf 10-11 jaar (De Graaf & Rademaker, 2007). Wel zoeken kinderen vaker informatie over seksualiteit op internet en bekijken ze meer seksueel getinte plaatjes (Roos & De Graaf, 2014). Dit kun je zien als interesse in/nieuwsgierigheid naar volwassen seksualiteit (De Graaf, 2005; Van der Vlugt, 2016; WHO Regional Office for Europe, 2010). 

Genderidentiteit

Genderspecifieke ontwikkeling

Het is belangrijk om het experimenteren met verschillende genderrollen in deze leeftijdsfase te onderkennen als onderdeel van een gezonde ontwikkeling.  

In alle facetten van het sociale leven zijn gendernormen aanwezig: in het gezin, in de media, op school en op straat. Internationaal is er veel overlap in de gehanteerde normen voor ‘mannelijk’ dan wel ‘vrouwelijk’ gedrag (Kaagesten et al., 2016). Zo verwachten mensen van jongens dat ze stoer en sterk zijn en op relationeel gebied het initiatief nemen. Meisjes ‘horen’ lief en beleefd te zijn, en aandacht te besteden aan hun uiterlijk zonder uitdagend te worden. Zulke traditionele gendernormen zijn een belangrijke determinant voor seksueel (risicovol) gedrag. Bij de start van de puberteit (10-14 jaar, ook wel de vroege adolescentie genoemd) worden gendernormen steeds belangrijker (Kaagesten et al., 2016). Tegen de heersende gendernormen ingaan leidt vaak tot negatieve (verbale, fysieke of psychologische) reacties (Yu et al., 2017). 

Genderdysforie

Tussen 10-13 jaar wordt duidelijker of atypisch gendergedrag en/of onvrede met het eigen geslacht blijvend is of niet (De Graaf, 2013). Bij 73-94% van de kinderen met een atypische genderidentiteitsontwikkeling op jonge leeftijd verdwijnt de onvrede over het eigen geslacht weer voor het begin van de puberteit. Bij kinderen met genderdysforie wekken de (verwachte) lichamelijke veranderingen van de puberteit gevoelens van afkeer op. De onvrede met het eigen lichaam en gender neemt daardoor toe. 

Seksuele oriëntatie

De seksuele oriëntatie (bijvoorbeeld heteroseksueel, lesbisch, homoseksueel of biseksueel) van een kind wordt aan het begin van de puberteit duidelijker. Voor een gezonde seksuele ontwikkeling van kinderen is het belangrijk om hun gevoelens serieus te nemen en te respecteren. Acceptatie van gevoelens draagt bij aan een gezonde seksuele ontwikkeling. Afwijzing van deze gevoelens kan juist emotionele en (psycho)sociale problemen veroorzaken (Heatherington & Lavner, 2008; Tharinger & Wells, 2000). 

Internet en sociale media

In 2017 had 68% van de 10-jarigen en 92% van de 12-jarigen een smartphone; 49% van de kinderen van 10-12 gebruikte deze dagelijks (Kennisnet, 2017). Kinderen groeien tegenwoordig op met dagelijks gebruik van beeldschermen en social media. In de leeftijdsperiode van 6-12 jaar zijn ze steeds vaker zelfstandig actief op internet en met social media. Dit is een logische stap in hun ontwikkeling. Deze zelfstandigheid brengt echter ook risico’s met zich mee, zoals cyberpesten en ongewenste confrontatie met geweld of seksuele beelden. Er is nog weinig bekend over het effect van de confrontatie met seksuele beelden en beelden van seksuele opwinding (in het echt en via de media) bij kinderen van 6-12 jaar. Mogelijk ervaren jonge kinderen gevoelens van onzekerheid, boosheid of angst, vanwege de emotionele ontwikkelingsfase waar ze in zitten (Nikken, 2007). 

To do’s 6-12 jaar: 

• Stuur schaamte voor de eigen naaktheid niet bij. Ook kinderen hebben recht op privacy. Juist door ze serieus te nemen, leren kinderen op jonge leeftijd dat ze hun grenzen mogen aangeven en dat anderen deze respecteren.
• Leg samen met de ouders uit dat masturbatie privé is en niet in elke situatie en omgeving wenselijk of acceptabel is, en dat masturbatie geen pijn hoort te doen (leer zelfbeschadiging af).
• Overleg bij twijfel over seksueel gedrag met een gedragswetenschapper of aandachtsfunctionaris over het gedrag en de mate van zorg. Bepaal samen welke vervolgstappen nodig zijn om het gedrag te kunnen duiden, bijvoorbeeld gedragspatronen observeren en nadere diagnostiek. Soms hebben kinderen extra informatie nodig of een andere aanpak. Ook kunnen ouders moeite hebben om hun kind bij te sturen. 
• Leer het kind of de jongere samen met de ouders sociale regels. Benoem bepaald gedrag, geef grenzen aan en leg uit waarom jullie begrenzen (Frans & Franck, 2014). Voor een gezonde seksuele ontwikkeling is het belangrijk om kinderen soms te begrenzen. Kinderen leren op die manier normen, waarden en sociale regels (Frans & Franck, 2014).
• Het is belangrijk dat je als ouders en jeugdprofessionals niet (ver)oordelend reageert op het uitproberen van genderrollen, maar kinderen ondersteunt en hun gevoelens serieus neemt. Zo voorkom je emotionele en sociale problemen (Heatherington & Lavner, 2008; Peate, 2008; Tharinger & Wells, 2000).  

Deze tekst gaat over een grote leeftijdsperiode, waarin veel gebeurt. De seksuele ontwikkeling is een continuüm. Vaak kun je daarin geen specifieke leeftijdsgrenzen aangeven. Om overlap in teksten te voorkomen, kiezen we ervoor om hier alleen onderscheid te maken tussen 12-18 jaar en 18-23 jaar als dit relevant is. 

Lichaam en zelfbeeld 

In deze leeftijdsperiode worden de secundaire geslachtskenmerken zichtbaar, groeien pubers uit tot volwassen lengte en kunnen ze zich voortplanten. De puberteit begint met een groot aantal lichamelijke veranderingen. Ook veranderen er dingen in de hersenen met gevolgen voor het psychologisch functioneren. Het gebied in de hersenen dat belangrijk is voor controle, sturing en rationele afwegingen is bijvoorbeeld nog in ontwikkeling. Seksuele gevoelens en gevoelens van aantrekkingskracht naar anderen nemen in deze fase toe. Hierdoor voelen pubers zich vaak onzeker over hun lichaam en uiterlijk. Ze vragen zich af of hun lichaam wel aantrekkelijk of normaal is (De Graaf et al., 2004). Veranderingen in hormoonspiegels zorgen voor wisselende gevoelens. Daardoor kunnen pubers het ene moment ontzettend boos of verdrietig zijn en het andere moment blij en uitgelaten. 

De lichamelijke en psychosociale rijping van pubers loopt niet altijd synchroon. Bij 95% van de kinderen is de puberteit voltooid als ze 17 of 18 jaar zijn. Bij jongens verandert daarna nog de haarverdeling (gezicht, borsthaar). Ook kunnen acneproblemen langer blijven bestaan. 

Puberteitsontwikkeling bij meisjes

De puberteit start bij meisjes gemiddeld op de leeftijd van 10,5 jaar (spreiding 9-12 jaar). Onder invloed van oestrogeen ontstaat borstontwikkeling. De klierschijf of de borst kan in het begin pijnlijk zijn bij aanraken of stoten. De snelheid waarmee meisjes de stadia doorlopen varieert. Pas rond de leeftijd van 18 jaar zijn de borsten uitgegroeid. 

Andere effecten van oestrogeen zijn een toename van de vetverdeling rond de heupen en groei van de schaamlippen (bij veel meisjes zijn de binnenste schaamlippen groter dan de buitenste schaamlippen) en de inwendige en uitwendige delen van de clitoris. De bekleding van de vaginawand wordt dikker, er ontstaat een beschermend zuur milieu, en de vagina wordt vochtiger, waardoor de productie van vaginale afscheiding op gang komt. Onder invloed van testosteron ontstaat schaambeharing en treden acne en volwassen transpiratiegeur op. Uiteindelijk ontstaat ook okselbeharing (Kliegman et al., 2011). De eerste 2 jaar na de eerste menstruatie is een cyclusduur van zes weken normaal, uiteindelijk duurt een cyclus gemiddeld 28 dagen. De normale duur van de menstruatie is 5-7 dagen. 

Maagdenvlies (hymen)

De term ‘maagdenvlies’ wordt gebruikt voor het randje weefsel aan het begin van de vagina. Bij het ene meisje is dit randje wat stugger dan bij de ander. Ook de doorsnede van de opening is bij iedereen anders. Van een echt maagdenvlies is geen sprake. Het is geen vlies dat de ingang van de vagina volledig afsluit en bij de eerste keer geslachtgemeenschap hoeft dit randje niet te bloeden. Geen bloed tijdens de eerste keer geslachtsgemeenschap of huwelijksnacht betekent dus niet dat het meisje geen maagd was.  

Puberteitsontwikkeling bij jongens

Bij jongens start de puberteit gemiddeld bij 11 jaar (spreiding 9-13 jaar). Het beginpunt is af te meten aan de groei van de testikels, meestal snel gevolgd door penisgroei en haargroei in het genitale gebied. De groeispurt bij jongens begint 1-2 jaar na het begin van de puberteit.  

Als de prostaat, bijballen en zaadblaasjes volledig ontwikkeld zijn, is een zaadlozing mogelijk. Op de leeftijd van 14 jaar heeft de helft van de jongens voor het eerst een zaadlozing gehad, meestal door masturbatie, en als er nog geen masturbatie is geweest door een ‘natte droom’. 

Lichaamsverandering en lichaamsbeeld

In de puberteit neemt de aandacht voor het eigen lichaam en dat van anderen toe. Hierdoor voelen pubers zich vaker onzeker over hun lichaam en uiterlijk. Ze vragen zich af (ook door vergelijking met mediabeelden) of hun lichaam wel aantrekkelijk of normaal is (De Graaf et al., 2004). Sommige jongeren zijn erg ontevreden over hun eigen lichaam. Jongens kunnen twijfelen over de grootte van hun penis, meisjes over de grootte van hun schaamlippen of borsten. Deze lichaamsdelen groeien door tot ongeveer 18 jaar. De definitieve grootte van de lichaamsdelen is dus niet eerder bekend.  

Genderrolgedrag en gendernormen 

In de ontwikkeling van genderidentiteit vinden in deze levensfase twee tegengestelde processen plaats. Aan de ene kant worden jongeren steeds flexibeler in hun denken. Jongeren kunnen dus cognitief prima begrijpen dat een jongen zich best ‘meisjesachtig’ kan gedragen en toch een jongen is. Aan de andere kant neemt de sociale druk op gedrag volgens de gendernormen juist toe. In deze fase passen mensen gendernormen ook steeds meer toe op seksuele relaties: er zijn duidelijke verwachtingen over hoe meisjes en jongens zich op seksueel gebied horen te gedragen. Deze ongeschreven regels belemmeren zowel jongens als meisjes in het maken van vrije keuzes op seksueel gebied.  

Genderdysforie

Vanaf de puberteit wordt zichtbaar of genderdysforie blijvend is. De afkeer van het eigen geslacht neemt in deze periode bij jongeren met genderdysforie toe (Peate, 2008). Een atypische gender-identiteitsontwikkeling kan bij de jongere en diens ouders voor stress zorgen. 

Seksuele gevoelens 

Seksuele fantasieën 

De meeste jongens en meisjes hebben in de puberteit wel eens seksuele fantasieën. Zowel bij jongens als bij meisjes neemt het fantaseren over seks toe met de leeftijd (De Graaf, 2005).  

Opwinding, verlangen en orgasme 

Vanaf het begin van de puberteit groeien zowel de nieuwsgierigheid naar de andere of de eigen sekse als de seksuele aantrekkingskracht en gevoelens van verliefdheid (Graaf et al., 2004). Veel jongeren ervaren dan gevoelens van seksuele opwinding in het contact met de andere of de eigen sekse.  

Voor meisjes en jongens is directe stimulatie van het geslachtsdeel (de clitoris voor meisjes en de penis voor jongens) van belang om een orgasme te ervaren. Over het algemeen is de kennis over de anatomie van de clitoris beperkter dan de kennis over de penis. Figuur 1 toont de clitoris in rust en in ‘erectie’, figuur 2 toont de penis. Voor jongens leidt geslachtsgemeenschap met vrij grote zekerheid tot een orgasme, voor meisjes is geslachtsgemeenschap een minder goede vorm van seksuele stimulatie om een orgasme te krijgen (Frederick et al., 2018). 

Figuur 1: De clitoris in rust en in ‘erectie’. Bron: Van Lunsen & Laan (2017)

 Figuur 2: De penis. Bron: Van Lunsen & Laan (2017)

Verliefdheid en relaties

Op de leeftijd van 12-13 jaar is 79% van de jongeren weleens verliefd geweest. Dit percentage neemt toe met de leeftijd. De meeste jongeren van 16-17 jaar hebben kortdurende verkeringen. Vanaf een jaar of 18 hebben jongeren vaker langdurige relaties, krijgen ze meer seksuele ervaring en volgen ze vaak een serieel monogaam relatiepatroon. Dat betekent dat ze opeenvolgende kortere of langere monogame relaties hebben (De Graaf et al., 2004). 

Seksueel gedrag 

Vanaf de puberteit neemt seksueel gedrag onder jongeren toe in verschillende mate en vormen. Er lijkt een relatie te zijn tussen de leeftijd waarop de puberteit begint en het seksuele gedrag: jongeren met een vroege puberteitsontwikkeling rapporteren meer seksuele ervaring en risicovollere seksuele ervaringen dan jongeren die pas later in de puberteit kwamen. Bij meisjes hangt een vroege puberteitsontwikkeling sterker samen met (risicovolle) seksuele ervaringen dan bij jongens (Baams et al., 2015). 

De volgorde van seksueel gedrag verloopt voor ongeveer driekwart van de jongeren stapsgewijs en in dezelfde volgorde. Dit noemen we ook wel de ‘seksuele carrière’ van jongeren. Jongeren starten met tongzoenen en strelen. Daarna volgt het (laten) strelen van de borsten, boven en onder de kleding, en het (laten) aanraken van de geslachtsdelen. Vervolgens zetten deze jongeren de stap van naakt vrijen naar geslachtsgemeenschap (De Graaf et al., 2004). Onderstaande tabel geeft een overzicht van de ervaring met seksueel gedrag naar leeftijd. 

Tabel: Ervaring met seksueel gedrag naar leeftijd (De Graaf et al., 2017) 

* Niet beschikbaar omdat de mediaan niet onder de 25 jaar ligt. 

Masturbatie 

De helft van de jongeren heeft ervaring met masturbatie op 14,4-jarige leeftijd. Dit neemt toe met de leeftijd (De Graaf et al., 2017). Masturbatie hoort bij een gezonde seksuele ontwikkeling en is onschadelijk. Door hun eigen lichaam en geslachtsdelen aan te raken, ontdekken jongeren hun seksuele gevoelens en leren zo wat ze prettig en niet prettig vinden. 

Erotisch materiaal

Jongens bekijken over het algemeen (veel) vaker erotisch materiaal dan meisjes. Zo zegt 78% van de jongens en 36% van de meisjes wel eens naar een pornofoto of een pornofilmpje gekeken te hebben, meestal online (De Graaf et al., 2017). De interesse in erotisch materiaal neemt waarschijnlijk toe doordat nieuwsgierigheid van de jongeren groeit en doordat ze er opwindende gevoelens bij krijgen. Interesse in erotisch materiaal is veelvoorkomend en hoort bij een gezonde seksuele ontwikkeling.  

