Per jaar krijgen ongeveer 70.000 thuiswonende kinderen (van wie bijna 60.000 minderjarigen) te maken met de scheiding van hun ouders. Voor ongeveer een derde van hen geldt dat hun ouders niet formeel getrouwd waren (Spruijt & Kormos, 2010, 2014). Berekeningen van het CBS over 2016 laten een nog hoger cijfer zien: zij kwamen uit op 86.000 minderjarigen waarvan de ouders uit elkaar gaan na een huwelijk of samenwoonrelatie (CBS statline, 2019; Ter Voert, 2019).  

In 2017 waren er in totaal ongeveer 32.775 minderjarigen betrokken bij 18.178 scheidingen. Het aantal ‘formele’ echtscheidingen daalt licht, maar het aantal geregistreerde partnerschappen stijgt, en daarmee ook het aantal beëindigde partnerschappen. In 2017 ging het bij formele relatie-verbindingen om 78 procent huwelijken en 22 procent geregistreerde partnerschappen. Als we echter naar de percentages relatieverbrekingen in datzelfde jaar kijken is de verdeling anders: dit ging in 94 procent van de gevallen om een echtscheiding en in 6 procent om de beëindiging van een geregistreerd partnerschap. Naast huwelijken en geregistreerde partnerschappen is echter ook een aanzienlijk deel van de ouders samenwonend. Exacte gegevens over het aantal samenwonende ouders met minderjarige kinderen die uit elkaar gaan, zijn niet beschikbaar. Wel zijn er gegevens over het aantal kinderen dat niet opgroeit met beide juridische ouders en dit aantal is sterk gestegen (CBS Statline, 2018; Ter Voert, 2018; 2019). Wanneer je alle thuiswonende kinderen die te maken krijgen met een scheiding van de ouders bij elkaar optelt, zijn dit er naar schatting 70.000 per jaar. Hierbij gaat het dus om echtscheidingen en verbroken samenwoonrelaties. 

Cijfers complexe scheidingen 

Een deel van de scheidingen verloopt problematisch. Als indicator daarvan kun je ten eerste kijken naar het aantal voorlopige voorzieningen. De rechter kan zo’n voorlopige voorziening treffen als ouders het tijdens of voor de scheidingsprocedure niet eens worden over bepaalde zaken. In 2017 ging het om ongeveer 3.900 verzoeken: dit is 11 procent van het totale aantal scheidingen. Een andere aanwijzing dat een scheiding niet harmonieus verloopt, is het aantal kind-gerelateerde procedures. In 2017 dienen er bijvoorbeeld 2.700 zaken over het vaststellen of wijzigen van zorg- en omgangsregelingen, 6.600 zaken over gezag (gezamenlijk of eenoudergezag) en 6.800 zaken over kinderalimentatie (Ter Voert, 2018). De laatste aanwijzing voor een problematische scheiding zijn de instroomcijfers van de Raad voor de Kinderbescherming over gezag- en omgangszaken. Dit instroompercentage bedraagt ongeveer 16% van het aantal bij scheiding betrokken kinderen. Volgens schattingen krijgt zo’n 15 à 20% van de kinderen van wie de ouders scheiden te maken met een complexe scheiding: 10.500 tot 14.000 kinderen per jaar (zie o.a. Kinderombudsman, 2014; Spruijt & Kormos, 2014). Voor de meest actuele cijfers van het aantal scheidingen en scheidingsgerelateerde procedures kun je terecht op Cijfers over scheiding | Nederlands Jeugdinstituut (nji.nl) 

Leeftijdsverschillen 

De beschrijving per leeftijdscategorie komt uit onder andere Kind en Echtscheiding (Singendonk & Meesters, 2018). 

Baby’s en dreumesen  

Kinderen van 0 tot 2 jaar hebben vooral behoefte aan lichamelijke en emotionele veiligheid en een vast ritme. Stress, spanning en onveiligheid kunnen op de korte termijn zorgen voor problemen met huilen, slapen en eten en op de lange termijn hechtingsproblemen. Vanaf ongeveer het eerste levensjaar kunnen kinderen tijdelijk wat meer eenkennig zijn. Ze moeten nog het vertrouwen ontwikkelen dat de ouder die weggaat ook weer terugkomt. Beschermende factoren zijn een goede afstemming tussen de ouders, bijvoorbeeld over de dagelijkse zorg, de opvoeding en vaste gewoontes. Ook is het belangrijk dat ouders voldoende emotioneel aanwezig zijn en goed reageren op de behoeften van hun kind. 

Peuters

Kinderen van 2 tot 4 jaar hebben het nodig dat ouders hen geruststellen en veiligheid geven. Daar hoort ook de behoefte aan leiding en grenzen bij, onder andere met opvoedrituelen. Kinderen maken zich langzaam meer los van hun ouders en ontwikkelen hun zelfstandigheid door ontdekkend spel. Ouders kunnen hier gemengde gevoelens over hebben en bang zijn het kind te verliezen. Dit proces kan kinderen in hun ontwikkeling hinderen.  

Het is normaal dat peuters een periode meer eenkennig, emotioneler of angstiger zijn dan eerder. Daarnaast kunnen zij een periode terugvallen in gedrag of gevoelens van een eerdere periode. Het helpt als ouders samen bepalen hoeveel structuur en welke regels hun kind nodig heeft. De kans op problemen in de ontwikkeling is groter wanneer ouders in scheiding ‘lastig’ gedrag van peuters tot een strijd maken. Lastig gedrag hoort vaak bij de normale ontwikkeling, zoals magische angst, nachtmerries en verlatingsangst. Deze angsten nemen toe bij problemen tussen ouders na een scheiding.  

Kleuters en jonge basisschoolkinderen  

Kinderen van 4 tot 8 jaar ontwikkelen onder andere hun sociale vaardigheden en zelfredzaamheid. Ook vindt de ontwikkeling van het geweten en het moreel besef plaats; hun begrip en naleving van regels neemt toe. Bij kleuters kunnen conflicten of stress bij een ouderlijke scheiding zorgen voor terugval in bijvoorbeeld fantasie en magisch denken. Kleuters begrijpen de oorzaak van de scheiding nog niet en leggen de schuld bij zichzelf. Heeft een kind een gebrekkige band met een ouder, of zoekt het juist te veel diens nabijheid, dan kan dat de zelfstandigheid en de ontwikkeling van een eigen identiteit in de weg staan en loyaliteitsproblemen veroorzaken. Het helpt als ouders de sociale vaardigheden van hun kinderen stimuleren, hun toenemende zelfstandigheid begeleiden en hun kinderen tegelijkertijd vertrouwen en veiligheid bieden. Ouders zijn rolmodel. Zij kunnen laten zien hoe je rekening houdt met anderen en conflicten oplost. 

Schoolkinderen  

Kinderen van 8 tot 12 jaar ontwikkelen vriendschapsrelaties en zelfvertrouwen en leren zich gaandeweg beter in een ander te verplaatsen. Maar ze lopen ook het risico dat ze zich te veel zorgen maken om hun ouders, zich te veel aanpassen en ouders tevreden willen stellen. Ook parentificatie (zorgen voor de ouder) kan voorkomen, net als driftbuien en gevoelens van afwijzing.  