(Ongewenste) sexting 

Sexting is het versturen dan wel ontvangen, verspreiden of in bezit hebben van seksueel getinte foto’s of opnames, van de jongere zelf of van anderen. 1 op de 8 jongeren (12-25 jaar) heeft een naaktfoto of seksfilmpje van zichzelf naar iemand anders gestuurd (De Graaf et al., 2017). Sexting gebeurt vaak vrijwillig en is dan onderdeel van een gezonde seksuele ontwikkeling. Als iemand berichten zonder toestemming of ongewenst verspreidt of beelden onder dwang opneemt, is dit seksueel grensoverschrijdend gedrag (= ongewenste sexting). Een variant van ongewenste sexting is wraakporno. Na een ruzie of het verbreken van een relatie stuurt iemand dan uit wraak naaktbeelden door of zet ze online. Als een jongere slachtoffer is van ongewenste sexting, is het belangrijk om passende hulp en begeleiding te bieden, zodat de jongere kan herstellen. 

Seksuele grensoverschrijding 

2% van de jongens en 11% van de meisjes zegt wel eens te zijn gedwongen om seksuele dingen te doen die ze niet wilden (De Graaf et al., 2017). Jongeren die seks tegen hun wil hadden, zijn hierbij meestal met woorden onder druk gezet. Bij 15% van de jongens en 24% van de meisjes die seks tegen hun wil hadden, is geweld gebruikt. Jongeren met een licht verstandelijke beperking lopen een groter risico op zowel het ervaren als het plegen van seksueel grensoverschrijdend gedrag en seksueel misbruik (Borawska-Chakro et al., 2017). Seksueel geweld meemaken verhoogt het risico dat jongeren nogmaals slachtoffer worden van seksueel geweld (revictimisatie): ruim 1 op de 12 jongens en 1 op de 5 meisjes maakt dit nog een keer mee met een andere persoon (De Graaf et al., 2017).  

Seksuele oriëntatie 

Seksuele aantrekking seksegenoten

De meeste lhb-jongeren beseffen langzaam dat ze lesbisch, homo of biseksueel zijn. Vanaf de puberteit voelen lhb-jongeren zich vaak (ook) aangetrokken tot iemand van hetzelfde geslacht. Dat kan zich ook uiten in seksuele fantasieën of seksueel contact met iemand van hetzelfde geslacht (De Graaf et al., 2004). 1 op de 12 jongens en 1 op de 8 meisjes zegt zich (ook) aangetrokken te voelen tot seksegenoten (De Graaf et al., 2017). Jongeren kunnen in de war raken van deze gevoelens, of ze (nog) niet als lhb benoemen. Op jonge leeftijd denken jongeren vaak dat hun lhb-gevoelens tijdelijk zijn. Ze herkennen zichzelf niet altijd als lhb en vaak hebben ze nog heteroseksuele contacten. Jongeren hebben vaak weinig lhb-voorbeelden in hun omgeving.  

Coming-out

Wanneer jongeren zelf zekerheid over hun geaardheid hebben, duurt het vaak nog een tijdje voordat ze hier ook voor uitkomen in de buitenwereld. De coming-out van meisjes gebeurt gemiddeld bij 16,0 jaar en van jongens bij 17,1 jaar (De Graaf et al., 2017). Maar als jongeren voor de eerste keer ‘uit de kast’ gekomen zijn, betekent dit niet dat het proces van coming-out klaar is. Dit is een levenslang proces, waarmee jongeren ook later in het leven worden geconfronteerd. Een vaak terugkerende vraag is dan: ‘Wie vertel je het? En wanneer?’ In elke nieuwe sociale situatie vindt wel of geen nieuwe coming-out plaats.  

To do’s 12-23 jaar: 

• Stel pubers gerust over vroege lichamelijke veranderingen. De lichamelijke en psychosociale rijping van pubers loopt namelijk niet altijd synchroon.
• Ondersteun jongeren samen met hun ouders door seksueel getinte beelden in de media te nuanceren en door mediaopvoeding te geven. Informatie en uitleg over de regels rond sexting zijn onderdeel van de seksuele mediaopvoeding.
• Ondersteun de jongere vanaf het begin in het coming-outproces.
• Bied passende hulp en begeleiding wanneer een jongere slachtoffer is geworden van seksuele grensoverschrijding, zodat de jongere kan herstellen. 

Een deel van de kinderen en jongeren die te maken krijgt met jeugdhulp en jeugdbescherming heeft een licht verstandelijke beperking (lvb). Zij hebben een beperking in zowel hun intelligentie als hun adaptief gedrag, oftewel hun sociale aanpassingsvermogen. Dit vermogen is van invloed op de seksuele ontwikkeling. Zo richten kinderen en jongeren met een lvb hun aandacht vaker op minder relevante informatie en op negatieve informatie, en nemen ze beeldspraak vaak letterlijk (Kuyper & Höing, 2017). Dit maakt hen kwetsbaar op seksueel gebied.  

Seksuele ontwikkeling 

De seksuele ontwikkeling van kinderen en jongeren met een lvb komt op een groot aantal punten overeen met die van niet-beperkte leeftijdsgenoten. Ze doorlopen dezelfde lichamelijke ontwikkeling, hebben ook seksuele gevoelens en geven hier ook uiting aan. Er zijn geen aanwijzingen dat er meer of minder vaak sprake is van homo- of biseksualiteit binnen de groep met een lvb en ook transgendergevoelens komen voor. Wel zijn kinderen en jongeren met een lvb door hun beperking kwetsbaar in hun seksuele ontwikkeling.

Dit zijn de kenmerken van een autismespectrumstoornis (ASS): 

• beperkingen in de sociale communicatie en interactie (kernsymptomen: deficiënties in de wederkerigheid, in de non-verbale communicatie en in het ontwikkelen, onderhouden en begrijpen van relaties);
• beperkt, repetitief gedrag, waaronder specifieke interesses en sensorische onder- of overgevoeligheid (kernsymptomen: stereotiepe motoriek, gebruik van voorwerpen of spraak, hardnekkig vasthouden aan hetzelfde, gefixeerde interesses en hyper-/hyporeactiviteit op zintuiglijke prikkels).  

(American Psychiatric Association, 2013; GGZ, 2017) 

Lichamelijke ontwikkeling 

De lichamelijke ontwikkeling van autistische kinderen en jongeren verloopt niet anders dan bij leeftijdsgenoten. Er zijn geen aanwijzingen dat bijvoorbeeld de puberteit vroeger of later begint. Bij Wat is de seksuele ontwikkeling? worden de verschillende fasen in de lichamelijke ontwikkeling beschreven. Deze kun je ook aanhouden voor kinderen en jongeren in het autismespectrum. 

Seksuele ontwikkeling

Seksualiteit en relaties maken ook deel uit van het leven van jongeren met een stoornis in het autismespectrum. Ze doorlopen dezelfde lichamelijke ontwikkeling, hebben grotendeels dezelfde seksuele gevoelens en verlangens en hebben seksuele ervaringen. Sommigen geven aan aseksueel te zijn. Homo- en biseksualiteit komt onder autistische volwassenen vaker voor dan onder niet-autistische volwassenen, maar op jongere leeftijd is dit verschil nog niet gevonden. Jongeren met een stoornis in het autismespectrum hebben een positievere houding naar homoseksualiteit dan hun niet-autistische leeftijdsgenoten. Er worden meer variaties in genderidentiteit gevonden onder autistische jongeren en volwassenen, zonder dat dit per se op genderdysforie wijst. Maar ook genderdysforie komt relatief vaak voor onder autistische jongeren en volwassenen. Onconventionele seksuele interesses en gedragingen (seksuele parafiliën) komen ook onder jongeren met een stoornis in het autismespectrum voor. 

In de omgeving en opvoeding van autistische kinderen en jongeren ligt de nadruk vaak op de risico’s. Mensen benaderen de seksuele ontwikkeling van hen met een stoornis in het autismespectrum bovendien vaak vanuit een kader van ‘wat er gebrekkig verloopt’ of ‘wat er mist’. De seksuele ontwikkeling en seksualiteit wordt op deze manier vaak als iets problematisch gezien en ook zo benaderd in bijvoorbeeld seksuele vorming. Maar een toename in seksuele belangstelling in de puberteit is normaal, en ook autistische jongeren doen seksuele ervaringen op om hun eigen seksuele functioneren te leren begrijpen. 

Er is nog weinig onderzocht hoe autistische jongeren seksualiteit beleven. Wel benoemen autistische volwassenen dat ze behoefte hebben aan beter passende seksuele en relationele vorming, met integratie van aspecten van autisme, zoals sensorische onder- of overgevoeligheid, belemmeringen in het vinden van een partner en onderhouden van een relatie, en het belang van praten over wensen en grenzen. Onconventionele seksuele interesses en gedragingen hoeven geen probleem te vormen, zolang ze niet grensoverschrijdend zijn en inpasbaar zijn in het dagelijkse leven.  

Opvallend is dat mensen seksuele gevoelens bij autistische jeugd vaak als problematisch benoemen (‘deficiency framework’). Ze spreken dan bijvoorbeeld niet over ‘verliefd’ of ‘verkering’, maar over ‘staren’ of ‘stalken’ (Gougeon, 2010). Het is belangrijk om de seksuele gevoelens van jongeren met een stoornis in het autismespectrum ook vanuit een framework van gezonde seksuele ontwikkeling te bekijken en dus wél te spreken over verliefd, verkering en dergelijke. 

To do: 

Open communicatie over seksualiteit is voor deze kinderen en jongeren essentieel. Zorg dat ouders en zorgprofessionals getraind en voorbereid zijn om met autistische kinderen en jongeren over hun seksuele ontwikkeling te praten, als een positief en normaal onderdeel van hun leven.

Hechting is een proces van interactie tussen een kind of jongere en één of meer ouders dat leidt tot een duurzame affectieve relatie. Kinderen en jongeren laten in hun gedrag zien of ze veilig gehecht zijn (ze gaan ervan uit dat de ouder hun signalen opmerkt en er direct en adequaat op ingaat) of onveilig gehecht (waarbij ze dat juist niet doen) (NJi, 2019). Er is een verschil tussen gehechtheidsproblemen en een hechtingsstoornis. Niet elk onveilig gehecht kind heeft een hechtingsstoornis. Zie ook de richtlijn Problematische gehechtheid. 

Invloed (on)veilige gehechtheid op seksualiteit en relaties 

In Nederland is met tussenpozen drie keer een grote groep jongeren onderzocht over seksualiteit: seksuele gevoelens, seksueel gedrag, seksuele ervaring, seksuele oriëntatie, genderidentiteitsontwikkeling en dergelijke (De Graaf, 2005; De Graaf et al., 2012; 2017). De uitkomsten van deze onderzoeken zeggen iets over het verband tussen veilige/onveilige hechting en seksueel gedrag en seksuele risico’s. Zo komt uit het onderzoek in 2005 naar voren dat verschillende niet-demografische factoren samenhangen met seksuele ervaring. Jongeren uit een gezin met relatief veel affectie, steun en betrokkenheid van de ouders doen het beter op seksueel gebied. Een warm gezinsklimaat betekent dat jongeren relatief veel affectie, hulp en steun van de ouders ervaren en dat ouders veel afweten van het reilen en zeilen van hun kind. Jongeren uit zo’n gezinsklimaat hebben een hogere interactiecompetentie: ze zeggen in het contact met de laatste partner assertiever en zelfverzekerder te zijn, meer controle te hebben en beter te kunnen praten. Deze jongeren beginnen ook iets later aan geslachtsgemeenschap en/of anale seks. Wanneer ze wel ervaring hebben met geslachtsgemeenschap, beschermen ze zich beter tegen zwangerschap. Ook beschermt een warm gezinsklimaat tegen ervaringen met seksuele dwang. Jongeren uit een warm gezin hebben zowel een kleinere kans weleens gedwongen te worden, als weleens iemand te dwingen tot seksuele handelingen. Het lijkt aannemelijk te stellen dat het hier vooral kinderen en jongeren betreft die veilig gehecht zijn. Maar omdat deze jongeren niet als veilig of onveilig gehecht gediagnosticeerd zijn, kunnen we dit niet met zekerheid zeggen. 

Emotionele verwaarlozing, en psychische en fysieke mishandeling thuis voor de leeftijd van 16 jaar hangen negatief samen met seksuele gezondheid in brede zin (De Graaf et al., 2017). Verwaarloosde of mishandelde jongeren zijn eerder seksueel actief, krijgen vaker te maken met een ongeplande zwangerschap en hebben een grotere kans op een negatieve ervaring met sexting of een ervaring met seksueel geweld in het algemeen. Ook hier lijkt het aannemelijk dat dit vooral onveilig gehechte jongeren betreft. Maar omdat deze jongeren niet zo gediagnosticeerd zijn, kunnen we dit niet met zekerheid zeggen. Tot slot hangt ook psychische gezondheid samen met seksuele gezondheid, hoewel hier – nog sterker dan bij emotionele verwaarlozing of mishandeling – geldt dat niets gezegd kan worden over de richting van deze verbanden. Zo hangt een goede psychische gezondheid samen met een latere seksuele start, consequent anticonceptiegebruik, minder vaak testen op soa’s, minder ervaringen met seksueel geweld en minder negatieve ervaringen met sexting (De Graaf et al., 2017). 

Deze bevindingen komen overeen met onze praktijkkennis over ouders van onveilig gehechte kinderen en jongeren. Het betreft vaak ouders met ernstig geschade intimiteitsgrenzen, die zelf niet assertief zijn en geen controle hebben over seksualiteit en intimiteit, of hierin doorgeschoten zijn en zelf ultieme controle willen hebben. Een voorbeeld van ultieme controle hebben op seksueel gebied is prostitutie.  

Kinderen en jongeren in de jeugdhulp en jeugdbescherming zijn vaker onveilig gehecht dan leeftijdsgenoten, vanwege de problematiek waardoor zij in de jeugdhulp en jeugdbescherming terecht zijn gekomen (Kuyper & Höing, 2017). Een veilige gehechtheid is een belangrijke randvoorwaarde voor intieme relatievorming op latere leeftijd. Ook een warm opvoedingsklimaat is relevant. Bij gehechtheidsproblematiek en/of onveilige gehechtheid is het van belang om te zien hoe je dit kunt compenseren, om te zorgen voor veiligheid en vertrouwen in de opvoedrelatie en/of hulpverleningsrelatie, en om alert te zijn op risicogedrag.  

Kinderen en jongeren kunnen slachtoffer zijn (geweest) van seksueel grensoverschrijdend gedrag (SGOG), seksueel misbruik of seksueel geweld. Kinderen en jongeren in de jeugdhulp en jeugdbescherming zijn hier vaker slachtoffer van dan leeftijdsgenoten. Zij hebben recht op specialistische hulp en ondersteuning. Overigens ontwikkelen niet alle slachtoffers traumaklachten.  

Wat is seksueel trauma?

Op basis van de definitie in de DSM-5 hanteren we in deze richtlijn als definitie van seksueel trauma “de psychische reactie op het blootstellen aan een directe dreiging of persoonlijke ervaring door seksueel geweld”.  

Als jeugdprofessional is het belangrijk om er rekening mee te houden dat kinderen en jongeren in de jeugdhulp en jeugdbescherming:  

• binnen kunnen komen met ervaringen met seksuele grensoverschrijding en mogelijk een seksueel trauma;
• tijdens hun verblijf of begeleiding bij de jeugdhulp en jeugdbescherming ervaringen met seksuele grensoverschrijding en een seksueel trauma kunnen oplopen. 

De seksuele grensoverschrijding kan nog actueel zijn of al gestopt, je kunt het als jeugdprofessional weten of niet, of een vermoeden hebben. Volg bij vermoedens van seksueel geweld of seksueel misbruik de Meldcode huiselijk geweld en kindermishandeling.  

Invloed op seksuele ontwikkeling 

Ervaren seksueel grensoverschrijdend gedrag kan van invloed zijn op de seksuele ontwikkeling, en dus op iemands seksueel welzijn en welbevinden. Soms ontstaan klachten na seksueel misbruik pas op latere leeftijd. Ook heeft een deel van de kinderen geen klachten. Kinderen en jongeren met ervaren seksueel grensoverschrijdend gedrag lopen een verhoogd risico op het nogmaals meemaken van seksuele grensoverschrijding of het zelf plegen van seksueel grensoverschrijdend gedrag. Ook is de kans hoger op seksuele risico’s (soa/hiv, zwangerschap, onveilige seks, ongelijkwaardige partners). Als jeugdprofessional is het belangrijk om een goede balans te vinden tussen de begeleiding van de (gezonde) seksuele ontwikkeling en de behandeling van een seksueel trauma. 

Extra aandacht, ondersteuning en/of begeleiding

Over het algemeen doorlopen kinderen en jongeren in de jeugdhulp en jeugdbescherming eenzelfde seksuele ontwikkeling als andere leeftijdsgenoten. Wel hebben ze extra aandacht, ondersteuning en/of begeleiding op dit gebied nodig, om de volgende redenen:  

• Draagkracht vs. draaglast: voor jongeren in de jeugdhulp en jeugdbescherming komt deze ontwikkelingstaak (het goed doorlopen van de eigen seksuele ontwikkeling) boven op de omgang met problemen thuis, op school, in de wijk of anderszins. De draaglast kan dan te groot worden in verhouding tot de draagkracht, zeker in de puberteit – een levensfase met veel veranderingen en dus sowieso een hogere draaglast.
• Seksuele gezondheidsrisico’s: emotionele verwaarlozing en psychische of fysieke mishandeling thuis (voor 16 jaar) hangen negatief samen met seksuele gezondheid. Verwaarloosde of mishandelde kinderen en jongeren zijn eerder seksueel actief, hebben vaker te maken met onbedoelde zwangerschap en een grotere kans op negatieve ervaringen met sexting of seksueel geweld (De Graaf et al., 2017). Sommige kinderen en jongeren lopen extra seksuele gezondheidsrisico’s door een verstoorde relatie met ouders, negatieve opvattingen over anticonceptiegebruik van leeftijdsgenoten, problemen in het gezin (armoede, geweld, drugsgebruik) of opgroeien buiten het eigen gezin (zie tabel).
• Specifieke situaties en behoeften: jonge starters (eerste keer seks voor 14e levensjaar) en laagopgeleide jongeren hebben meer kans op soa’s/hiv, onbedoelde zwangerschap of seksuele dwang. Dit geldt ook voor jongeren met een beperking, ontwikkelingsstoornis of psychische problematiek. De ondersteuning van de seksuele ontwikkeling van deze jongeren vraagt om een specifieke aanpak, waarin je onder andere rekening houdt met de situatie en behoeften van de jongeren. Dit vraagt naast specifieke kennis om borging van een visie, beleid binnen organisaties en instellingen, en professionalisering van jeugdprofessionals (zie Competenties).  

“Jongeren met een beperking of ontwikkelingsstoornis zijn zich vaak bewust dat ze ‘anders’ zijn. Net als andere pubers willen ze ‘normaal’ zijn en passen ze zich aan de heersende sociale groepsnorm aan. Ze imiteren of spiegelen gedrag van leeftijdsgenoten; zo compenseren ze hun eigen tekortkomingen. Voor professionals kan het lastig zijn om hierdoorheen te prikken.” 

Anne (42) – professional in de jeugdhulp 

Factoren die de seksuele gezondheid beïnvloeden 

Om kinderen en jongeren in de jeugdhulp en jeugdbescherming te kunnen ondersteunen in hun seksuele ontwikkeling is het van belang dat je de factoren kent die van invloed zijn op een (on)gezonde seksuele ontwikkeling. Seksuele gezondheid is namelijk meer dan alleen seksueel (gezond) gedrag. Andere bepalende factoren voor seksuele gezondheid zijn:  

• (gezonde) cognities: kennis, ervaringen en overtuigingen van de jongere
• attitudes: opvattingen over en waarderingen van gedrag (zoals seks buiten relaties of homoseksualiteit)
• emoties: bijvoorbeeld zelfwaardering, plezier, schaamte en angst 

Tijdens de seksuele ontwikkeling staan deze factoren niet op zichzelf. De seksuele ontwikkeling is een continu en dynamisch proces waarin kinderen en jongeren zelf een actieve rol spelen. Ze reageren op gevoelens, situaties, risico’s, enzovoorts, en geven daar betekenis aan. Op die manier leren ze zelf keuzes te maken. 

Bekijk voor een overzicht van risico- en beschermende factoren voor seksueel riskant gedrag van jongeren van 12-23 jaar de tabel. 

Kinderen en jongeren met een lvb: 

• hebben vaak minder zicht op de risico’s en gevolgen van seksueel gedrag;
• kunnen sociale situaties vaak minder goed inschatten;
• weten vaak minder over seksualiteit;
• hebben mogelijk eerder hun eerste seksuele ervaring;
• hebben vaker negatieve ervaringen met sexting;
• hebben vaak een negatieve houding naar transgenders;
• hebben vaak een negatieve houding naar homo- en biseksualiteit;
• lopen meer risico op onbedoelde zwangerschap/tienerzwangerschap;
• zijn vaak kwetsbaar voor seksuele grensoverschrijding. 

Bekijk de overzichtstabel Seksuele ontwikkeling en invloed lvb

Ongepast seksueel gedrag komt ook bij autistische jongeren voor. Dit hangt mogelijk deels samen met comorbide problemen, zoals een bijkomende verstandelijke beperking. Autistische jongeren zijn vaker slachtoffer van seksueel misbruik dan niet-autistische leeftijdsgenoten. Ook vertonen ze zelf vaker seksueel grensoverschrijdend gedrag.  

De volgende factoren kunnen bij mensen met een stoornis in het autismespectrum leiden tot de ontwikkeling van ongepast of problematisch seksueel gedrag, niet-normatieve seksuele interesses (hyperseksualiteit, parafilie), seksuele obsessie en seksuele grensoverschrijding: 

• beperkingen in de sociale communicatie en interactie
• sensorische onder- of overgevoeligheid
• repetitief gedrag en rituele activiteiten
• weinig kennis over seksualiteit
• weinig mogelijkheid om te experimenteren met seksuele relaties
• weinig seksuele vorming
• weinig remmingen
• gebrek aan empathie 

Als jeugdprofessional is het belangrijk om een goede balans te vinden tussen begeleiding en beperking van de seksuele ontwikkeling.  

In de tabel staat de beschikbare kennis over een stoornis in het autismespectrum samengevat. De tabel volgt inhoudelijk dezelfde thema’s als in Wat is de seksuele ontwikkeling?. Je leest hier meer over de invloed van een stoornis in het autismespectrum op de seksuele ontwikkeling, de beschermende factoren en de risicofactoren. Let op: de beschermende factoren hangen niet een-op-een samen met de risicofactoren. De meeste effectieve aanpak is inzetten op meerdere beschermende factoren in samenhang. 

In de tabel staat samengevat welke invloed problematische gehechtheid heeft op de seksuele ontwikkeling. Je vindt hier de beschermende factoren en de risicofactoren. Let op: de beschermende factoren hangen niet een-op-een samen met de risicofactoren. 

In de tabel staat samengevat welke invloed ervaring met grensoverschrijdend gedrag heeft op de seksuele ontwikkeling. Je vindt hier de beschermende factoren en de risicofactoren. Let op: de beschermende factoren hangen niet een-op-een samen met de risicofactoren. 

Stimulatie geslachtsdelen 0-6 jaar 

Stimulatie van geslachtsdelen bij kinderen onder de 6 jaar is veelvoorkomend seksueel gedrag. Afhankelijk van de plek waar het gebeurt hoef je dit niet af te leren. Zolang er maar geen sprake is van zelfbeschadiging, pijn of excessieve stimulatie (dat wil zeggen als het de ontwikkeling verstoort of remt). 

Als het kind voorwerpen gebruikt voor stimulatie (bijvoorbeeld inbrengen van kralen in vagina of anus), is er risico op zelfbeschadiging (criterium ‘zelfrespect’ volgens het Vlaggensysteem): mogelijke schade aan vagina of anus. Dan moet het gedrag wel afgeleerd worden. 

Veelvuldige stimulatie van de eigen geslachtsdelen kán een aanwijzing zijn voor achterliggende problematiek zoals verwaarlozing of seksueel misbruik. Dit is echter nooit het enige symptoom, er is altijd samenhang met andere symptomen. Vermoed je als professional misbruik of verwaarlozing, volg dan de richtlijn Kindermishandeling en de Meldcode huiselijk geweld en kindermishandeling. 

Seksueel spel 0-6 jaar 

Seksueel spel tussen kinderen hoor je te begrenzen of af te leren als dit onder dwang of onvrijwillig gebeurt, als het spel de ander of het kind zelf pijn doet, en bij machtsmisbruik of bij ongelijkwaardigheid (De Graaf & Rademaker, 2007; Frans & Franck, 2014). Zodra een volwassene het seksuele contact initieert, is dit seksuele grensoverschrijding. Volg dan de richtlijn Kindermishandeling en de stappen van de Meldcode huiselijk geweld en kindermishandeling. 

Genderdysforie 0-23 jaar

Voor een vermoeden van genderdysforie moet een kind alle drie de volgende aanwijzingen laten zien: 

• Een sterke voorkeur voor atypisch genderrolgedrag.
• Afkeer van het eigen gender.
• Duidelijke signalen van onvrede met het eigen geslacht. 

Aan het begin van de puberteit wordt duidelijk of iemand daadwerkelijk genderdysforie heeft. Bij een groot deel van de jonge kinderen verdwijnt atypisch genderrolgedrag vanzelf weer. Heb je als ouders of jeugdprofessional vragen of zorgen over extreem cross-gendergedrag of mogelijke genderdysforie, dan kun je terecht bij Transvisie. Deze organisatie biedt opvoedondersteuning om kinderen de ruimte te geven om zich te ontwikkelen en verwijst door naar diverse gespecialiseerde organisaties. 

Zie je sterke aanwijzingen voor genderdysforie, of willen ouders en jongere verder onderzoek of begeleiding, verwijs dan naar een gespecialiseerde organisatie. Deze vind je bij de Transgenderwegwijzer. Een gespecialiseerde organisatie kan kinderen volgen vanaf jonge leeftijd. Zo kunnen eventuele puberteitsremmers tijdig ingezet worden als de genderdysforie tijdens de puberteit blijvend blijkt. Je hebt dan een duidelijk beeld van de ontwikkeling van het kind, zodat je eerder een afgewogen besluit kunt nemen. 

Masturbatie

Veelvuldige stimulatie van de eigen geslachtsdelen komt voor en is niet schadelijk. Masturbeert een kind  

• dagelijks
• meerdere malen per dag
• voor een periode langer dan zes aaneengesloten maanden? 

Dan kan het wel problematisch zijn, vooral als dit gedrag de ontwikkeling van het kind zo erg verstoort dat het niet meer aan het dagelijks leven kan deelnemen (Kuzma & Black, 2008). 

Om seksueel gedrag van kinderen en jongeren adequaat te duiden en beoordelen, adviseren we het zogeheten Vlaggensysteem (Frans & Franck, 2014), ontwikkeld door Sensoa (Vlaams Expertisecentrum voor seksuele gezondheid). Voor het inschatten en beoordelen van het gedrag gebruikt het Vlaggensysteem zes criteria, vier beoordelingscategorieën (zichtbaar als vier verschillend gekleurde vlaggen), een normatieve lijst en pedagogische reacties.  

Dit zijn de vier beoordelingscriteria: 

• acceptabel/oké (groene vlag)
• licht grensoverschrijdend (gele vlag)
• ernstig grensoverschrijdend (rode vlag)
• zeer ernstig grensoverschrijdend (zwarte vlag) 

De zes criteria zijn: 

• Wederzijdse toestemming: wil het kind of de jongere het zelf, wil het eventuele andere kind of de jongere het ook, vinden beiden het seksuele gedrag prettig?
• Vrijwilligheid: kiest het kind of de jongere er zelf voor, durft die nee te zeggen?
• Gelijkwaardigheid: zijn het kind of de jongere en de ander ongeveer even sterk, oud, slim en populair, of is er een machtsverschil?
• Ontwikkelingsadequaat: doet het kind of de jongere niets waar die te jong of te oud voor is, past het seksuele gedrag bij de ontwikkelingsleeftijd van het kind of de jongere?
• Contextadequaat: is het seksuele gedrag van het kind of de jongere gepast, stoort of choqueert het anderen in de omgeving niet?
• Zelfrespect: heeft het kind of de jongere zicht op de gevolgen van zijn gedrag, neemt die geen risico’s met mogelijk schadelijke gevolgen? 

De zogenaamde ‘normatieve lijst’ van het Vlaggensysteem is wetenschappelijk onderbouwd, wordt regelmatig herzien, is in overeenstemming met de richtlijn en kan helpen om seksueel gedrag te beoordelen en duiden. Ook de in het Vlaggensysteem geadviseerde pedagogische reacties hebben we geïntegreerd in deze richtlijn. 

Pedagogische reactie per beoordelingscategorie 

Met de zes criteria bepaal je of gedrag oké is (groene vlag), licht grensoverschrijdend (gele vlag), ernstig grensoverschrijdend (rode vlag) of zeer ernstig grensoverschrijdend (zwarte vlag). Werk als jeugdprofessional zo nodig multidisciplinair samen om gedrag aan deze criteria te toetsen. Veel seksueel gedrag van kinderen en jongeren is gezond. Ze experimenteren immers vanaf jonge leeftijd met seksualiteit. Ze proberen gedrag uit en ontdekken hun eigen lichaam en dat van anderen. Dit gedrag is nodig voor een gezonde seksuele ontwikkeling.  

Bij ‘licht grensoverschrijdend’ seksueel gedrag volstaat het om af te leiden of het gedrag te benoemen en te begrenzen. Kinderen en jongeren moeten soms namelijk nog leren welk seksueel gedrag wel of niet acceptabel of toelaatbaar is. Het is belangrijk om dit op een begrijpelijke manier uit te leggen.  

‘Ernstig grensoverschrijdend seksueel gedrag’ moet je beslist afleren en bijsturen, bijvoorbeeld door er consequenties, een waarschuwing of een straf aan te verbinden.  

Bij ‘zeer ernstig seksueel grensoverschrijdend gedrag’ is ingrijpen noodzakelijk. Dit kan door het gedrag te verbieden, er straf of sancties aan te verbinden of begeleiding te geven om herhaling te voorkomen. Extra observaties zijn wenselijk. Let op: het Vlaggensysteem is een pedagogisch instrument gericht op het kind of de jongere die seksueel grensoverschrijdend gedrag vertoont.  