Daarnaast kunnen de problemen rond de scheiding het leerproces en de schoolprestaties verstoren. Veel veranderingen, zoals nieuwe partners, verhuizingen, schoolwisselingen, enzovoorts, kunnen dit verergeren. Kinderen begrijpen waarom ouders scheiden, maar hebben het er emotioneel moeilijk mee. Ze kunnen zich door hun ouders in de steek gelaten voelen en worstelen met tegenstrijdige gevoelens naar beide ouders. Toch ontwikkelen schoolkinderen langzamerhand bepaalde manieren (copingmechanismen) die hen beter leren omgaan met conflicten tussen hun ouders. Langzamerhand worden ouders minder het centrum van hun bestaan, en het is een opvoedingstaak van ouders om dit aan te moedigen.  

Pubers en adolescenten

Kinderen van 12 tot 18 jaar ontwikkelen een identiteit, groeien naar zelfstandigheid en ontwikkelen hun seksualiteit. Daarnaast nemen zij steeds meer afstand van hun ouders en kunnen zij hierdoor ook buiten het gezin de ondersteuning halen. Het risico bij een scheiding is dat het kinderen (deels) ontbreekt aan een positief voorbeeld van een ouderlijke relatie. Dat kan hun eigen intimiteitsontwikkeling in de weg staan.  

Ook ontstaan er regelmatig problemen rond nieuwe partners van de ouder(s). Verder bestaat een verhoogde kans op verminderde schoolprestaties, riskant gedrag en versneld afstand nemen van de ouders of hen zelfs moreel afkeuren. Verder kunnen pubers zich gaan verzetten tegen de zorg- en omgangsregeling, omdat de complexiteit van hun leven toeneemt en wisselingen soms moeilijker zijn in te passen.  

Adolescenten kunnen last hebben van negatieve gevoelens, maar deze soms ook juist ontkennen, verdringen of wegbluffen. Ook kunnen adolescenten zich te veel aanpassen aan de ouder(s), waardoor er spanning ontstaat in de relatie met beide ouders en beredeneren ze hun emoties soms sterk in plaats van ze te uiten. De opvoedingstaak van ouders van pubers en adolescenten is stabiliteit, rust, steun en een veilige basis geven, maar ook grenzen stellen en hun kinderen begeleiden.  

Daarnaast geldt ook in deze fase dat ouders een rolmodel zijn voor hun kind. Voor ouders kan het een uitdaging zijn om de groeiende onafhankelijkheid van hun kind te accepteren en de balans tussen vasthouden en loslaten te bewaken. In de omgang met (morele) uitingen van pubers is het belangrijk dat ouders inlevingsvermogen en geduld laten zien, wat rond een scheiding niet altijd makkelijk is. 

Gescheiden opgroeien van broers of zussen

Er is weinig onderzoek gedaan naar de gevolgen van het gescheiden opgroeien van broers en/of zussen. Wel blijkt dat broer- en zusrelaties beschermend kunnen werken tegen ontwikkelingsproblemen en dat zij steun kunnen vinden in gedeelde ervaringen (o.a. Van Berkel & Buist, 2017).

Volgens het CBS (2018a) gaat het bij ouderlijke scheidingen met minderjarigen in ongeveer 38 procent om gezinnen met één kind, in ongeveer 46 procent om gezinnen met twee kinderen en in ongeveer 16 procent om gezinnen met drie of meer kinderen. Onderzoek maakt duidelijk (Spruijt & Kormos, 2014) dat ongeveer 66 procent van de kinderen na de scheiding bij hun moeder woont, ongeveer 7 procent bij hun vader en ongeveer 27 procent afwisselend bij moeder en vader (co-ouderschap). 

Uit de praktijk blijkt dat broers en zussen meestal niet worden gescheiden. Wel lijkt het iets meer voor te komen wanneer kinderen in de pubertijd komen en meer behoefte krijgen om de zorg- en omgangsregeling aan te passen aan hun eigen schema en afspraken. Het is te verwachten dat het aantal broers en zussen dat na een scheiding bij verschillende ouders opgroeit niet stijgt, omdat er meer co-oudergezinnen na scheiding zijn (o.a. Poortman & Van Gaalen, 2017). Aan de andere kant is het risico daarop juist wél groter bij complexe scheidingen, wanneer kinderen onderdeel zijn van de strijd tussen ouders en gelijkwaardig ouderschap soms uitmondt in ‘gelijk verdelen van de kinderen’. Dat geldt ook in situaties waarbij één of meer kinderen bij één ouder gaan wonen, en een ander kind uit gevoelens van zorg of loyaliteit kiest om bij de andere ouder te wonen.

Nieuw samengestelde gezinnen

De ouderlijke scheiding is voor kinderen al een moeilijke periode maar het vormen van een samengesteld gezin kan nóg meer stress veroorzaken dan de scheiding zelf (Gelatt et al., 2010). Kinderen vinden dat zij te weinig tijd krijgen om de scheiding te verwerken en te wennen aan de nieuwe volwassene in het gezin. Zij zeggen vaak dat de nieuwe partner zich te veel en te snel bemoeit met de opvoeding. Ook moeten zij de aandacht van hun ouder delen met de nieuwe partner. Ten slotte komt het in stiefgezinnen vaak voor dat er verschillende opvoedstijlen zijn, waarbij er onvoldoende communicatie over deze verschillen plaatsvindt (Haverkort et al., 2012; Haverkort & Spruijt, 2012). 

Uit onderzoek in Vlaanderen en Nederland (Vanassche et al., 2011; Spruijt & Kormos, 2010) blijkt dat ongeveer 60% van alle kinderen na een scheiding in een stiefgezin woont. In Nederland gaat het om ongeveer 200.000 stiefgezinnen. Veel kinderen wonen als ze bij de uitwonende ouder zijn ook samen met de nieuwe partner (parttime stiefgezinnen).  

Definitie complexe scheiding

15 tot 20% van de scheidingen is een complexe scheiding (o.a. Kinderombudsman, 2014). Deze richtlijn spreekt over ‘complexe scheiding’ in plaats van ‘vechtscheiding’ om de nadruk te leggen op het belang van gezamenlijk ouderschap na een scheiding in plaats van strijd tussen ouders.

Een complexe scheiding is een scheiding waarbij ouders door aanhoudende ernstige conflicten het belang en welzijn van hun kinderen uit het oog verliezen, net als het wederzijdse belang. 

Bij ernstige conflicten kun je denken aan aanhoudende heftige ruzies tussen beide ouders, die soms gepaard gaan met juridische procedures. Daar horen ook verkapte ruzies bij, het tegenwerken en denigreren van de andere ouder. Het kan ook om gedrag van één ouder gaan, die de andere ouder tegenwerkt zonder dat die dat terugdoet.