Aan de vlaggen is een pedagogische reactie gekoppeld. De normatieve lijst is een wetenschappelijk onderbouwde tabel met voorbeelden van seksuele activiteiten en gedragingen per leeftijdscategorie (0-18 jaar). Deze regelmatig bijgewerkte lijst is gebaseerd op recente onderzoeksgegevens over het seksuele gedrag van kinderen en jongeren op verschillende leeftijden. Gebruik deze lijst om te checken of de gekozen pedagogische reactie en vlag ook zo in de literatuur wordt beschreven. 

Seksueel grensoverschrijdend gedrag bijsturen/begeleiden (geel/rood) 

Als jeugdprofessional stop of stuur je het gedrag van een kind of jongere bij seksuele grensoverschrijding met een gele of rode vlag. Reageer zoals beschreven in het Vlaggensysteem: vertel kinderen en jongeren, ouders en andere professionals dat het belangrijk is om dit gedrag bij te sturen door het gedrag te benoemen, te begrenzen en uit te leggen waarom je het begrenst. Dit is nodig omdat kinderen en jongeren experimenteren met seksualiteit en mogelijk zelf de risico’s onvoldoende overzien. In dat geval moet je maatregelen nemen om het gedrag bij te sturen, zodat dit niet meer kan gebeuren. Overleg met een collega kan hierbij helpen, denk bijvoorbeeld aan een gedragswetenschapper of andere deskundige. 

Begeleiding en behandeling bij ernstige seksuele grensoverschrijding (zwart) 

Als jeugdprofessional grijp je in bij seksuele grensoverschrijding met een zwarte vlag volgens het Vlaggensysteem. Reageer zoals beschreven in het Vlaggensysteem.  

Het gedrag van de pleger is mogelijk een signaal voor onderliggende problematiek. Laat in zo’n geval gedragspatronen bij de pleger observeren door een deskundige professional, die de betekenis van het gedrag kan duiden. Het gedrag kan bijvoorbeeld komen door een gedragsstoornis, problematische gezinssituatie, (seksuele) kindermishandeling of verwaarlozing. Analyseer de situatie als jeugdprofessional (waar nodig samen met collega’s uit andere disciplines) en gebruik hierbij de informatie over de seksuele ontwikkeling van specifieke groepen (zie Wat is de seksuele ontwikkeling?) Duid zo mogelijk onderliggende problematiek. Bespreek mogelijke vormen van hulpverlening en behandeling (bijvoorbeeld in de ggz) afhankelijk van de onderliggende problematiek met het kind of de jongere – slachtoffer en pleger –, ouders, collega’s, gedragswetenschappers of andere deskundigen, en als dat nodig is met Veilig Thuis.  

Meld als jeugdprofessional de situatie bij de verantwoordelijke teammanager en leg de situatie geanonimiseerd voor aan de aandachtsfunctionaris, deskundige op gebied van seksualiteit, gedragswetenschapper of Veilig Thuis. Volg hierin de stappen van de Meldcode huiselijk geweld en kindermishandeling en het protocol van de organisatie/instelling.  

Zie voor verwijscriteria en signalen van (seksuele) kindermishandeling de richtlijn Kindermishandeling. Overleg als jeugdprofessional met het kind of de jongere (slachtoffer) over aangifte bij de zedenrecherche en – gelet op de wettelijke leeftijdsgrenzen – over het eventueel betrekken/informeren van de ouders. Zie Randvoorwaarden voor wettelijke kaders. Wijs het kind of de jongere (slachtoffer) ook op het recht op hulp en zorg bij één van de Centra Seksueel Geweld binnen zeven dagen na een verkrachting of aanranding. Overleg bij jonge kinderen met de ouders en eventueel met Veilig Thuis of de zedenrecherche.  

Vlaggensysteem residentiële jeugdzorg 

Onder de naam Vlaggensysteem RJ is het Vlaggensysteem doorontwikkeld voor de residentiële jeugdzorg. Dit gebeurde binnen het project Gezond seksueel gedrag in de residentiële Jeugdzorg, dat van 2013 tot 2017 is uitgevoerd door een consortium van Accare Jeugd GGZ, Avans Hogeschool, Movisie, Rutgers en TNO. Zij hebben bijvoorbeeld tekeningen voor de residentiële jeugdzorg ontwikkeld met situaties die zich hier kunnen voordoen, en die aansluiten bij de kinderen en jongeren. Ze zijn daardoor herkenbaar, zowel voor professionals als voor kinderen en jongeren. De gedragingen op deze tekeningen, zogeheten situatiekaarten, zijn beoordeeld met een vlag. De beoordeling en weging van het gedrag – aan de hand van de criteria – is beschreven op de achterzijde van de situatiekaarten. Dit is in lijn met de reguliere versie van het Vlaggensysteem. Ook zijn er richtlijnen ontwikkeld om adequaat te beoordelen en handelen in de residentiële jeugdzorg. Hiervoor zijn onder meer onderzoeksresultaten (Van Zenderen et al., 2015) en de doelen van het Vlaggensysteem (Janssens et al., 2017) gebruikt. 

Het is belangrijk dat ouders goede informatie hebben, zodat zij zich niet onnodig zorgen maken, seksueel gedrag niet onnodig problematiseren of bestraffen, de seksuele ontwikkeling van hun kind kunnen monitoren en seksueel gedrag kunnen bijsturen, begrenzen en corrigeren als dat nodig is.  

Als jeugdprofessional kun je het onderwerp benoemen en bespreken. Geef de ouders bijvoorbeeld folders mee, zoals De seksuele ontwikkeling van kinderen 0-18 jaar (Rutgers), Seksuele opvoeding van kinderen 0-6 jaar (Rutgers) of Over de grens. Seksueel opvoeden met het Vlaggensysteem (Sensoa en Movisie).  

Veelgestelde vragen of zorgen van ouders met kinderen in deze leeftijdsfase:  

• Mijn kind van 2 jaar speelt voortdurend met zijn plassertje, is dat normaal?
• Mijn dochter van 3 jaar wil mijn geslachtsdelen aanraken als ik in bad zit, kan ik dat toestaan?
• Mijn zoon van 5 jaar loopt voortdurend rond in vrouwenkleren, is hij homoseksueel?
• Mijn dochter van 6 jaar speelt seksuele spelletjes, hoever mag ze hierin gaan?  

Stappen om ouders te begeleiden 

1. Bespreek. Vraag de ouders of ze vragen of zorgen hebben over de seksuele ontwikkeling of het seksuele gedrag van hun kind. Benoem eventuele eigen vragen of gedrag dat je zelf ziet. Laat zien dat het een onderwerp van gesprek is, zet het op de agenda.
2. Neem vragen en zorgen serieus. Maken ouders zich zorgen of hebben ze vragen, laat ze dan vertellen hoe zij aankijken tegen het seksuele gedrag van hun kind. Vraag of ze zelf oplossingen of ideeën hebben.   
3. Vraag door. Vraag naar feiten en naar zichtbaar gedrag. Let op: spreek de ouders niet op een beschuldigende manier aan, maar leg uit dat het belangrijk is om de situatie goed in beeld te krijgen. Waar maken de ouders zich vooral zorgen om?   
4. Neem criteria door. Gebruik de informatie over de seksuele ontwikkeling (zie Wat is de seksuele ontwikkeling?) en waar nodig de criteria van het Vlaggensysteem om te beoordelen of het gaat om een gezonde seksuele ontwikkeling/gezond seksueel gedrag of om een zorgelijke seksuele ontwikkeling of zorgelijk seksueel gedrag. Gebruik het Vlaggensysteem en de folder Over de grens (Sensoa/Movisie) om een adequate pedagogische reactie te bepalen. Werk waar nodig multidisciplinair samen bij om seksueel gedrag te beoordelen en een adequate pedagogische reactie te kiezen. Leg uit hoe je het gedrag interpreteert. Gebruik bijvoorbeeld de tips hieronder om te reageren op vragen en zorgen over gezond seksueel gedrag.
5. Bepaal de vorm van begeleiding. Vraag de ouders hoe ze ondersteund willen worden. Waar willen ze vooral hulp bij? Geef ouders tips om regels te stellen en het gedrag te begeleiden. Vertel ze dat het kan helpen om het gedrag van hun kind tijdelijk te monitoren, bijvoorbeeld door bij te houden wanneer hun kind het seksuele gedrag vertoont, in welke situatie en hoe vaak. Ouders kunnen zo tijdig ingrijpen als het ongewenste gedrag zich blijft voordoen. Als jeugdprofessional kun je tijdens een volgend gesprek de observaties van de ouders bespreken. Benoem het als voor bepaald gedrag een behandeling of verder onderzoek nodig is en zoek de juiste behandeling en/of gespecialiseerde professional. 

Tips om te reageren op vragen en zorgen over gezond seksueel gedrag 

• Leg de functie van seksueel gedrag uit: leg uit dat het seksuele gedrag veel voorkomt en een functie heeft voor het kind. Kinderen die hun eigen geslachtsdelen aanraken, ontdekken bijvoorbeeld hun eigen lichaam en eigen gevoelens (wat voelt fijn en wat niet). Jongens die in vrouwenkleren rondlopen, experimenteren met hun genderidentiteit. Deze gedragingen horen bij een gezonde seksuele ontwikkeling en hoef je dus niet af te leren.
• Leg uit dat gedrag vanzelf overgaat: vertel ouders dat het (gezonde) seksuele gedrag meestal na verloop van tijd vanzelf weer overgaat. Ouders hoeven daarom geen overmatige aandacht te besteden aan het seksuele gedrag (zoals geslachtsdelen aanraken). Kom in een volgend gesprek terug op de vraag of zorg van de ouder, zodat je kunt monitoren of het gedrag inderdaad stopt.
• Leg uit wat een adequate reactie is: soms reageren ouders in paniek op seksueel gedrag, terwijl dit niet nodig is. Bij gezond seksueel gedrag is het adequaat om er geen overmatige aandacht aan te besteden of het te benoemen zonder in te grijpen. Als ouders gezond seksueel gedrag bestraffen of afkeuren, is het goed om door te vragen. Soms is er paniek, soms zijn persoonlijke normen en waarden in het spel. Vraag de ouders hoe ze op het gedrag hebben gereageerd, welk gedrag ze ontoelaatbaar vinden en waarom. Gebruik de criteria van het Vlaggensysteem en de gezonde seksuele ontwikkeling uit Wat is de seksuele ontwikkeling?. Benoem in deze leeftijdsfase dat het gedrag voor het kind geen seksuele lading heeft, maar bijdraagt aan (bijvoorbeeld) het ontdekken van het eigen lichaam of de eigen gevoelens. Leg uit dat bestraffen of afkeuren van gezond gedrag onbedoeld een negatief effect op de ontwikkeling van het kind kan hebben.  

Vragen van ouders en kinderen

Voor en tijdens de (pre)puberteit kunnen ouders vragen hebben over de lichamelijke veranderingen van hun kind (te snel, te vroeg), en over gedrag waar ze zich zorgen over maken (zich opeens sexy kleden, naar porno kijken). Ze kunnen ook vragen hebben over seksuele voorlichting (wanneer, hoe). Ouders willen vaak weten hoe ze kunnen reageren op vragen over puberteit, voortplanting en vruchtbaarheid. Kinderen zelf kunnen vragen hebben over dezelfde onderwerpen. Ze kunnen vroegrijp of seksueel actief zijn of negatieve ervaringen met seksualiteit hebben (grensoverschrijding, misbruik of intimidatie). Ook als jeugdprofessional kun je seksueel gedrag observeren dat je bespreekbaar wilt maken. 

Benoem en bespreek ook in deze leeftijdsfase het onderwerp. Geef ouders daarnaast folders. Bijvoorbeeld ‘Relationele en seksuele ontwikkeling 0 tot 18 jaar’ (ook een versie voor ouders van een kind met een beperking), ‘Relationele en seksuele ontwikkeling van kinderen 6 tot 9 jaar’, ‘Relationele en seksuele ontwikkeling 9 tot 15 jaar’ (allemaal van Rutgers) of ‘Over de grens. Seksueel opvoeden met het Vlaggensysteem’ (Sensoa/Movisie). Wijs kinderen zelf op (voor)leesboeken (bijvoorbeeld van Sanderijn van der Doef en Channah Zwiep), folders (Pubergids) en websites (kindertelefoon.nl en pubergids.nl). In Aanpak en interventies vind je evidence-based interventies.  

Veelgestelde vragen/zorgen van ouders met kinderen in deze leeftijdsfase: 

• Mijn zoon van tien masturbeert dagelijks, hoever mag hij hierin gaan?
• Mijn kind wil niet met mij praten over seksualiteit, hoe pak ik dit aan?
• Ik betrap mijn dochter soms op het bekijken van erotische websites, kan ik dat toestaan?
• Mijn zoon speelt alleen met meisjes, is hij homoseksueel?
• Mijn dochter kleedt zich opeens seksueel uitdagend, moet ik mij zorgen maken?
• Op welke leeftijd kan ik beginnen met seksuele voorlichting? Wat is geschikt voorlichtingsmateriaal en waar vind ik dat? 

Stappen in de begeleiding van ouders 

De stappen in de begeleiding van ouders met kinderen van 6-12 jaar zijn hetzelfde als bij ouders met kinderen van 0-6 jaar. Benoem welke thema’s relevant kunnen zijn als je een gesprek over seksualiteit begint. Denk bij kinderen van 10-12 jaar bijvoorbeeld aan verliefdheid, seksuele gevoelens, voortplanting, vruchtbaarheid, zwangerschap, puberteit, seksuele oriëntatie, genderidentiteit, seksuele weerbaarheid, grensoverschrijding, wensen en grenzen. In bepaalde situaties hebben kinderen extra begeleiding of ondersteuning nodig. Houd in alle situaties rekening met het recht van het kind op privacy (zie ook Randvoorwaarden). Ouders spelen dan een belangrijke rol. Zij kunnen de seksuele ontwikkeling van hun kind monitoren en seksueel gedrag van hun kind tijdig bijsturen, begrenzen en corrigeren. Als jeugdprofessional ondersteun je ouders hierbij.  

In de leeftijd van 12-23 jaar kunnen zowel jongeren zelf als hun ouders vragen of zorgen hebben. De centrale thema’s voor deze leeftijdsgroep zijn: relaties en verliefdheid, zelfbeeld, lichaamsbeeld, seksuele oriëntatie, genderidentiteitsontwikkeling, seksuele gevoelens/opwinding, online/offline seksueel gedrag (masturbatie, zoenen, voelen onder de kleren, elkaar bevredigen, geslachtsgemeenschap, orale/anale seks, porno, sexting, grooming, dating), kinderwens, anticonceptie, soa’s, (ongeplande) zwangerschap, wensen en grenzen/weerbaarheid en seksuele grensoverschrijding, omgang met media, en positieve en negatieve ervaringen. Wijs jongeren die daar behoefte aan hebben op betrouwbare informatie, zoals de website, de spreekuren en de infolijn van Sense.  

Veelgestelde vragen van jongeren in de puberteit

• Hoe weet ik of ik een soa heb?
• Hoe ziet een vrouwen- of mannenlichaam eruit?
• Hoe vertel je iemand dat je verliefd op diegene bent?
• Mijn penis is een beetje krom, is dat normaal?
• Mijn borsten zijn zo klein, komt dit nog goed?
• Hoe lang duurt een normale ongesteldheid en hoeveel kramp heb je dan?
• Als je de pil een paar maanden doorslikt en vervolgens een paar dagen vergeet, hoeveel kans heb je dan om zwanger te worden?
• Als ik moet blozen als iemand van hetzelfde geslacht naar me kijkt, ben ik dan homoseksueel? 