De belangrijkste beschermende factoren die een complexe scheiding kunnen voorkomen zijn (o.a. Van Oosten & Van As, 2018):

• Een goede relatie en onderlinge communicatie tussen de ouders vóór de scheiding.
• Het belang dat de ene ouder aan de andere ouder toekent voor het welzijn van hun kinderen. Ouders die de andere ouder belangrijk vinden hebben minder snel conflicten na de scheiding.
• Het vermogen om met de co-ouder samen te werken, te communiceren en overeenstemming te bereiken,
• De bereidheid om hulp te accepteren.
• De steun vanuit het netwerk, zoals familieleden en in het bijzonder grootouders, buren en vrienden. Ouders hebben afzonderlijk en samen baat bij hulpbronnen in de omgeving.
• Acceptatie van de scheiding.

De meest in het oog springende risicofactoren voor een complexe scheiding zijn de volgende problemen van een of beide ouders:

• Gedragsmatige en/of persoonlijkheidsproblemen.
• Traumatische ervaringen.
• Geweldsproblemen.
• Alcohol- en/of drugsverslaving.
• Conflicten tijdens de relatie, ernstige relatieproblemen, elkaar niet kunnen vergeven. Het netwerk kan zorgen voor escalatie.
• Juridische strijd tussen ouders. 

Stress 

Kinderen en jongeren kunnen een scheiding ervaren als een stressvolle situatie waarover zij zelf geen controle hebben en waarop zij geen invloed kunnen uitoefenen. Bij oncontroleerbare stressvolle situaties hebben zij de neiging om het probleem te negeren of te ontkennen, kunnen zij blijven hangen in negatieve emoties, of kunnen zij bepaalde mensen gaan ontwijken (Van der Ploeg, 2013). Hoe kinderen en jongeren met stress rond de scheiding omgaan, hangt onder andere af van de band die zij vóór de scheiding hebben opgebouwd met beide ouders en van het gedrag van de ouders na de scheiding. In gevallen van complexe scheiding kan de stress de vorm aannemen van post-traumatische stressklachten. Bijvoorbeeld als kinderen herhaaldelijk zijn blootgesteld aan hevige conflicten tussen hun ouders en/of huiselijk geweld, (o.a. Schoemaker et al., 2016). Hoe zij met deze stress omgaan, heeft gevolgen voor de lichamelijke en geestelijke gezondheid voor de rest van hun leven.  

Gehechtheid 

Voor jonge kinderen is het heel belangrijk om een veilige band op te bouwen met de belangrijkste verzorgers. Voor veilige gehechtheid zijn gunstige omstandigheden nodig, zoals een beschikbare ouder of verzorger die rust, veiligheid en stabiliteit biedt en vertrouwen geeft. Deze omstandigheden staan onder druk na een scheiding (o.a. Brumariu & Kerns, 2010; Nair & Murray, 2005). Zie hiervoor de richtlijn Problematische gehechtheid. Voor jonge kinderen is het belangrijk dat zij de band met de gehechtheidsfiguren (ouders) voortzetten. Een veilig contact met beide ouders is voor hen cruciaal. Stress en conflicten tussen ouders, verminderde sensitiviteit en responsiviteit, onrust en sterke verschillen tussen twee huishoudens, kunnen leiden tot een zorgelijke gehechtheid, zoals onveilige gehechtheid (o.a. Riggio, 2004; Groenhuijsen, 2014). Zo’n onveilige gehechtheid gaat samen met minder zelfvertrouwen, minder veerkracht, probleemgedrag inclusief criminaliteit, psychische problemen en psychiatrische aandoeningen. 

Ernstige loyaliteitsconflicten 

Langdurige conflicten tussen de ouders kunnen leiden tot ernstige loyaliteitsconflicten bij hun kinderen. Van den Eerenbeemt (2003) gaat hier uitgebreid op in, net als de Amerikaans-Hongaarse kinderpsychiater Ivan Boszormenyi-Nagy (1973). Loyaliteit is de vanzelfsprekende verbondenheid tussen ouders en kind die ontstaat bij de geboorte. Volgens de theorie is een kind altijd loyaal aan beide biologische ouders. Alle kinderen krijgen in de loop van hun leven met loyaliteitsconflicten te maken. Dat is normaal: loyaliteit en loyaliteitsproblemen komen ook voor bij niet-scheidingssituaties. Maar bij een scheiding is het vaak niet eenvoudig om loyaal te blijven aan beide ouders. Bij loyaliteitsconflicten doen één of beide ouders een zwaar tegengesteld beroep op hun kinderen. Bij een complexe scheiding dwingen ouders hun kinderen soms (bewust of onbewust) om te kiezen. Dan ontstaat er een innerlijk conflict, omdat kinderen van nature loyaal willen zijn aan beide ouders. Behalve als een ouder hen vaak bekritiseert, afwijst, verwaarloost en/of mishandelt.  

Sociaalwetenschappelijk onderzoek meet loyaliteitsconflicten vaak met vragen als: ‘Heb je vaak het gevoel dat je tussen je beide ouders in staat?’ En: ‘Voelt het alsof je moet kiezen tussen je beide ouders?’ Moeten kiezen is een hopeloze opgave voor een kind of jongere, waardoor die probeert te schipperen tussen beide ouders. Zo kan het zijn dat een kind thuiskomt van een weekend bij de andere ouder en bij het afscheid zegt dat het erg leuk was, maar tegen de andere ouder zegt dat het vreselijk vervelend was. Uit onderzoek blijkt dat het voor een kind belangrijk is goedkeuring te krijgen van de ene ouder om het bij de andere ouder fijn te hebben. 

Parentificatie 

Parentificatie is een begrip dat werd geïntroduceerd door Boszormenyi-Nagy (1973). Deze pionier van de contextuele therapie beschrijft hoe het bij parentificatie om gezinsomstandigheden gaat waarbij kinderen verantwoordelijk worden (gemaakt) voor welbevinden van hun ouder. Ze voelen zich geroepen om oneigenlijke zorgen op zich te nemen. Zo groeien kinderen als het ware te snel op. Kinderen mobiliseren daarbij de nodige krachten en talenten. Parentificatie kan op latere leeftijd voor uiteenlopende problemen zorgen (Kinet, 2010). Parentificatie komt veel voor na een ouderlijke scheiding (Peris et al., 2008; Aelen et al., 2013). 

Contactweigering 

Conflicten tussen de ouders kunnen zo heftig en chronisch zijn dat er voor kinderen niets anders op zit dan partij te kiezen. Dat gebeurt ook als ze op een andere manier veel last hebben van de scheiding. Uiteindelijk kan het kind dan zeggen: ‘Ik wil mijn vader/moeder nooit meer zien.’  

Kinderen kunnen geldige en niet-geldige redenen hebben om een ouder niet meer te willen zien na de scheiding. Voorbeelden van geldige redenen zijn bijvoorbeeld mishandeling, misbruik of verwaarlozing. Soms lijken er geen geldige redenen te zijn, maar spelen een of beide ouders of de omgeving een rol in de contactweigering. Dit heet ouderafwijzing, ouderonthechting, ouderverstoting of oudervervreemding. PAS: Parental Alienation Syndrome, of PA: – Parental Alienation. Vanuit de wetenschap is er nog onvoldoende consensus over het gebruik van deze termen (o.a. Rowen & Emery, 2018). Wetenschappers en jeugdprofessionals zijn het ook niet eens over de inhoud van het verschijnsel. De reden dat ze terughoudendheid zijn in het maken van duidelijke afspraken komt mogelijk door de complexe situaties van kinderen die een van hun ouders niet meer willen zien. Maes (2019) pleit ervoor om contactbreuk bij complexe scheiding vanuit een systemisch perspectief te benaderen: elk gezinslid heeft een rol in het geheel. 