Veelgestelde vragen van jongeren vanaf 15 jaar 

• Hoe weet ik of ik een soa heb?
• Wat moet ik doen als ik onveilige seks heb gehad of zwanger ben?
• Wat moet ik doen als een ander een naaktfoto van mij heeft doorgestuurd?
• Ik ben verliefd op iemand met een ander geloof, hoe vertel ik dit aan mijn ouders? Zij keuren dit nooit goed.
• Welke anticonceptie is de beste voor mij?
• Wat doe ik als mijn vriend(in) vreemdgaat?
• Mijn vriend(in) wil geen seks met mij terwijl ik daar wel behoefte aan heb. Hoe ga ik hiermee om?
• Ik kijk veel porno en trek me af, is dat schadelijk? 

Stappen voor begeleiding van ouders 

De stappen in de begeleiding van ouders zijn hetzelfde als bij ouders met kinderen in de leeftijd van 0-6 jaar en van 6-12 jaar. Benoem welke thema’s in deze fase relevant kunnen zijn als je een gesprek over seksualiteit begint. Bij de Verdieping en onderbouwing op deze pagina worden relevante thema's genoemd.  

Stappen voor de begeleiding van jongeren 

Jongeren vinden het over het algemeen zelf niet makkelijk om professionals vragen te stellen over seksualiteit en relaties. Schaamte, onervarenheid of schuldgevoelens kunnen hierin een rol spelen. Neem als jeugdprofessional het initiatief. Informeer jongeren proactief en maak seksualiteit bespreekbaar. Neem vragen en zorgen van jongeren serieus en geef ze de ruimte om hun eigen verhaal te vertellen. Hiervoor is een vertrouwensrelatie van groot belang. Stel de jongeren op hun gemak en leg uit dat veel jongeren vragen of zorgen hebben over relaties en seksualiteit. Leg uit wat de kaders zijn van de vertrouwelijkheid van het gesprek en wanneer je informatie moet delen (als het in het belang is van de jongere zelf, de zorgen zo groot zijn dat er actie nodig is voor de veiligheid van de jongere, et cetera). Vertel ook dat je altijd benoemt welke informatie je wel en welke je niet deelt. 

Probeer een goed beeld te krijgen van de behoefte of vraag van de jongeren. Hebben ze louter een informatieve vraag, willen ze jouw mening peilen of hebben ze behoefte aan intensievere begeleiding? Willen ze bijvoorbeeld leren hoe ze beter hun grenzen kunnen aangeven? Of willen ze hulp vanwege negatieve ervaringen? Nodig hen uit zelf ook na te denken over verantwoord seksueel gedrag en hoe je seksueel gezonde keuzes maakt. Let op: jongeren praten over het algemeen niet over seksueel misbruik, seksueel geweld of seksueel grensoverschrijdend gedrag. Schuldgevoelens, schaamte en loyaliteit kunnen praten over negatieve ervaringen in de weg staan. Gebruik bij vermoedens van negatieve ervaringen daarom altijd de signaleringslijsten: de Child Sexual Behaviour Inventory (CSBI) of het Risicotaxatie Instrument Seksueel Grensoverschrijdend Gedrag (RIS). Zie ook de seksuele ontwikkeling in de intakefase. 

De volgende tips helpen om seksualiteit bespreekbaar te maken bij jongeren: 

• Bring it up! Jongeren vinden het niet altijd makkelijk om vragen te stellen over relaties en seksualiteit. Ze vinden het privé of gênant. En soms zijn ze gewoon onzeker. Start zelf een gesprek, wacht niet op de jongere. Doe dit met tact en respect en sluit aan bij de capaciteiten en behoeften van de jongere. Verwijs in het gesprek bijvoorbeeld naar kennis uit onderzoek over jongeren: ‘Uit onderzoek blijkt dat veel jongeren die al jong seksueel actief zijn, minder leuke ervaringen hebben met seks’, ‘Wat is jouw ervaring?’ of ‘Misschien was je niet goed voorbereid op de eerste keer seks en wat daar allemaal bij komt kijken. Ik kan je hier meer over vertellen.’
• Privacy. Sommige jongeren hebben een sterke behoefte aan privacy. Ze willen alleen maar weten dat ze met vragen over seks ook bij jou terechtkunnen. Andere jongeren stellen makkelijk intieme vragen. Respecteer de privacy van jongeren, maar ga een gesprek niet uit de weg. Licht ook toe waarom je bepaalde vragen stelt. Houd in alle situaties rekening met het recht op privacy van de jongere.
• Veilige sfeer. De jongeren moet zich op hun gemak voelen bij dit onderwerp. Zorg voor een prettige sfeer. Besteed aandacht aan de omgeving waarin het gesprek plaatsvindt, je houding en gespreksvaardigheden. Soms praten meisjes makkelijker over dit onderwerp met vrouwelijke dan met mannelijke professionals en omgekeerd. Soms klikt het met de ene jongere gewoon beter dan met de andere. Juist bij een gesprek over relaties en seksualiteit kan deze klik belangrijk zijn. Als je merkt dat een jongere bij jou dichtklapt over dit onderwerp, overleg dan met een collega of die het eens wil proberen.
• Vragen en behoeften van jongeren. Verschillende onderzoeken laten zien dat jongeren veel vragen hebben over relaties en seksualiteit, het vrouwelijke en mannelijke lichaam, soa’s, anticonceptie, seksueel misbruik, vervelende seksuele ervaringen, pijn bij het vrijen en (ongeplande) zwangerschap. Het liefst willen ze weten hoe ze seks leuker kunnen maken. Gebruik deze onderwerpen als ingang om ook andere onderwerpen aan de orde te stellen, zoals de kwaliteit van de relatie, de beleving van seksualiteit en eigen wensen en grenzen.
• Websites en folders. Jongeren hebben op deze leeftijd steeds meer behoefte aan zelfstandigheid. Ze zoeken het zelf wel uit, hebben geen vragen of weten alles al. Toch valt dat in de praktijk vaak tegen. Gebruik folders, websites of brochures om jongeren informatie te geven. Wijs jongeren tussen de 12-25 jaar bijvoorbeeld op de website, de spreekuren en de infolijn van Sense.   
• Vragenlijsten. Zorg ervoor dat in (intake)vragenlijsten het onderwerp seksualiteit is opgenomen. Een verontrustend signaal of uitkomst van een (intake)vragenlijst kan aanleiding zijn om door te vragen of op een ander moment een verdiepend gesprek in te plannen.  

Aangezien kinderen en jongeren met een licht verstandelijke beperking (lvb) grotere seksuele risico’s lopen, ligt de nadruk in de omgeving en opvoeding vaak op ‘bescherming door inperking’ van hun seksuele ontwikkeling. Hierdoor doen kinderen en jongeren met een lbv minder seksuele ervaring op en zijn ze minder goed in staat om bepaalde competenties op dit gebied te ontwikkelen. Als jeugdprofessional is het belangrijk om een goede balans te vinden: bevorder beïnvloedbare beschermende factoren en wees alert op risicofactoren. Gebruik hiervoor eenvoudig taalgebruik dat goed aansluit op de behoeften en het begripsniveau van het kind of de jongere.  

In de begeleiding en behandeling van groepen die bijzonder kwetsbaar zijn, is het belangrijk om rekening te houden met hun specifieke kwetsbaarheden en behoeften. Gebruik hiervoor als uitgangspunt de handvatten voor advies en begeleiding uit Wat is de seksuele ontwikkeling? en de belangrijkste beïnvloedbare factoren die seksuele gezondheid bevorderen. Vul aan met de specifieke aandachtspunten voor verschillende groepen hieronder.  

Handvatten voor advies aan en begeleiding van kinderen en jongeren met een lvb

Voor de seksuele ontwikkeling van kinderen en jongeren met een lvb is het van belang om in het aanspreken aan te sluiten op hun belevingswereld en ontwikkelingsniveau. Houd rekening met een disharmonisch profiel van functioneren (het cognitieve en emotionele ontwikkelingsniveau kan op verschillende domeinen uiteenlopen). Dit heeft consequenties voor de begeleiding en behandeling. Praat over seksualiteit in concrete taal, zónder nuances, verhullend taalgebruik of beeldspraak, en mét concrete voorbeelden. Een kind of jongere met een lvb begrijpt beeldspraak of verhullend taalgebruik (denk bijvoorbeeld aan ‘met elkaar naar bed gaan’) namelijk minder goed of vat het heel letterlijk op. Spreek dus duidelijke taal. Geef handelingsalternatieven en herhaal veel. Een interventie die goed aansluit is ‘Praten over seks’ van Paulien van Doorn (inclusief werkboek voor de cliënt; zie voor meer interventies Aanpak en interventies). 

Ouders en opvoeders vinden het lastig om over seksualiteit en relaties te praten. Daardoor bestaat het risico dat dit niet of nauwelijks gebeurt. Als jeugdprofessional kun je een belangrijke bijdrage leveren aan de kennis van jongeren met een licht verstandelijke beperking door het gesprek aan te gaan en hen te helpen bij het opdoen van kennis over seksualiteit. De kennis die jongeren aangereikt krijgen, moet eenvoudig zijn en goed aansluiten op hun behoeften en begripsniveau (De Wit et al., 2011; Douma, 2018). Kortom:  

• Gebruik korte zinnen van ongeveer vijf woorden.
• Gebruik concrete woorden, zonder kinderachtig te praten (bijvoorbeeld piemel, vagina).
• Definieer begrippen (bijvoorbeeld seks, vrijen, zoenen, knuffelen).
• Vraag naar de betekenis van begrippen en vul aan.
• Sluit aan bij het taalgebruik van het kind of de jongere door dezelfde woorden te gebruiken.
• Praat rustig.
• Stel één vraag tegelijk.
• Geef het kind of de jongere tijd om te antwoorden.
• Gebruik geen figuurlijk taalgebruik, zoals spreekwoorden, woordspelingen en cynisme.
• Zorg dat non-verbale en verbale informatie overeenkomen.
• Ga na of het kind of de jongere je begrepen heeft. Vraag bijvoorbeeld of het in eigen woorden kan vertellen wat je gezegd hebt.
• Gebruik visuele ondersteuning, zoals foto’s, tekeningen of pictogrammen (sclera.be biedt pictogrammen over seksualiteit en relaties). 

Het is belangrijk om de seksuele ontwikkeling bij kinderen en jongeren met een autismespectrumstoornis (ASS) te ondersteunen door passende seksuele en relationele vorming aan te bieden, en niet alleen in te zoomen op risico’s en gevaren. Autistische kinderen en jongeren zijn voor seksuele vorming (meer dan andere kinderen en jongeren) afhankelijk van ouders, zorg en school. Ze hebben duidelijke informatie nodig, bijvoorbeeld over de lichamelijke veranderingen die ze in de puberteit ondergaan. Maar ze moeten ook leren over sociale en relationele vaardigheden, hun eigen wensen en grenzen, het inschatten van de wensen en grenzen van een ander, hun seksuele oriëntatie en genderidentiteitsontwikkeling. 

Handvatten voor advies aan en de begeleiding van kinderen en jongeren met ASS

Het is belangrijk dat je als jeugdprofessional aandacht hebt voor specifieke kenmerken van autisme, zoals beperkingen in de sociale communicatie en interactie, sensorische onder- en overgevoeligheid, repetitief gedrag en rituele activiteiten, minder kennis over seksualiteit, minder mogelijkheid om te experimenteren met seksuele relaties, minder seksuele vorming, minder remmingen, en gebrek aan empathie. Houd er rekening mee hoe deze kenmerken de (individuele) seksuele en relationele ontwikkeling, beleving en ervaring mede vormen. Kortom: 

• Besteed extra aandacht aan seksuele weerbaarheid (wensen en grenzen) in relatie tot autistische kenmerken.
• Besteed proactief aandacht aan sociale en communicatieve vaardigheden, bijvoorbeeld in het aangaan en behouden van relaties: je verplaatsen in de ander, uitvragen wat de ander wil, sociale situaties inschatten, omgaan met teleurstellingen en (seksuele) frustraties. Gebruik hiervoor de interventie/training Ik Puber.
• Besteed extra aandacht aan homo- en biseksualiteit in seksuele en relationele vorming en wees alert op genderdysforie en een negatieve omgeving.
• Bespreek stereotype interesses (zoals preoccupatie of parafilie) in seksuele vorming en gesprekken over seksualiteit en relaties. Zoek samen met ouders en kinderen naar manieren om seksualiteit en relaties in het dagelijkse leven in te passen. 

Hoe doe je dat? De kennis die autistische jongeren aangereikt krijgen, moet rustig, overzichtelijk en consequent zijn (Academische Werkplaats Autisme, 2018). Kortom:  

• Gebruik expliciete en concrete taal.
• Wees consequent in taalgebruik en regels.
• Leg nuanceringen uit en gebruik geen dubbelzinnige taal.
• Definieer begrippen.
• Vraag naar de betekenis van begrippen en vul aan.
• Herhaal informatie.
• Praat kalm, rustig en duidelijk.
• Stel één vraag tegelijk.
• Geef het kind of de jongere de tijd om te antwoorden.
• Gebruik relevant en realistisch beeldmateriaal (foto’s, tekeningen, pictogrammen).
• Gebruik relevante en duidelijke visuele ondersteuning (schema’s, diagrammen, checklists, rijtjes).
• Geef aandacht aan de theoretische uitleg van sociale regels.
• Bied ruimte voor het (anoniem) stellen van persoonlijke vragen.
• Betrek ouders bij de behandeling/begeleiding.  

Als jeugdprofessional is het belangrijk om een goede balans te vinden: soms moet je eerst inzetten op verbetering van de opvoedingshouding van ouders om een veilige gehechtheid te bevorderen vóórdat je aandacht kunt geven aan de seksuele ontwikkeling. Verwijs naar of gebruik uitgangspunten van de ‘Basic Trust Methode’ of NIKA om de gehechtheid en het basisvertrouwen te verstevigen. Zet in op het versterken van een warm (gezins)klimaat, waarin het kind of de jongere zich gezien en gehoord voelt.  

• Besteed expliciet aandacht aan veiligheid en seksuele risico’s: leer kinderen en jongeren wat veilig is en wat niet, wat risico’s zijn, en wat ‘foute’ relaties zijn.
• Besteed expliciet aandacht aan het mentaliserend vermogen: leer het kind of de jongere zichzelf en de ander te begrijpen én de eigen binnenwereld af te stemmen op die van de ander. Randvoorwaarden hiervoor zijn: goede ondersteuning van jou als jeugdprofessional en goede samenwerking binnen het team.
• Let op: het kind of de jongere kan (onbewust) op zoek gaan naar de bevestiging van eerdere negatieve ervaringen. Positieve ervaringen beïnvloeden het kind of de jongere positief.
• Reageer rustig en consequent (niet emotioneel) op seksueel gedrag. Voor onveilig gehechte kinderen en jongeren kan een emotionele reactie namelijk erg onveilig voelen, zeker als het gaat over relaties en seksualiteit. Gebruik het Vlaggensysteem om je reactie te bepalen.
• Wees voorspelbaar en betrouwbaar: zeg wat je doet en doe wat je zegt. Benoem bijvoorbeeld bij heel jonge kinderen stap voor stap wat je doet als je hen wast.
• Zorg dat kinderen of jongeren met gehechtheidsproblematiek weten bij wie ze wanneer terechtkunnen met vragen (vertrouwenspersoon, spreekuur, website sense.info). Wees als jeugdprofessional zelf ook beschikbaar, ook als het moeilijk is.
• Bespreek zorgen rond de seksuele ontwikkeling van kinderen of jongeren met henzelf en overleg met collega’s of de ouders en leraren van het kind of de jongere.
• Reflecteer op je eigen gehechtheid. Onverwerkte hechtingsproblematiek kan beïnvloeden wat je als professional uitstraalt naar het kind of de jongere. 

Als jeugdprofessional is het belangrijk om een goede risicoanalyse te maken, mede op basis van de voorgeschiedenis. Zo ontdek je of er sprake is (geweest) van seksueel misbruik, geweld en/of trauma, zoals beschreven in de richtlijn Residentiële jeugdhulp. Gebruik hiervoor het ‘Risicotaxatie Instrument Seksueel Grensoverschrijdend gedrag’ als hulpmiddel. Werk als dat kan en nodig is multidisciplinair samen om tot een goede risicoanalyse te komen.  

• Ga een gesprek over seksualiteit en seksuele ervaringen niet uit de weg.
• Ondersteun jongeren bij het maken van seksueel gezonde, veilige, gelijkwaardige en prettige keuzen en het opdoen van positieve ervaringen. Dit is een beschermende factor.
• Zorg ervoor dat je eventuele eigen ervaringen met seksueel misbruik of seksueel grensoverschrijdend gedrag hebt verwerkt.
• Sluit aan bij de ervaring, leefwereld en behoeften van het kind of de jongere.
• Zorg ervoor dat je seksueel misbruik of seksuele grensoverschrijding herkent en signaleert. Volg de Meldcode huiselijk geweld en kindermishandeling als dat nodig is.
• Een kind of jongere die seksueel grensoverschrijdend gedrag, seksueel misbruik of seksueel geweld heeft meegemaakt, heeft recht op specialistische hulp en ondersteuning. Bied eerste opvang en roep desgewenst specialistische hulp in (zie Randvoorwaarden). Zorg dat je de regionale Centra Seksueel Geweld kent – daarin is samenwerking met politie, forensisch arts en specialistische hulp gegarandeerd. Draag zorg voor passende (gespecialiseerde) hulp. 

Ouders en jongeren vinden het vaak lastig om zelf over seksualiteit te beginnen of om hulp te vragen. Als jeugdprofessional moet je daarom het initiatief nemen. Je kunt seksualiteit makkelijker aan de orde stellen als je hierop voorbereid bent, bijvoorbeeld door training, en als je ‘toestemming’ hebt om het onderwerp te bespreken (randvoorwaarden van de organisatie). Gebruik voor het bespreekbaar maken van seksualiteit in de begeleiding van kinderen en jongeren en hun ouders het BETTER-model (Mick & Cohen, 2003) als uitgangspunt. Gebruik de LOVE-regel om ouders een handvat te bieden voor seksuele opvoeding.  

Het BETTER-model in een notendop  

B = Bring up: begin erover (in een gesprek, vragenlijst, op de website). Laat zien dat het een onderwerp van gesprek is: het staat op de agenda! 

E = Explain: leg uit dat seksualiteit een onderdeel van het leven is en besproken kan en mag worden in de setting waar jij als jeugdprofessional werkt. 

T = Tell: vertel dat jij als jeugdprofessional regelmatig terugkomt op het onderwerp, zodat er een andere keer ruimte voor is als het nu niet het juiste moment is (dit is immers voor iedereen anders). Het valt dus niet van de agenda af als er nú niets over te vertellen valt.  

T = Time: neem er de tijd voor als er wel iets over te vertellen valt. 

E = Educate: geef informatie en psycho-educatie (seksuele vorming). 

R = Record: noteer in het dossier dat het thema besproken is en wordt. 

De LOVE-regel in een notendop 

De LOVE-regel benoemt specifieke aandachtspunten die voor de seksuele opvoeding van belang zijn. De regel sluit aan bij de autoritatieve opvoedstijl. Een interventie zoals Triple-P (positief opvoeden) kan ouders helpen zich deze opvoedstijl eigen te maken. De interventie Opgroeien met Liefde (ondersteuning voor professionals, zie Aanpak en interventies) kan je helpen om ouders seksuele opvoedondersteuning te bieden. De interventie is in eenvoudige taal verwoord, zodat een grote groep ouders ermee uit de voeten kan.  

L = Let op uw kind. Voor een goede ondersteuning is het belangrijk dat ouders weten waar hun kind mee bezig is en hoe een gezonde seksuele ontwikkeling verloopt. Motiveer ouders het seksuele gedrag van hun kind te monitoren en geef tips hoe ze kunnen anticiperen op een volgende fase. Gebruik hiervoor bijvoorbeeld de folders ‘Seksuele ontwikkeling 0-18 jaar’ en ‘Seksuele opvoeding van kinderen en jongeren 0-18 jaar met een beperking’ (Rutgers) gebruiken.  

O = Open communicatie. Ouders spelen een belangrijke rol in de seksuele opvoeding door vragen van hun kind te beantwoorden of met hun kind te praten over relaties en seksualiteit. Moedig ouders aan open met hun kind over seksualiteit te praten en geef informatie over geschikte gespreksonderwerpen. Gebruik hiervoor bijvoorbeeld de folders ‘Seksuele ontwikkeling 0-18 jaar’ en ‘Seksuele opvoeding van kinderen en jongeren 0-18 jaar met een beperking’ (Rutgers). 

V = Voorbeeld geven. Ouders zijn altijd een voorbeeld voor hun kind. Voor een positieve seksuele ontwikkeling is het goed als hun kind zich kan spiegelen aan ouders die respectvol en liefdevol met elkaar en anderen omgaan. De kans is dan groot dat ze die houding overnemen.  

E = Er zijn voor uw kind. Voor zowel jonge kinderen als jongeren is het belangrijk dat de thuissituatie warmte, veiligheid en bescherming biedt. Geef ouders positieve opvoedtips, zoals het knuffelen van jonge kinderen, een luisterend oor bieden, beschikbaar zijn zonder (meteen) te oordelen, het serieus nemen van de wensen en grenzen van het kind, en het kind begrenzen en corrigeren als seksueel gedrag niet toelaatbaar is. Gebruik hiervoor bijvoorbeeld de folder Over de grens. Seksueel opvoeden met behulp van het Vlaggensysteem (Sensoa) of de tips voor ouders op weekvandelentekriebels.nl.

De evidence-based interventies in deze tabel raden we aan vanwege de goede onderbouwing of aanwijzingen voor effectiviteit, afhankelijk van het doel.  

Practice-based interventies 

Een preventieve aanpak op het gebied van gezonde seksualiteitsontwikkeling is onmisbaar voor kinderen en jongeren in de jeugdhulp en jeugdbescherming. Voor een aantal specifieke groepen – kinderen en jongeren met een licht verstandelijke beperking, kinderen en jongeren met een stoornis in het autismespectrum – zijn er geen goed onderbouwde of effectieve (preventieve) interventies in de verschillende databanken beschikbaar. Dit terwijl de begeleiding van deze kinderen en jongeren een specifieke aanpak vereist (zie Wat is de seksuele ontwikkeling?). Ook bleek er behoefte aan een aantal interventies op specifieke thema’s (genderidentiteitsontwikkeling, doorbreken van sociale normen) en aanvullende materialen voor kinderen en jongeren zelf (websites, spellen). Deze vind je in de tabel hieronder. De selectiecriteria staan beschreven in de tekst onder de tabel. De interventies in onderstaande tabel zijn een aanvulling op de interventies in de tabel met evidence-based interventies hierboven. 

Bekijk de overzichtstabel van veelgebruikte practice-based interventies.

Handvatten voor afstemming met professionals 

Bij zorgen over de seksuele ontwikkeling van een kind of jongere is het belangrijk om (met toestemming van ouders en kind) bij overige professionals (peuterspeelzaal, kinderdagverblijf, school, Zorgadviesteam (ZAT), Centra voor Jeugd en Gezin (CJG)) te informeren naar het functioneren van het kind of de jongere bij die andere professionals. Andersom kunnen andere professionals jou als jeugdprofessional signalen geven die wijzen op relationele of seksueel gerelateerde problematiek (zoals schooluitval, regelmatig verzuim, psychosociale problemen). Lees hieronder waar je op moet letten in de samenwerking met overige professionals, zoals onderwijs, zorgadviesteams en opvoedondersteuning.  

Onderwijs 

Seksualiteit en seksuele diversiteit zijn sinds 2012 onderdeel van de kerndoelen voor het onderwijs. Op gemeentelijk/regionaal niveau kunnen cijfers uit de regionale Jeugdmonitor (bijvoorbeeld rond weerbaarheid, puberteit en internetgebruik) aanleiding zijn voor groeps- of gebiedsgerichte interventies binnen en buiten het onderwijs. De GGD (preventiemedewerkers, gezondheidsvoorlichters) is vaak betrokken bij het ondersteunen van (basis)scholen bij relationele en seksuele vorming, met de Week van de Lentekriebels, Week van de Liefde of de Gezonde School Methode. Zo biedt de Gezonde School Methode extra aandacht aan een veilige schoolomgeving en is eventueel nader onderzoek mogelijk naar de context waarin seksuele grensoverschrijding, homonegatief gedrag of seksueel misbruik plaatsvindt. Een school kan desgewenst maatregelen nemen door duidelijke gedragsregels in te voeren, te zorgen voor goede seksuele vorming (educatie) en toezicht te houden op gedrag in de klas of op school. Ook zijn binnen de GGD de Jeugdgezondheidszorg (jeugdarts, jeugdverpleegkundige, doktersassistente) en Sense-verpleegkundigen (Sense-spreekuren) betrokken bij het bevorderen van een gezonde seksuele ontwikkeling en het signaleren van een niet-optimale seksuele ontwikkeling. We raden aan om af te stemmen met docenten, preventiemedewerkers of gezondheidsvoorlichters, Jeugdgezondheidszorg (JGZ) of Sense. 

Zorgadviesteams 

Jeugdprofessionals zitten vaak in het Zorgadviesteam (ZAT) van onderwijsinstellingen. Binnen het ZAT komen specifieke casussen aan de orde. Bij sommige ZAT’s doen ook de ouders mee. Een ZAT werkt altijd multidisciplinair vanwege de verschillende deelnemers: docenten, schoolmaatschappelijk werk, jeugdhulp, de Jeugdgezondheidszorg (JGZ) en Bureau Leerplicht. Ook seksueel gedrag van kinderen en jongeren kan in het ZAT onderwerp van gesprek zijn. Als jeugdprofessional kun je hier informatie geven over de seksuele ontwikkeling van kinderen en jongeren en tips geven voor preventie en begeleiding. Je hoeft het ZAT niet alleen te gebruiken bij vermoedens van seksueel misbruik. Ook bij lichtere grensoverschrijding biedt het ZAT bij uitstek een plek om tot een multidisciplinair advies te komen. Betrek daar zo mogelijk ook de ouders (opvoedondersteuning) bij.  

(Lichte) opvoedondersteuning 

De Jeugdgezondheidszorg (JGZ) en Centra voor Jeugd en Gezin (CJG) hebben een preventieve taak in het stimuleren van een gezonde seksuele opvoeding. De opvoed- en welzijnsorganisaties binnen een CJG kunnen opvoedondersteuning collectief aanbieden. In sommige regio’s biedt het CJG bijvoorbeeld de cursus Opgroeien met Liefde aan, of de training ‘Een gezonde start’ vanuit het traject Gezonde kinderopvang (voor ouders met kinderen van 0-12 jaar). Stem als jeugdprofessional met partners binnen de JGZ en het CJG af wie verantwoordelijk is voor de collectieve opvoedondersteuning. Bespreek ook de ondersteuningsmogelijkheden van (deel)gemeenten en andere welzijnsorganisaties (binnen of buiten het CJG). Afstemming met de betreffende CJG-medewerkers is belangrijk omdat zij een coördinerende taak in de organisatie kunnen vervullen (Commissie Kwaliteitskader Voorkomen Seksueel Misbruik in de Jeugdzorg, 2013). Zo bieden sommige CJG’s een opvoedcafé of ouderavond over seksuele opvoeding van jonge kinderen aan via regionale welzijnsorganisaties (anders dan JGZ of GGD).  

Beroepsgeheim en gegevensuitwisseling 

Als professional die zorg biedt aan cliënten, heb je een beroepsgeheim op grond van de Wet op de beroepen in de individuele gezondheidszorg (Wet BIG; Art. 88) en de Wet op de Geneeskundige Behandelingsovereenkomst (WGBO; Art. 7.457 BW). Deze ‘zwijgplicht’ verbiedt je om informatie over de cliënt aan derden te geven, tenzij de cliënt je daarvoor toestemming geeft. Met toestemming van het kind en/of diens ouders (afhankelijk van de leeftijd) mag je altijd over de zaak overleggen met relevante andere, externe professionals. Daarbij is het belangrijk dat je als jeugdprofessional het kind en de ouders vooraf goed informeert, zodat voor hen duidelijk is waarvoor ze toestemming geven. Dat wil niet zeggen dat je alleen gegevens met andere professionals mag uitwisselen als het kind en/of de ouders (afhankelijk van de leeftijd) expliciet toestemming geven. Bij het beroepsgeheim gaat het erom dat je informatie geheimhoudt zolang dat mogelijk is en dat geheim zorgvuldig doorbreekt als dat nodig is. Bij vermoedens van mishandeling doe je als professional je best om toestemming voor bijvoorbeeld de melding te krijgen. Als dit niet lukt, kun je een wettelijke ‘plicht tot spreken’ hebben of een zogenaamd ‘conflict van plichten’. Als professional kun je vinden dat je je zwijgplicht moet doorbreken omdat een ander belang zwaarder weegt, bijvoorbeeld het belang van het kind of de jongere tegenover het belang van de ouder. Overleg dan met de consulent seksuele gezondheid of aandachtsfunctionaris kindermishandeling/seksualiteit en Veilig Thuis en noteer dit met beargumentering in het dossier. Bij vermoedens van kindermishandeling (zoals seksueel misbruik) heb je als geheimhouder bovendien het wettelijke recht om vermoedens te melden bij Veilig Thuis.  

Bij de afweging om privacygevoelige informatie zonder toestemming uit te wisselen met andere professionals is het van belang dat je de volgende vragen beantwoordt: 

• Welk doel wil je bereiken met het geven van de informatie?
• Kun je dit doel ook bereiken zonder de informatie te verstrekken?
• Heb je echt al het nodige geprobeerd om toch toestemming te krijgen van de gezinsleden?
• Weegt het gevaar of ernstig nadeel bij een van de gezinsleden (een of meer kinderen en jongeren) wel op tegen het belang dat een ander gezinslid bij geheimhouding heeft?
• Wie heeft de informatie echt nodig om het gevaar of het ernstige nadeel voor het gezinslid af te wenden? Welke informatie heeft die professional echt nodig? 

Op het terrein van seksuele gezondheid hebben verschillende regio’s en gemeenten initiatieven voor structureel overleg (bijvoorbeeld rond seksueel gedrag, sexting, pornografie, seksuele dwang, loverboys/mensenhandel). Aan dergelijke netwerken doen vaak mensen uit meerdere disciplines mee, zoals leerkrachten, maatschappelijk werkers, de Jeugdgezondheidszorg en andere jeugdprofessionals. Zij behandelen de casuïstiek zoveel mogelijk anoniem of met toestemming van betrokkenen. Ook hier geldt dat het belang van het kind of de jongere zwaarder kan wegen dan het belang dat gediend is met handhaven van de zwijgplicht. Gegevensuitwisseling is mogelijk als je daarmee het seksueel riskante gedrag kunt voorkomen of stoppen. Zie ook de richtlijn Kindermishandeling. 

Overleg met politie of justitie 

Ook in contacten met politie of justitie bewaart je als professional het beroepsgeheim. 