Complexe omgangsproblematiek

De minister voor Rechtsbescherming stelde in opdracht van de Tweede Kamer een Expertteam ouderverstoting/complexe omgangsproblematiek in (juli 2019) om de positie van ouders en kinderen in situaties van PA te verbeteren. Het onderzoek naar de ervaringen en meningen van betrokken ouders, kinderen en deskundigen leidde tot een adviesrapport. Voorafgaand aan het onderzoek is een gezamenlijke visie op de problematiek geformuleerd (zie bijlage 1 van het rapport). 

Het is moeilijk om exact te weten hoe vaak je problemen bij kinderen en jongeren rond de scheiding ‘ernstig’ kunt noemen. Ongeveer 70.000 thuiswonende kinderen en jongeren krijgen jaarlijks te maken met de scheiding van hun ouders. Naar schatting hebben ongeveer 20.000 van hen min of meer ernstige problemen. Ongeveer 7.000 kinderen en jongeren lijden eronder dat zij een van beide ouders niet meer zien, oudere iets vaker dan jongere. Kinderen en jongeren met zeer ernstige problemen hebben vaak ouders die terecht zijn gekomen in het juridische circuit. Onder probleemjongeren en grote zorggebruikers bevinden zich relatief veel die een scheiding hebben meegemaakt (Amato, 2010; Haverkort & Spruijt, 2012; Leon, 2003). 

Psychotrauma na een scheiding

Tijdens een scheidingsproces kunnen kinderen zeer ingrijpende ervaringen meemaken, waardoor ze afhankelijk van hun leeftijd, veerkracht en de steun van verzorgers een psychotrauma kunnen overhouden. Voorbeelden van zulke ervaringen zijn:

• Acute verlating
• Verbaal en fysiek geweld
• Confrontatie met politie
• Gedwongen scheiding van de veilige hechtingsfiguur op een moment dat een kind ernstige stress heeft
• Meemaken dat een ouder (of beide ouders) ernstige stress heeft
• Extreme straf door een primaire verzorger
• Het chronisch ontbreken van aandacht en belangstelling

Verwijs kinderen door naar deskundigen als je vermoedt dat zij zulke ervaringen meemaken.

Tot op heden is er geen onderzoek bekend dat zich helemaal richt op trauma bij kinderen en jongeren na scheiding. In onderzoek onder de algemene groep kinderen en jongeren na scheiding zijn echter aanwijzingen dat zij kampen met vroegkinderlijk psychotrauma (zie o.a. Van der Kolk, 2016; Perry, 2013). Bovendien blijkt bij psychologische problemen bij volwassenen in de therapeutische praktijk ook dat onbehandeld vroegkinderlijk trauma een rol speelt. En dat dit psychologische, neurologische en cognitieve schade heeft veroorzaakt, waarmee zij als volwassenen nog kampen. Dit vroegkinderlijke trauma is vaak terug te voeren op gedrag van primaire verzorgers, en kan een rol spelen voor, tijdens en na scheiding. (Zie over trauma: Blaustein & Kinniburgh, 2010; De Roos et al., 2017).

Screenen op problemen

Kinderen en jongeren die met een scheiding te maken hebben, komen relatief vaak met psychosociale of gedragsproblemen in de jeugdhulp terecht (Duijvestijn & Noordink, 2013). Bij de intake is het van belang te screenen welke problemen zij precies ervaren, welke oplossingen zij zien, waar zij behoefte aan hebben, en hoe de problemen samenhangen met de scheiding van de ouders. Werk bij de screening van de problemen zo nodig multidisciplinair. Als leidraad voor dit multidisciplinair werken kun je de publicatie van De Vries raadplegen (De Vries, 2019). Het kan zijn dat kinderen of jongeren met problemen in de jeugdhulp belanden en professionals achterliggende scheidingsproblemen van de ouders vermoeden of vaststellen. 

Andere richtlijnen

Maak bij het verkennen van de problemen altijd gebruik van de richtlijn Samen beslissen over hulp en daar waar nodig ook van de andere relevante richtlijnen voor jeugdhulp en jeugdbescherming.

Contactweigering

Huff en collega’s (2017) hebben een instrument ontwikkeld om contactweigering te meten: The Contact Refusal Scale (CRS). Ook in Nederland zijn enkele vragenlijsten voor contactweigering in omloop, maar kennis over de validiteit en betrouwbaarheid hiervan ontbreekt nog. Het is mogelijk dat allebei de ouders zich afwijzend tegenover elkaar opstellen of dat één ouder dat doet. Tot slot kan de reactie van het kind of de jongere ook voortkomen uit voortdurende ouderlijke conflicten en mogelijk gepaard gaan met loyaliteitsproblematiek. Die zoekt met de afwijzing van één of beide ouder(s) een uitweg uit de vijandige sfeer.

Participatie van kinderen en jongeren

Het programma Scheiden zonder Schade benadrukt het belang van een stevige positie van kinderen en jongeren bij een scheidingsproces (Rouvoet, 2018). Primair ligt deze taak bij de ouders, die hun kind moeten betrekken bij de afspraken die ze vastleggen in het ouderschapsplan (Rijksoverheid, 2009). Volgens het Internationaal Verdrag inzake de Rechten van het Kind hebben kinderen en jongeren het recht om te worden gehoord, hun mening te geven en te participeren in zaken die hen aangaan (artikel 12). Deze participatie kan vorm krijgen door een curator of het hoorrecht in te zetten.

Houd bij de participatie van kinderen en jongeren rekening met de vijf stappen voor betekenisvolle participatie:

1. Voldoende toegang hebben tot begrijpelijke informatie.
2. Gehoord worden.
3. Serieus genomen worden.
5. Terugkoppeling krijgen over de beslissing die is genomen. 
6. De mogelijkheid krijgen om te klagen over de beslissing. 

Neutrale gezinsvertegenwoordiger 

Participatie is pas betekenisvol wanneer het kind of de jongere het gevoel heeft serieus genomen te worden. Daarom moet participatie aansluiten bij wat kinderen of jongeren kunnen of willen. Vanuit het Platform Scheiden zonder Schade (Rouvoet, 2018) is een scheidingsloket en nieuwe scheidingsprocedure ingericht. Een van de elementen is dat dit bij de rechter verloopt via een neutrale gezinsvertegenwoordiger, zoals een gezinsadvocaat of gezinsmediator. Deze vertegenwoordiger legt namens het gezin één gezamenlijk processtuk aan de rechter voor met daarin de punten van overeenstemming én geschil.