Je kunt het beroepsgeheim doorbreken bij: 

• toestemming van de cliënt;
• een wettelijke plicht tot spreken (volgens de Wet op de lijkbezorging en de Wet publieke gezondheid);
• een conflict van plichten: alleen met het vrijgeven van informatie aan politie of justitie kun je ernstige schade voor de cliënt of anderen voorkomen. Hiervan kan sprake zijn bij een ernstig misdrijf of een mogelijk strafbaar feit, binnen of buiten de hulpverlening, zoals:
  • seksueel misbruik
  • geweld
  • wapenbezit
  • ernstige vormen van lichamelijke kindermishandeling of lichamelijke verwaarlozing
  • eergerelateerd geweld
  • vrouwelijke genitale verminking
  • huwelijksdwang 

Te ondernemen stappen afstemmen met politie of justitie is ook belangrijk omdat gesprekken tussen jou als jeugdprofessional en (minderjarige) slachtoffers en getuige(n) het leveren van bewijs in een strafzaak kunnen belemmeren of beïnvloeden. Dit geldt zowel voor gesprekken met de ouders als met het kind, en zowel met als zonder toestemming. Zie ook de Handreiking Praten met kinderen bij mogelijk seksueel misbruik (Kwakman & Polders, 2017). Omgekeerd kan de politie aanvullende informatie verstrekken die relevant is voor jou als jeugdprofessional om een veiligheids- en risicotaxatie te maken voor het hele gezin. Ook Veilig Thuis kan aanvullende informatie navragen bij de politie over alle personen die direct betrokken zijn bij een melding. Indien nodig kan de politie assisteren om bij een huisbezoek of een gesprek de fysieke veiligheid te bewaken van het kind of de jongere en van jou. 

In Nederland kennen we daarnaast Veiligheidshuizen waarin politie, justitie, welzijn en zorg samenwerken rond casuïstiek waarin de diverse domeinen een rol spelen. In de meeste Veiligheidshuizen maken incidenten met huiselijk geweld (waaronder kindermishandeling, zoals seksueel misbruik) een belangrijk deel uit van de casuïstiek. Als jeugdprofessional kun je overleggen met het Veiligheidshuis of zelf benaderd worden voor overleg over een casus. Ook hiervoor geldt dat je als professional het beroepsgeheim bewaart tenzij je toestemming hebt van je cliënt.

Zie voor meer informatie het Handvat Gegevensuitwisseling in het Zorg- en Veiligheidsdomein, KNMG (2012) en de richtlijn Kindermishandeling. 

To do’s 

• Leg ouders en kinderen de werking van het beroepsgeheim uit. Beloof kinderen en jongeren nooit dat je een geheim bewaart. Beloof wel dat je het kind of de jongere altijd informeert en niets achter diens rug om onderneemt.
• Twijfel je over aangifte of overleggen met politie of justitie, overleg dan intern met de aandachtfunctionaris of je leidinggevende. Vraag advies aan Veilig Thuis en eventueel ook bij de beroepsvereniging. Maak vervolgens een gezamenlijke afweging en besluit wie aangifte doet (Veilig Thuis kan dit ook doen), welke informatie je deelt en met welk doel.
• Wijs ouders op de mogelijkheid om aangifte te doen of op het bestaan van het tijdelijk huisverbod. Deze bestuursrechtelijke maatregel kan de politie, onder verantwoordelijkheid van de burgemeester, opleggen aan een pleger van huiselijk geweld (waaronder kindermishandeling).
• Verwijs slachtoffers van seksueel misbruik (zowel binnen als buiten het gezin) naar een Centrum voor Seksueel Geweld. Doe dit bij (vermoeden van) verkrachting zo snel mogelijk en laat het slachtoffer niet eerst douchen. 

Om de seksuele ontwikkeling van kinderen en jongeren te ondersteunen, is het belangrijk om aan een aantal randvoorwaarden te voldoen. Het is van belang dat jeugdprofessionals werken op een veilige werkplek, in een goede sfeer, en dat zij ondersteund worden door de organisatie. De competenties van de jeugdprofessionals zijn hierbij cruciaal. Deze competenties stellen jeugdprofessionals in staat om kinderen en jongeren de juiste begeleiding te bieden.  

Maar om kinderen en jongeren te ondersteunen in hun seksuele ontwikkeling is méér nodig. Het is ook van belang dat de organisatie positieve aandacht heeft voor de seksuele ontwikkeling van kinderen en jongeren. Visie, beleid en aandacht voor seksualiteit moeten op de juiste manier ingebed zijn in de organisatie om een goede ontwikkeling van kinderen en jongeren te bevorderen. Het management en de teams moeten dit vervolgens ook ondersteunen. Bovendien is het belangrijk dat er aandacht is voor deskundigheidsbevordering. Bijscholing is van cruciaal belang om jeugdprofessionals in staat te stellen de seksuele ontwikkeling van kinderen en jongeren te ondersteunen. Wanneer seksuele ontwikkeling net als andere thema’s een plek heeft binnen de organisatie, worden de jeugdprofessionals zelf ook ondersteund. Dit is een randvoorwaarde voor jeugdprofessionals om kinderen en jongeren goed te kunnen bijstaan in hun seksuele ontwikkeling.  

Gezamenlijk gedragen visie 

Een uitgangspunt van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO Regional Office, 2010) is dat kinderen en jongeren informatie moeten krijgen over seksualiteit, intimiteit en relaties die past bij hun leeftijds- en ontwikkelingsfase, en dat zij begeleiding moeten krijgen in hun seksuele ontwikkeling. Jeugdprofessionals in de residentiële en ambulante jeugdhulp hebben hier een belangrijke taak in.  

Om kinderen en jongeren op een goede manier te kunnen begeleiden, is het van belang dat de organisatie visie en beleid ontwikkelt om seksuele ontwikkeling in de jeugdhulp en jeugdbescherming te implementeren. Het volgende is belangrijk om deze visie en dit beleid ook daadwerkelijk goed te implementeren:  

• In de organisatie is er breed draagvlak voor de visie en het beleid.
• De jeugdprofessionals in de organisatie onderschrijven de visie en het beleid.
• De jeugdprofessionals zijn kundig en competent om de visie en het beleid uit te voeren.
• De organisatie stimuleert en faciliteert jeugdprofessionals om kinderen en hun ouders te adviseren en te begeleiden.
• Borging van de visie en het beleid zorgt voor continuïteit. 

Casus: (seksuele) relaties 

Veel instellingen en organisaties worstelen met relaties van kinderen en jongeren binnen de instelling (bijvoorbeeld in de residentiële setting), omdat ze er geen visie op hebben. Jongeren zijn kwetsbaar en hebben vaak een verleden of bagage. Juist de ondersteuning van deze jongeren bij het maken van seksueel gezonde, prettige, gelijkwaardige en veilige keuzen en het opdoen van positieve ervaringen werkt als een beschermende factor. Ga een gesprek dus niet uit de weg en sluit aan bij de ervaring, leefwereld en behoefte van het kind of de jongere. Begeleid (seksuele) relaties tussen kinderen en jongeren en zorg ervoor dat je seksuele grensoverschrijding, seksuele risico’s en problemen herkent en signaleert. Geef hier bijvoorbeeld een consulent seksuele gezondheid of een aandachtsfunctionaris seksualiteit een rol in. Volg zo nodig de Meldcode huiselijk geweld en kindermishandeling.  

Van visie naar praktijk

Volg de volgende uitgangspunten bij het opstellen van een visie op seksuele ontwikkeling (Heeringa et al., 2010; Kuyper, 2013): 

Begeleiding en klimaat

Werk aan een pedagogisch klimaat waarin open gesprekken mogelijk zijn over seksualiteit, intimiteit en relaties, met respect voor elkaars normen en waarden, wensen en grenzen. Respect voor elkaar, respect voor elkaars religieuze achtergrond of levensovertuiging, gelijkwaardigheid, privacy en verantwoordelijkheid spelen hierin een grote rol. 

Pedagogische didactische behandeling

Seksualiteit is een van de terreinen binnen basisvorming en opvoeding. Seksualiteit moet geen apart of losstaand onderwerp zijn, maar onderdeel van het algemene hulpverlenersplan.  

Intake en screening 

Seksuele ontwikkeling is een standaardonderdeel van de intake- en screeningsprocedure van elk kind.  

Hulpverleningsplan 

Op basis van de intake en screening wordt in overleg met het kind en – afhankelijk van diens leeftijd – ook met de ouders een hulpverleningsplan ontwikkeld. De seksuele ontwikkeling maakt hier standaard deel van uit. Seksualiteit is een ontwikkeltaak voor alle jongeren. In het hulpverleningsplan beschrijf je de belangrijkste seksuele ontwikkelingspunten voor het betreffende kind of de jongere en benoem je eventuele problemen en mogelijke oorzaken. Beschrijf in het plan de doelen voor het kind of de jongere en de middelen om deze doelen te bereiken. Bespreek het hulpverleningsplan vervolgens met kind en ouders. Leg het op een begrijpelijke manier uit, zodat ze weten hoe het plan tot stand is gekomen en hoe hun ideeën hierin zijn verwerkt of overwogen. Vertel ook wat je van hen verwacht. Bied de mogelijkheid aan het kind en de ouders om te reageren op het hulpverleningsplan.  

Afstemming met onderwijs, dagbesteding, dagbehandeling

Vanuit een integrale visie op behandelen is het van belang dat er afstemming plaatsvindt tussen de organisaties van de jeugdhulp/jeugdbescherming en scholen, dagbesteding en dagbehandeling. Dit geldt ook voor het onderwerp seksuele ontwikkeling.  

Preventie seksueel grensoverschrijdend gedrag

Een organisatie heeft de verantwoordelijkheid om te zorgen voor een veilig leef-, behandel- en werkklimaat. De preventie van seksueel grensoverschrijdend gedrag is ook een thema binnen dit veiligheidsbeleid. Aandacht voor seksualiteit en duidelijke afspraken met de kinderen en jongeren over seksueel gedrag kan seksuele grensoverschrijding voorkomen. Deze afspraken bouwen voort op het seksualiteitsbeleid van de organisatie. Dit beleid geeft jeugdprofessionals handvatten als grensoverschrijdend gedrag toch plaatsvindt. De cultuur van de organisatie is hierbij belangrijk. Een open cultuur, waarin seksualiteit en waarden en normen bespreekbaar zijn, helpt om preventie van seksueel misbruik in de praktijk te brengen.

Visie implementeren 

Uit ervaring met implementatietrajecten op het gebied van seksualiteit in de langdurige zorg blijkt dat drie factoren bepalend zijn voor het succes hiervan (uit Zorg voor Beter; Heeringa et al., 2010):  

• attitude van jeugdprofessionals/-medewerkers
• competenties van jeugdprofessionals/-medewerkers
• sturing door het management (stimuleren en faciliteren) 

Attitude van jeugdprofessionals/-medewerkers 

De implementatie van de visie en het beleid rond seksualiteit staat of valt met de attitude van degenen die het in de praktijk uitvoeren. Als er niet genoeg draagvlak is, krijgen kinderen en jongeren onvoldoende ondersteuning in hun seksuele en relationele ontwikkeling. 

Het doel is om een veilig klimaat te bereiken. Dat houdt het volgende in: 

• Professionals voelen zich vrij om met kinderen en hun ouders over seksualiteit te praten en een positief rolmodel te zijn. Hierbij is de professional zich bewust van de invloed van eigen normen en waarden.
• Medewerkers voelen zich veilig en gesteund om over seksualiteit te praten.
• Het is een taak van de organisatie, het management en de teamleiding om zo’n klimaat na te streven, medewerkers te steunen en richtlijnen te geven.  

Competenties van jeugdprofessionals/-medewerkers 

Jeugdprofessionals moeten competent zijn om jongeren ook daadwerkelijk te kunnen ondersteunen in hun seksuele en relationele ontwikkeling. Zie hiervoor de aanbevelingen van Aanpak en interventies en Competenties.  

Sturing door het management

Een effectieve implementatie van een visie op seksualiteit staat of valt met sturing. Daardoor is werken aan een gezonde seksuele ontwikkeling van het kind of de jongere niet afhankelijk van één of enkele personen, maar een geïntegreerd onderdeel van het takenpakket van alle medewerkers. Deze sturing bevat vijf essentiële elementen:  

• Opnemen van het onderwerp in alle activiteiten voor de begeleiding en behandeling van een kind of jongere, zoals intake(gesprek) en (besprekingen van) het hulpverlenersplan.
• Agenderen van het onderwerp bij de verschillende overleggen, zoals werkoverleg, teamoverleg, afdelingsoverleg en managementoverleg.
• Opnemen van het onderwerp in jaarverslagen en werkplannen.
• Opnemen van het onderwerp in personeelsbeleid en in het reguliere instrumentarium om de kwaliteit van het personeel te bewaken en aan te sturen (denk aan aanname-, sollicitatie-, functionerings- en beoordelingsgesprekken, deskundigheidsbevordering, intervisie- of supervisiebijeenkomsten, instellen van een aandachtsfunctionaris seksualiteit of consulent seksuele gezondheid).
• Periodiek uitvoeren van een sterkte-/zwakteanalyse op seksualiteitsbeleid van de instelling/organisatie, om een duidelijk beeld van de feitelijke situatie op dit gebied te krijgen (voelen medewerkers zich vrij, competent, gesteund om seksualiteit met kinderen en jongeren en ouders bespreekbaar te maken, is er een veilig klimaat om vermoedens van grensoverschrijding aan te kaarten, ook als het gaat over collega’s, et cetera). 

Voor deze richtlijn, het thema seksualiteit en jouw handelen als jeugdprofessional gelden de volgende algemene wetten als uitgangspunt: 

Internationaal Verdrag inzake de Rechten van het Kind 

Het Internationaal Verdrag inzake de Rechten van het Kind (IVRK) is van toepassing op personen jonger dan 18 jaar. Het verdrag stelt onder andere dat het kind beschermd moet worden tegen alle vormen van lichamelijk of geestelijk geweld, letsel of misbruik, inclusief seksueel misbruik, seksuele uitbuiting en lichamelijke en geestelijke verwaarlozing (Art. 19 IVRK). De overheid moet zorgdragen voor wet- en regelgeving om kinderen en jongeren te beschermen tegen seksueel misbruik en seksuele exploitatie (Art. 34 IVRK): 

• Kinderen en jongeren die slachtoffer zijn geworden van (seksueel) geweld hebben recht op passende zorg en bijstand (Art. 39 IVRK).
• Kinderen en jongeren hebben recht op informatie. Ook hebben zij er recht op om hun mening in te brengen en serieus genomen te worden bij alle beslissingen die hen aangaan (Art. 17 IVRK en Art. 12 IVRK). Betrokkenen moeten serieus naar de mening van het kind of de jongere luisteren en terugkoppelen wat ze met hun mening gedaan hebben.
• Kinderen en jongeren hebben recht op (bescherming van) hun privacy (Art. 16 IVRK).
• De ouders of voogd hebben de eerste verantwoordelijkheid voor de opvoeding en ontwikkeling van het kind of de jongere (Art. 5 IVRK en Art. 18 IVRK).
• De rechten en plichten uit het verdrag moet je in onderlinge samenhang zien. Het is een concretisering van het belang van het kind of de jongere. Hun belang (Art. 3 lid 1 IVRK) staat centraal. Dit houdt in dat bij iedere beslissing die een kind of jongere raakt hun belang de eerste overweging moet zijn.  