Uit onderzoek blijkt dat jongeren het moeilijk vinden om over de scheiding van hun ouders te praten. Als ze dit al doen, dan vooral met vrienden. De afgelopen jaren hebben diverse initiatieven kinderen en jongeren beter betrokken bij het scheidingsproces, zoals steun door leeftijdsgenoten (buddy’s):

• Een veelbelovend voorbeeld is Villa Pinedo, een online platform voor en door jongeren. Jongeren geven als online buddy advies aan kinderen en hun ouders, schrijven blogs om hun ervaring met lotgenoten en ouders te delen en geven workshops.
• Eye-4U biedt buddyondersteuning op maat aan jongeren van 12 jaar en ouder die door de problematische scheiding van hun ouders in hun welzijn en ontwikkeling worden belemmerd.
• JIM staat voor Jouw Ingebrachte Mentor en is een familielid, vriend of bekende van de jongere. Een jongere kiest (met instemming van de ouder(s)) voor een JIM, die vervolgens optreedt als ambassadeur van de jongere. De JIM is een vertrouwenspersoon voor de jongere en zijn vertegenwoordiger richting de ouder(s) en professionals. 

Er is nog geen onderzoek gedaan naar de invloed van zulke steunfiguren op het functioneren van kinderen en jongeren na een scheiding. Wel blijkt uit onderzoek dat de aanwezigheid van een steunfiguur samenhangt met positieve uitkomsten bij kinderen en jongeren in het algemeen. De grootste effecten werden gevonden voor de sociaal-emotionele ontwikkeling en het functioneren op het gebied van opleiding en werk (Van Dam et al., 2018).

Participatie bevorderende initiatieven

Andere initiatieven stimuleren ouders om hun kinderen te betrekken bij het proces rondom scheiding. Een voorbeeld is het bruggesprek, dat ouders stimuleert hun kinderen te betrekken bij het opstellen van het ouderschapsplan. Volgens de wet zijn ouders dit verplicht, maar lang niet alle ouders doen dit ook. De Rechtbank Overijssel doet momenteel een pilot met de familierechters van locatie Zwolle. Zij vragen de advocaten en de ouders naar het gevoerde bruggesprek in de scheidingsprocedures. Ouders krijgen ook tips en suggesties voor het bruggesprek. Een ander voorbeeld is Kind in Echtscheiding Centraal (KIEC), een samenwerkingsverband van advocaten en mediators die het belang van kinderen en jongeren in scheidingssituaties centraal stellen. Het doel is om te voorkomen dat ouders juridische procedures starten over het ouderschapsplan en de gezamenlijke verantwoordelijkheid voor hun kind(eren). De advocaat ondersteunt bij het maken van afspraken voor het scheidingsconvenant. De mediator helpt ouders om overeenstemming te bereiken over het ouderschapsplan en de positie van hun kinderen daarin. Ook kan de mediator de stem van de kinderen in dit proces vertolken.

Ook professionals kunnen helpen om kinderen en jongeren meer bij het scheidingsproces te betrekken. Het boek ‘Praten met kinderen en jongeren over scheiding, een praktijkboek voor professionals’ (Van den Berg, 2018a) gaat over hoe een professional een grote toegevoegde waarde kan hebben. Juist als iemand die buiten het systeem staat en er echt voor het kind of de jongere is.  

Kindbehartiger

Een kindbehartiger kan een rol vervullen in het (juridische) proces van een scheiding, voor kinderen van 0 tot 18 jaar. Deze professional helpt kinderen om hun wensen in een scheidingssituatie helder te krijgen en te vertolken naar de ouders. De kindbehartiger treedt op in het vrijwillige kader, aan de voorkant van een juridische procedure en rondom de nazorg. Het doel is dat het kind of de jongere met een vertrouwd en veilig gevoel verder kan na een scheiding. 

Bijzondere curator

Een bijzondere curator kan een minderjarige vertegenwoordigen in een (juridisch) conflict met diens ouders of voogd. Deze treedt op in het belang van kinderen en jongeren in jeugdzaken en personen- en familierechtkwesties. De bijzondere curator draagt de verantwoordelijkheid voor de minderjarige en vertegenwoordigt deze bij een chronisch conflict tussen de ouders of tussen (één van de) ouders en derden, zoals de Raad voor de Kinderbescherming, Gecertificeerde Instelling (GI) of groot-/stiefouders. De bijzondere curator is door de rechter benoemd. Kinderen of jongeren, hun ouders, pleegouders of jeugdbeschermer kunnen een curator aanvragen.

Toestemming 

De wettelijke eis is dat voor het starten van de hulp aan een kind of jongere de toestemming van beide ouders nodig is en – afhankelijk van de leeftijd – van de jongere zelf. De handreiking Strijdende ouders en de jeugdprofessional (Van Montfoort et al., 2017) geeft hier duidelijke informatie over. Ouders en jongeren kunnen mondeling toestemming geven, maar zorg wel dat je deze mondelinge toestemming vastlegt in het dossier. Voor kinderen tot 12 jaar moeten de ouders toestemming geven. In elk geval ouder(s) met gezag, want een ouder zonder gezag hoeft juridisch gezien geen toestemming te geven. Bij jongeren van 12 tot 16 jaar is zowel van de jongere als van de ouders toestemming nodig. Jongeren van 16 jaar en ouder hoeven alleen zelf toestemming te geven. 
Als de jongere wel toestemming heeft gegeven, maar de toestemming van (een van) de ouders uitblijft, mag de jeugdprofessional wel een adviesgesprek voeren met de andere ouder, met praktische tips en aanwijzingen over de dagelijkse omgang met de jongere.

Trauma

Bij complexe scheidingen zijn soms hevige emoties bij ouders zichtbaar, zoals pijn, woede, angst en verdriet. Dit kan een teken zijn van een scheidingstrauma. Daarnaast kunnen schokkende ervaringen uit de eigen jeugd (jeugdtrauma) of gedurende het huwelijk (huwelijkstrauma) naar boven komen. Dan is het zeer te overwegen om ook ggz voor volwassenen in te zetten.

Taboe

Bij sommige groepen is het een taboe om over problemen thuis te spreken. Dit geldt zeker voor ouders die sterk religieus georiënteerd zijn (Van der Valk, 2016). Zij kunnen er dan voor kiezen te berusten in de slechte situatie en hopen dat het in de toekomst weer beter zal gaan. Soms zelfs als huiselijk geweld aan de orde is. Huiselijk geweld kan samenhangen met huwelijksdwang en een taboe op scheiding. Hierbij kan soms sprake zijn van eergerelateerd geweld en is er duidelijk behoefte aan hulp. Zo nodig kun je deskundigen op dit gebied inschakelen.

Migratieachtergrond

Sommige vrouwen (en soms ook mannen) met een migratieachtergrond spreken niet of nauwelijks Nederlands, zijn lager opgeleid, hebben geen werk en weinig contacten in hun omgeving of weinig contact met de familie. Zij maken minder snel problemen kenbaar en kennen vaak niet de weg naar hulpverlenende instanties. Zelforganisaties van migranten en vluchtelingen zijn vaak goed op de hoogte van problematiek rond scheidingen. Deze organisaties kunnen een veilige omgeving bieden aan ouders, waar zij ervaringen uitwisselen en advies krijgen over juridische procedures. Migrantenzelforganisaties in Amsterdam bereiken Marokkaanse vaders door opvoeddebatten in moskeeën en buurthuizen te organiseren en daarna in gesprek te gaan (Verwey-Jonker Instituut, 2015).

Geen partij kiezen

Het is belangrijk dat de ouders jou als jeugdprofessional als onpartijdig zien. Een valkuil is dat je partij kiest voor een van de ouders na de scheiding. Dan versterk je juist onbedoeld de strijd tussen de ouders en daarmee ook de loyaliteitsproblemen van hun kind (Aelen et al., 2013). Stel je als jeugdprofessional daarom steeds de vraag: kan een van de ouders of het kind dit uitleggen als het bevoordelen van de andere partij? Wees daarnaast alert op mogelijke aanwijzingen dat de ouders partijdigheid ervaren, zoals wanneer ze je geloofwaardigheid ter discussie stellen, vaak in discussie gaan over voorstellen of zich uit het proces terugtrekken. In de praktijk houdt meerzijdige betrokkenheid in dat je zowel de ouders als hun kind evenveel ruimte geeft om te spreken en evenveel aandacht geeft.

Communicatie verbeteren

Bij (problematische) scheidingen is het belangrijk om de communicatie tussen de ouders te herstellen of verbeteren. Probeer als jeugdprofessional de belangen van de ouders helder te krijgen. Dus: wat willen ze uiteindelijk bereiken? Er is namelijk een duidelijk verschil tussen de oplossingen die ouders willen (hun ‘posities’) en de zorgen en behoeften die ze hebben (hun ‘belangen’).

Een positie is een concreet standpunt, zoals een eis, bedreiging, voorgestelde oplossing, beoogde uitkomst, ingenomen stelling. Ouders proberen met zo’n positie bepaalde belangen te bereiken. Voorbeelden zijn: ‘Je bent ons dit verschuldigd.’ Of: ‘Als je niet wilt betalen, stap ik naar de rechter.’ Als ouders zo’n positie innemen, springen ze eigenlijk rechtstreeks van het probleem naar de oplossing. Het is belangrijk dat ouders niet stil blijven staan bij zulke naar voren gebrachte posities. Als hulpverlener doe je er goed aan om door te vragen naar de onderliggende belangen. Deze kan vragen stellen over wat de ouders belangrijk vinden, wat hun grootste zorg is en wat ze zouden willen bereiken. Als ouders graag iets willen kun je erop wijzen dat er mogelijk meerdere manieren mogelijk zijn om hun doel te bereiken. Zo zorg je als hulpverlener ervoor dat ouders in gesprek gaan met elkaar en zelf op zoek gaan naar nieuwe, creatieve oplossingen.

Oplossingen zoeken

Technieken die je als hulpverlener kunt inzetten om samen met de ouders tot oplossingen te komen:

• Stel het kind of de jongere centraal, blijf denken vanuit diens wensen, behoeften en belangen.
• Zorg dat beide ouders hun eigen verhaal vertellen. Houd er rekening mee dat zij in het gesprek het verhaal van de ander kunnen gaan bestrijden of bagatelliseren en dat ze willen dat jij partij kiest. Blijf weg uit deze strijd en voorkom dat ouders die strijd in jouw bijzijn voeren.
• Reflecteer op wat je ziet en laat merken dat je luistert naar wat ouders zeggen. Geef vervolgens terug wat hun woorden voor hen betekenen. Let goed op hoe ouders met elkaar omgaan: maak onderscheid tussen wat ze zeggen en wat ze bedoelen.
• Maak gemeenschappelijk wat ouders in een gesprek benoemen.
• Zet ouders aan het werk: stimuleer hen om elkaar te vertellen wat ze de ander hebben horen zeggen en welke emoties ze daarbij hebben opgemerkt.
• Herformuleer/heretiketteer door verwijten om te zetten naar wensen: wat wil je als  ouder bereiken?

Tips om ouders richting de oplossing te begeleiden:

• Blijf focussen op het kind of de jongere.
• Werk naar de toekomst toe: het draait om morgen, niet om gisteren.
• Blijf het doel van het gesprek benadrukken.
• Maak de oplossing tot een gezamenlijk probleem.
• Zorg dat ze praten over wat ze wel willen in plaats over wat ze niet willen.
• Rond het gesprek duidelijk af: welke afspraken kunnen jullie maken? 

(Uit de training Ouderschap Blijft, Nederlands Jeugdinstituut, 2011).

Overwegingen voor de praktijk  

Boven op de literatuur deelt de praktijk ook een aantal belangrijke opmerkingen. Bijvoorbeeld over hoe je als jeugdprofessional negatieve uitlatingen naar de andere ouder kunt herkennen als onverwerkt trauma, waardoor je deze ouder kunt verwijzen naar de ggz. De klankbordgroep, Cliëntentafel (kinderen en hun ouders) en proefimplementatie van de richtlijn geven jeugdprofessionals de volgende overwegingen mee: 

• Sommige jeugdprofessionals erkennen de specifieke situatie van kinderen en jongeren na een scheiding onvoldoende. Ook in de scholing van jeugdprofessionals moet er meer aandacht zijn voor hun belevingswereld. Wees je bewust van de belevingswereld van kinderen en jongeren. Vraag hoe ze de scheiding van de ouders beleven en waar ze behoefte aan hebben.
• Als scholen problemen van kinderen in een scheidingssituatie onvoldoende signaleren (of hieraan geen gevolg geven), bespreek dan als jeugdprofessional de scheidingsproblematiek. Houd hierbij ook rekening met de privacy van alle betrokkenen.
• Als ggz-professionals bij de behandeling van ouders de problemen van kinderen en jongeren in een scheidingssituatie onvoldoende signaleren, moet de jeugdprofessional dat doen. Ga samen met de ggz-professionals om tafel en bespreek de problemen van de kinderen en jongeren. Probeer samen het ouderschap en gezinssysteem te verbeteren.
• Wijs als jeugdprofessional gescheiden ouders erop dat zij niet negatief spreken over de andere ouder in het bijzijn van hun kind.
• Benoem als jeugdprofessional óók de zaken die wél goed gaan in de opvoeding.

Volgens het Internationaal Verdrag inzake de Rechten van het Kind (IVRK) en het Burgerlijk Wetboek hebben kinderen en jongeren recht op omgang met beide ouders, tenzij dit niet in hun belang is. Dit betekent dat zij na een (echt)scheiding ook recht hebben op omgang met de uitwonende ouder. Onder omgang verstaan we dat er contact is tussen het kind en de uitwonende ouder (met of zonder gezag), zoals vastgelegd in de omgangsregeling. Beide ouders moeten zich hieraan houden. De belangen van het kind zijn en blijven het uitgangspunt. De begrippen ‘uitwonende ouder’ en ‘inwonende ouder’ zijn juridische termen. In de dagelijkse werkpraktijk kun je deze termen beter vervangen door termen die passen bij de dagelijkse opvoedpraktijk, zoals vader en moeder. 

Wettelijke omgangsregels 

Hoeveel contact beide ouders na de scheiding hebben met hun kind(eren) is een belangrijk twistpunt tussen gescheiden ouders. Als jeugdprofessional krijg je dus regelmatig te maken met deze problematiek. Zorg dat je voldoende bekend bent met de (wettelijke) omgangsregels tussen ouders en hun kinderen. Wees goed op de hoogte van de Wet Bevordering voortgezet ouderschap en zorgvuldige scheiding. Een flink deel (20 procent) van de kinderen en jongeren heeft na de scheiding geen contact meer met de uitwonende ouder (meestal de vader). Vaak willen kinderen en jongeren een van de ouders niet meer zien, soms kiest een ouder hier zelf voor. 