Samengevat zijn de kinderrechten die betrekking kunnen hebben op seksualiteit en seksueel gedrag: 

• een centrale rol voor het belang van het kind of de jongere bij iedere beslissing
• recht om een eigen mening te geven
• recht op privacy
• recht op bescherming tegen geweld
• recht op (seksuele) gezondheid en gezondheidszorg
• recht op bescherming tegen seksueel misbruik
• recht op passende zorg voor slachtoffers van geweld 

Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens 

In het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM) staat onder andere dat iedereen, ongeacht achtergrond of problematiek, recht heeft op een gezonde en veilige seksuele ontwikkeling als onderdeel van de algehele ontwikkeling. Deze rechten sluiten aan bij de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens (UVRM).  
 
De belangrijkste seksuele en reproductieve rechten van elk mens zijn: 

• De hoogst haalbare standaard van seksuele gezondheid, inclusief toegang tot voorzieningen (anticonceptie, veilige abortus, seksuologische hulp etc.).
• Toegang tot en het ontvangen van betrouwbare informatie en voorlichting over seksualiteit.
• Seksuele en relationele vorming.
• Vrije partnerkeuze.
• Respect voor lichamelijke integriteit.
• Het besluit om wel of niet seksueel actief te zijn.
• Seksuele relaties met wederzijdse instemming.
• Een huwelijk met wederzijdse instemming (in Nederland geldt hiervoor 18 jaar als minimumleeftijd).
• Bescherming tegen seksuele exploitatie en seksueel misbruik.
• Het besluit om wel of geen kinderen te willen en wanneer.
• Het nastreven van een bevredigend, veilig en plezierig seksleven. 

 
Een verantwoorde naleving van deze rechten houdt in dat iedereen de rechten van de ander respecteert.  

Jeugdwet 

In de Jeugdwet (2015) staan de wettelijke taken voor gemeenten op het gebied van jeugdhulp en jeugdbescherming. Evenals verplichtingen voor aanbieders van jeugdhulp en voor jeugdhulpverleners, zoals de geheimhoudingsplicht, dossierplicht en meldrechten. Naast de Jeugdwet geldt de Wet geneeskundige behandelingsovereenkomst (WGBO) voor jeugdhulpverleners die op de gezondheid gerichte diensten verrichten, zoals behandeling, begeleiding en diagnostiek. De bepalingen in hoofdstuk 7 van de Jeugdwet zijn bijna identiek aan de WGBO. 

Wet verplichte meldcode huiselijk geweld en kindermishandeling 

De Wet verplichte meldcode huiselijk geweld en kindermishandeling (2013) (zie ook de richtlijn Kindermishandeling) verplicht alle professionals die met ouders en kinderen werken om een meldcode over huiselijk geweld en kindermishandeling vast te stellen en het gebruik daarvan te bevorderen. Een meldcode is een vijfstappenplan waarin staat wat een professional moet doen bij een vermoeden van huiselijk geweld (waaronder partnergeweld) of kindermishandeling.  
 
De wet schrijft voor dat een meldcode huiselijk geweld en kindermishandeling minimaal de volgende stappen bevat:  

1. In kaart brengen van de situatie (signalen, risico- en beschermende factoren).
2. Overleggen met Veilig Thuis, collega’s en interne en externe deskundigen (bijvoorbeeld voor letselduiding).
3. Praten met kind en ouders.
4. Wegen van het huiselijk geweld of de kindermishandeling (met het afwegingskader) en bij twijfel: Veilig Thuis raadplegen.
5. Beslissen:

• is melden noodzakelijk?
• is hulp verlenen of organiseren (ook) mogelijk? 

Per 2019 is de wet verbeterd met een afwegingskader in de stappen 4 en 5. De professionele norm is nu om melding te doen bij Veilig Thuis als er vermoedens zijn van ernstig huiselijk geweld of ernstige kindermishandeling (en bijvoorbeeld seksueel misbruik), dat wil zeggen wanneer vermoedens bestaan van acute of structurele onveiligheid. Om te bepalen of daar sprake van is, volg je het afwegingskader in de Meldcode huiselijk geweld en kindermishandeling (ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, 2018). Ook onderbouw je zorgvuldig de afweging om wel of geen melding te doen. Zie ook de handreiking Participatie van kinderen in de Meldcode huiselijk geweld en kindermishandeling (ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, 2018). 

Wet op de beroepen in de individuele gezondheidszorg 

De Wet op de beroepen in de individuele gezondheidszorg (Wet BIG) bevat regels voor de kwaliteit van de zorgverlening en beschermt cliënten tegen ondeskundig en onzorgvuldig handelen door zorgverleners. Als zorgverlener kun je je in het BIG-register laten registreren als je voldoet aan de wettelijke opleidingseisen voor je beroep. Met een BIG-registratie mag je je beroepstitel gebruiken en val je onder het tuchtrecht. 

Wet op de geneeskundige behandelingsovereenkomst 

De Wet op de geneeskundige behandelingsovereenkomst (WGBO, Boek 7 van het Burgerlijk Wetboek) is van toepassing op geneeskundige handelingen die rechtstreeks betrekking hebben op personen (patiënten) en die als doel hebben hen van een ziekte te genezen, te voorkomen dat ze een ziekte krijgen, hun gezondheidstoestand te beoordelen of hun verloskundige zorg te geven (Art. 7:446 BW). Hieronder vallen ook bijbehorende handelingen, zoals het verplegen en verzorgen van personen voor een geneeskundige behandeling. De patiënt heeft een aantal rechten waar je je als hulpverlener aan moet houden, zoals de informatieplicht, toestemmingsvereiste voor onderzoek en behandeling, dossierplicht en geheimhoudingsplicht. De bepalingen in de WGBO zijn vrijwel identiek aan die in de Jeugdwet. Als je als jeugdprofessional zorg levert in de zin van geneeskundige behandeling, is naast de Jeugdwet ook de WGBO van toepassing.  

Algemene verordening gegevensbescherming 

In de Algemene verordening gegevensbescherming (AVG) – de opvolger van de Wet bescherming persoonsgegevens (WBP) – staan een aantal algemene plichten om zorgvuldig om te gaan met gegevens over personen, van het verzamelen en bewaren tot het vernietigen van gegevens. De verplichtingen rond beheer en instandhouding van de persoonsgegevens liggen bij de verantwoordelijke (doorgaans het management of bestuur van een organisatie). Organisaties moeten kunnen aantonen dat ze voldoen aan de AVG.  

Wetboek van Strafrecht (WvSr) 

Zie Randvoorwaarden voor de relevante uitgangspunten uit het Wetboek van Strafrecht. 

Seksualiteit in het strafrecht 

In het Nederlandse strafrecht vind je strafbaar seksueel gedrag terug als ‘misdrijven voor de zeden’ (Art. 239 tot en met Art. 253 Sr). Art. 242 tot en met Art. 249 Sr beschrijven een aantal verboden seksuele acties: de zogenaamde hands-on delicten (aanranding, verkrachting en het vervaardigen van kinderporno) en hands-off delicten (zoals exhibitionisme en het downloaden van kinderporno).  

Bij de hands-on delicten staat het begrip ‘instemming’ centraal. Seksuele interacties zijn verboden als ze plaatsvinden met personen die daarvoor geen instemming hebben gegeven of met personen die niet in staat worden geacht instemming te geven. Dit kan zijn omdat iemand nog geen 16 jaar is (de leeftijd voor wettelijke seksuele meerderjarigheid in Nederland ), een verstandelijke beperking heeft of buiten bewustzijn is. Ook kan het zijn dat iemand niet in een positie is om in te stemmen doordat hij een afhankelijkheidsrelatie met de pleger heeft, zoals (stief)vader en (stief)dochter, arts en patiënt, leraar en leerling, hulpverlener en cliënt. 

Of seksueel gedrag strafbaar is wordt bepaald door: 

• het al dan niet gebruiken van fysieke dwang of geweld (of dreiging daarmee);
• het al dan niet penetreren (of binnendringen) van het lichaam van het slachtoffer (hieronder valt ook penetreren met vingers, tongzoenen of gedwongen orale seks);
• de leeftijd van het slachtoffer (kinderen onder de 16 jaar en personen boven de 16 jaar die niet kunnen instemmen door verminderde weerbaarheid). Bij seks met minderjarigen (onder de 16 jaar) of wilsonbekwamen is sprake van een klachtdelict. Dat wil zeggen dat het misdrijf strafbaar is en vervolging door het Openbaar Ministerie (OM) kan plaatsvinden als er een klacht is ingediend. Een klacht kan worden ingediend door de minderjarige zelf, diens ouders of wettelijke vertegenwoordigers, of door de Raad voor de Kinderbescherming. 

Zedenwetgeving 

De volgende delicten vallen onder de zedenwetgeving: 

• Schennis van eerbaarheid: schending van seksuele fatsoensnormen tegenover anderen in het openbaar, in een plaats die toegankelijk is voor kinderen en jongeren onder de 16 jaar of in aanwezigheid van iemand (zoals een kind of jongere) die het eerbaarheid-schendende karakter (nog) niet beseft of kan overzien (Art. 239 Sr).
• Pornografie: het openlijk tentoonstellen of ongevraagd aan iemand toesturen van afbeeldingen of voorwerpen die in strijd zijn met de seksuele fatsoensnormen (Art. 240 Sr).
• Sexting: (Art. 240b Sr): het verspreiden, aanbieden, openlijk tentoonstellen, maken, invoeren, doorvoeren, uitvoeren, verwerven, in bezit hebben of zich met een geautomatiseerd werk of met een communicatiedienst toegang daartoe verschaffen van een afbeelding – of een gegevensdrager met een afbeelding – van een seksuele gedraging, waarbij iemand (schijnbaar) is betrokken die kennelijk de leeftijd van 18 jaar nog niet heeft bereikt. Het kan een vorm van ‘kinderpornografie’ zijn om met smartphones geseksualiseerde beelden van een ander onder de 18 jaar te versturen of te ontvangen.  

Let op: als beide jongeren minderjarig zijn en beiden hebben ingestemd met het uitwisselen van seksuele beelden van zichzelf en er geen sprake was van dwang of chantage of een ongelijkwaardige relatie, wordt dit niet meer als strafbaar feit gezien (nieuwe leidraad Landelijk Expertisecentrum Kinderporno en Kindersekstoerisme). Anders zou online seks strafbaarder zijn dan seks in het dagelijks leven. 

De Leidraad afdoening sextingzaken (‘Pubers in beeld’, 2017) van het OM en de politie biedt handvatten om per geval af te wegen of strafrechtelijk ingrijpen op grond van Art. 240b Sr of een ander zedenfeit gewenst is. 

• Verkrachting:
  • iemand met dwang of (dreiging met) geweld of op een andere manier dwingen tot het seksueel binnendringen van het lichaam (Art. 242 Sr);
  • seksueel binnendringen van een bewusteloze, onmachtige of gestoorde (Art. 243 Sr);
  • seksueel binnendringen bij iemand beneden de 12 jaar (Art. 244 Sr);
  • buiten echt (oftewel zonder huwelijksrelatie) seksueel binnendringen bij iemand beneden de 16 jaar (Art. 245/247 Sr). 
• Aanranding: iemand dwingen tot het plegen of dulden van ontuchtige handelingen (Art. 246 Sr).
• Ontuchtige handelingen:
  • handelingen met een slachtoffer onder of boven de 16 jaar dat niet in staat is om instemming te geven (‘bewusteloos, onmachtig of gestoord’) (Art. 247 Sr);
  • iemand onder de 16 jaar verleiden tot het plegen of dulden van ontuchtige handelingen met derden (Art. 247 Sr). 

• Jeugdprostitutie (zoals loverboy-problematiek/mensenhandel): 

• iemand onder de 18 jaar met giften en beloften of met misbruik van macht of overwicht verleiden tot het plegen of dulden van ontuchtige handelingen (Art. 248a Sr);
• ontucht plegen met iemand tussen de 16 en 18 jaar die zich beschikbaar stelt voor seksuele handelingen tegen betaling (Art. 248b Sr).
• Ontucht met misbruik van gezag of vertrouwen: als iemand ontucht pleegt met een eigen minderjarig kind, stiefkind of pleegkind, pupil, een aan diens zorg, opleiding of waakzaamheid toevertrouwde minderjarige of minderjarige bediende of ondergeschikte (Art. 249 Sr).
• Seksuele contacten met kinderen onder de 12 jaar. Ook seks vanaf 12 jaar is strafbaar, maar wordt bij vrijwilligheid, een beperkt leeftijdsverschil en een affectieve relatie vaak niet gemeld en bestraft. 

Mishandelingsdelicten 

Een aan seksualiteit gerelateerd mishandelingsdelict is meisjesbesnijdenis. Het volgende is hierbij van belang: 

• In Nederland zijn alle vormen van meisjesbesnijdenis verboden. De straf bedraagt maximaal 12 jaar gevangenis voor zware mishandeling met voorbedachten rade. Als iemand die geen arts is, en geen opdracht heeft gekregen van een arts de ingreep uitvoert, valt dit onder het onbevoegd uitoefenen van een voorbehouden handeling volgens de Wet BIG.
• Als een ouder de besnijdenis uitvoert bij een eigen dochter kan de straf met een derde worden verhoogd. Ook als ouders opdracht geven voor een besnijdenis, hiervoor betalen, middelen leveren om de besnijdenis uit te voeren of meehelpen tijdens de besnijdenis, zijn zij strafbaar. Zie ook het Standpunt Vrouwelijke Genitale Verminking (Pijpers et al., 2010).  

Een rechtspersoon en opdrachtgever sluiten een behandelingsovereenkomst in de zin van de Wet op de Geneeskundige Behandelovereenkomst (WGBO) onder de volgende voorwaarden: 

• Tot 12 jaar beslissen de gezagdragende ouders over hulp aan hun kind. Formeel speelt de wil van het kind zelf geen rol, maar als hulpverlener moet je de wensen van het kind zoveel mogelijk bij beslissingen over de hulp betrekken. Bovendien heeft het kind wel recht op informatie. Als jeugdprofessional moet je je voorlichting afstemmen op het bevattingsvermogen van het kind. Weigeren ouders toestemming te geven voor een dringend noodzakelijke ingreep of behandeling, dan kun je via de Raad voor de Kinderbescherming regelen dat hun gezag tijdelijk wordt overruled door een kinderbeschermingsmaatregel. Het ouderlijk gezag kan in dat geval tijdelijk geheel of gedeeltelijk worden geschorst (Art. 1:268 lid 1 onder b BW). Zie ook de Handreiking Toestemmingsvereiste voor hulp bij kindermishandeling (ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, 2016).
• Bij jongeren van 12-15 jaar is in principe dubbele toestemming vereist, zowel van de ouders als van de jongere zelf (KNMG, 2019). Er zijn wel uitzonderingen, bijvoorbeeld bij abortus en anticonceptie, zie Art. 7:450 lid 2 BW. Een abortus uitvoeren of anticonceptie voorschrijven mag zonder de toestemming van de ouders als dat nodig is om ernstig nadeel voor de patiënt te voorkomen en als de minderjarige de behandeling weloverwogen blijft wensen. De patiënt moet zich hierbij richten tot andere volwassenen, deskundigen (Fiom, huisarts). Uiteindelijk besluit de behandelaar of de ouders/voogd bij het besluit betrokken moet(en) worden. 
• Vanaf 16 jaar beslist de jongere zelf over de hulp, tenzij die wilsonbekwaam is. Voor jongeren van 16-17 jaar maakt de Wet op de geneeskundige behandelovereenkomst (WGBO) een uitzondering. Vanaf het 16 jaar gaan adolescenten, als ze wilsbekwaam zijn, zelfstandig een geneeskundige behandelingsovereenkomst aan en beslissen ze zelf over diagnostisch onderzoek of behandeling.