Deelovereenstemming 

Soms kunnen de ouders het niet eens worden, ondanks de hulp van een mediator of advocaat. In sommige gevallen is dan nog wel deelovereenstemming mogelijk. Ook kan een ouder alléén een verzoekschrift indienen. Wel is het dan belangrijk om te motiveren waarom het niet is gelukt om samen een ouderschapsplan op te stellen en wat de gewenste afspraken zijn. De andere ouder kan dan eventueel verweer voeren met hulp van een eigen advocaat.  

Hoorrecht kinderen 

Kinderen vanaf 12 jaar worden door de rechter gehoord. De rechter beslist vervolgens over de verdeling van de zorg. Het is dus niet zo dat kinderen vanaf 12 jaar zelf kiezen bij welke ouder zij gaan wonen en hoe de omgangsregeling eruitziet. Wel kunnen ze aangeven wat zij graag willen. Jongeren vinden het soms makkelijker hierover te spreken met een neutrale deskundige dan met hun eigen ouders. 

Verreweg de meeste ouders (meer dan 90 procent) houden na hun scheiding gezamenlijk ouderlijk gezag over hun kind(eren). In het ouderschapsplan moet dan een verdeling van de zorg- en opvoedingstaken (zorgregeling) zijn afgesproken. Ouders zonder gezag hebben recht op en de plicht tot omgang met hun kinderen (omgangsregeling). Minder dan 10 procent van de ouders heeft geen ouderlijk gezag. 

Stem van het kind

De rechter kan het contact met een van de ouders, al dan niet voor bepaalde tijd, stopzetten als dat in het belang is van het kind of de jongere. Kinderen horen hierin een stem te hebben. Professionals moeten serieus luisteren naar de mening van kinderen en jongeren, en hierbij rekening houden met hun leeftijd en ontwikkeling. Uit onderzoek van Van der Valk (2013) blijkt dat slechts één op de drie kinderen of jongeren meepraat over contact en zorg. Zij zijn tevredener over het contact als zij meer kunnen meepraten over het ouderschapsplan. Stel als jeugdprofessional daarom kinderen in de gelegenheid om de mening kenbaar te maken, als dat mogelijk is, zodat je deze ook kunt meewegen. Laat hen ook weten hoe de mening is meegenomen in de besluitvorming.

Geen partner, wel ouder

Wanneer ouders het niet eens worden over de zorgverdeling of de omgangsregeling legt dat grote druk op hun kind. Hendriks (2012) wijst hierbij op de noodzaak van de ontvlechting van de partner- en de ouderrol. Probeer als professional ouders erop te wijzen dat zij scheiden als partners, niet als ouders. Als de ouders als ouder-subsysteem (blijven) functioneren, zeggen ze tegen hun kind: ‘Wij hebben dit of dat afgesproken ...’, in plaats van: ‘Ik zeg dit en je vader zegt dat.’ Voor kinderen en jongeren is dit heel belangrijk.

Gezag toewijzen

De rechter kan op verzoek van de ouder(s) het gezag aan één ouder toewijzen. Dat gebeurt alleen als de belangen van kinderen en jongeren structureel en ernstig klem dreigen te raken en er geen uitzicht is op verbetering van de situatie. In dat geval heeft één ouder zeggenschap over het kind. De andere ouder heeft geen gezag meer, maar blijft wel de juridische ouder. De praktische handleiding Ouderschapswijzer van juristen Lam en Huitema (2019) geeft professionals inzicht in de soorten ouderschap volgens de wet, uitoefening van het ouderlijk gezag en bijbehorende rechten en plichten.

Eerdere aannames over verschillende aanpak per leeftijd 

Tot voor kort hielden de adviezen voor het opstellen van zorg- en omgangsregelingen rekening met de leeftijd van het kind of de jongere. Bij jonge kinderen ging het dan vaak om de vraag of overnachtingen bij de andere ouder wenselijk zijn. Het advies bij ernstige ouderlijke conflicten was dan vaak het kind niet bloot te stellen aan te veel veranderingen. Een scheiding op jonge leeftijd is voor kinderen een ingrijpende verlieservaring en jonge kinderen hebben baat bij rust en voorspelbaarheid. Veel wisselingen zijn dan niet bevorderend (Byrne et al., 2005; Groenhuijsen, 2006 en 2014; Kelly, 2006; Strous, 2011). Vooral bij jonge kinderen was lange tijd de gedachte dat je de hechting met de primaire verzorger veilig moet stellen (zie o.a. voor een overzicht Lamb, 2018; Warshak, 2014). 

De kwaliteit van de hechting heeft belangrijke gevolgen voor de korte en langetermijnontwikkeling van kinderen. De aanname was dat overnachtingen bij de andere (secundaire) ouder verstorend konden zijn voor de hechtingsrelatie met de primaire verzorger. Vanuit deze veronderstelling was het advies om baby’s weliswaar regelmatig, maar nooit lang te laten verblijven bij de andere ouder, dit bij peuters iets op te bouwen, en pas vanaf 5 jaar langzaam te starten met overnachtingen bij de andere ouder. Het werd afgeraden om baby’s en peuters voor langere tijd weg te houden bij de ‘inwonende’ ouder (meestal de moeder).  

Nieuwe ontdekkingen en adviezen 

Uit onderzoek blijkt echter dat kinderen na een scheiding ook op zeer jonge leeftijd (dat wil zeggen: jonger dan 1 jaar) al goed kunnen opgroeien in twee huizen. Dit stelt hen in staat om een goede band met beide ouders op te bouwen en dit heeft positieve gevolgen voor hun ontwikkeling. Hoe meer tijd vaders met hun kind doorbrengen, en hoe groter hun betrokkenheid en steviger de hechtingsrelatie, hoe tevredener dat kind (later) is met diens leven en hoe beter het op meerdere gebieden functioneert (Singendonk & Meesters, 2018). 

Voorwaarde is wel dat je de veiligheid waarborgt, bij het opstellen van zorgregelingen voor jonge kinderen nadrukkelijk rekening houdt met de (vorming van) gehechtheid, de ouders beschikken over voldoende opvoedvaardigheden en sensitiviteit en er sprake is van goede afstemming tussen de ouders. Deze afstemming gaat over gewoontes rondom eten, slapen en dagelijkse verzorging. Wanneer er veel conflicten tussen de ouders zijn en/of een ouder veel moeite heeft met het uit handen geven van een baby of dreumes, kan overnachten bij beide ouders stressvol zijn voor kinderen. Hier is echter nog beperkt onderzoek naar gedaan, wat het moeilijk maakt om tot heldere adviezen te komen.  

Basisvoorwaarden voor een goede ontwikkeling

De literatuur beschrijft een aantal basisvoorwaarden die van belang zijn voor een goede ontwikkeling van een kind of jongere.

• Zorg en veiligheid: goede verzorging, veilige directe en minder nabije omgeving, ondersteunende en flexibele opvoedingsstructuur.
• Passende opvoeding: continuïteit en stabiliteit in opvoeding en verzorging, respect voor en interesse in het kind of de jongere, een liefdevol klimaat, begrip en steun, niveau van onderwijs, omgang met peers, goed voorbeeldgedrag van de ouder(s).
• Continuïteit en toekomstperspectief: het kind of de jongere weet waar die aan toe is in heden en de toekomst, weet waar die vandaan komt, houdt verbinding met diens verleden, krijgt ondersteuning van diens sociale netwerk.

Zeven kernen van goed ouderschap

De Staatscommissie Herijking Ouderschap (2016) formuleert zeven kernen van goed ouderschap die deels overlappen met de bovenstaande basisvoorwaarden:

1. Onvoorwaardelijke persoonlijke commitment van de ouder.
2. Continuïteit in de opvoeding.
3. Verzorging en zorg voor lichamelijk welzijn.
4. Opvoeding tot zelfstandigheid en sociale en maatschappelijke participatie.
5. De opvoeding in het gezin, op school en in het publieke domein organiseren en monitoren.
6. De vorming van de afstammingsidentiteit.
7. De zorg voor contact- en omgangsmogelijkheden met voor het kind belangrijke personen, zoals de andere ouder.

Onderzoek toont tot nu toe nog nauwelijks aan dat de hoeveelheid contact tussen kind en ‘uitwonende’ ouders na een scheiding samenhangt met het functioneren van kinderen en jongeren (Amato & Gilbreth, 1999; King & Sobolewski, 2006; Spruijt & Iedema, 1998). Wel blijkt uit veel onderzoeken het belang van een goede relatie met beide ouders en de complementaire rollen van twee ouders, en dat contact een voorwaarde is voor het hebben van een relatie (o.a. Groenhuijsen, 2014; Lamb, 2018). 

Verder laat recent onderzoek naar co-oudergezinnen na een scheiding zien dat de aanwezigheid van een goede omgangsregeling, waarbij er regelmatig contact tussen het kind of de jongere en diens ouders is, samenhangt met een beter functioneren op korte en langere termijn (o.a. Nielsen, 2017). Co-oudergezinnen vormen echter een redelijk selecte groep, waarbij de ouders meestal harmonieus met elkaar omgaan. De bevindingen geven geen duidelijkheid over de rol van ouderlijke conflicten in co-oudergezinnen. 

Zorgregelingen

Als er veel ouderlijke conflicten zijn, is het belangrijk om altijd per individu te beslissen over de zorgregelingen. Zorg bij het bepalen van een zorgregeling dat het belang van het kind of de jongere en diens wensen en behoeften vooropstaat. Houd ook rekening met de volgende factoren: 

• De ontwikkelingsfase en mogelijkheden van het kind.
• De mening van het kind.
• Het gezinssysteem van vóór de scheiding.
• De kwaliteit van de opvoedstijl van beide ouders.
• De band met de ouders zoals die vóór de scheiding is opgebouwd. 

(Bron: o.a. Hendriks, 2012; Groenhuijsen, 2014; Pruett & DiFonzo, 2014; Warshak, 2014; Mahrer et al., 2018.)

Bij complexe scheidingen is de kwaliteit van de opvoeding een beschermende factor. Wanneer er veel conflicten tussen ouders zijn, maar de kwaliteit van de opvoedstijl van beide ouders (aantoonbaar) goed is, kun je beter naar andere manieren kijken die de overgangsmomenten tussen beide ouders verbeteren en conflicten verminderen dan gedeeld ouderschap aan de kant te schuiven.

Hulp aan het kind of aan de ouders

Op wie moet de hulp zich richten als een kind met problemen na een scheiding wordt aangemeld bij een jeugdprofessional? Uit onderzoek blijkt dat de hulp zich zowel op het kind als op de ouders moet richten (Amato, 2006; Duijvesteijn & Noordink, 2013; Leon, 2003; Treffers et al., 1999). Geef de hoogste prioriteit aan pogingen om de conflicten tussen de ouders te verminderen, hen te leren geen ruzie te maken in het bijzijn van hun kind en te wijzen op het belang van het maken van gezamenlijke afspraken over hun kind. Het welzijn van het kind is daarbij steeds leidend.

Zorg dat de positie van beide ouders helder en onderdeel van de hulpvraag moet zijn, vanaf het eerste contact. En betrek beide ouders actief, ongeacht het gezag. In het belang van een grondige diagnostiek van de scheidingssituatie kun je de escalatieladder van Glasl (zie Hulpmiddelen en tools) gebruiken om samen met ouders duidelijk te krijgen in welke fase van het scheidingsproces zij zich bevinden.

Uitgangspunt in het contact met ouders blijft dat de jeugdprofessional zich niet moet richten op de conflictueuze communicatiestijl, maar op de manier waarop ouders gezamenlijk (vanuit een wij-benadering) vorm willen geven aan hun contact. Dit betekent dat zij hun wensen en belangen bespreekbaar maken en dat je hen in het gesprek op hun ouderrol aanspreekt.

Ouders communiceren en handelen vanuit hun positie als ouder voor hun kind. Zij zijn samen verantwoordelijk voor hun kind en moeten zich ervan bewust zijn dat die de emotionele steun van beide ouders nodig heeft. Streef er als professional altijd naar dat je beide ouders ziet en spreekt.

Open communicatie

Stimuleer ouders om op een niet-belastende manier over elkaar te praten, zo rustig mogelijk en zonder de andere ouder te diskwalificeren. Geef ouders de ruimte voor hun emoties, zodat ze samen met de andere ouder kunnen bouwen aan gezamenlijke afspraken over hun kind. Dit vraagt van een professional een nieuwsgierige en empathische houding in het contact met de ouders. Dat wil zeggen dat je werkelijk nieuwsgierig bent naar de gedachten en gevoelens van de ouders, veel open vragen stelt, de ambivalentie of strijd die de ouders laten zien erkent en doorvraagt. Bij ouders met een licht verstandelijke beperking is het van belang om te visualiseren wat bij de rol van de ene ouder en wat bij rol van de andere ouder hoort. Ook is het aan te raden om meer op instructieniveau te communiceren. 

Voorbeelden van open vragen zijn:

• Wat vindt u vervelend aan de huidige situatie?
• Op welke manier houdt dit u bezig?
• Wat zou u anders willen?
• Hoe zou u zich voelen als het anders zou gaan?
• Wat kunt u doen om het contact met de andere ouder en uw kind(eren) te verbeteren?
• Wat en wie zou u steun kunnen bieden bij veranderingen?
• Hoe belangrijk is deze steun voor u?

Deze vragen kunnen ouders motiveren om met elkaar in gesprek te gaan en samen hun gedeelde zorgen kenbaar te maken en om te voorkomen dat zij in een strijd blijven vastzitten.

Vaardigheden en technieken voor de professional

Naast een empathische houding zijn vaardigheden in reflectief luisteren en herkaderen belangrijk. Bijvoorbeeld als een ouder zegt: ‘Ik heb het al zo vaak geprobeerd, en het is niet gelukt.’ Dan zou een reactie kunnen zijn: ‘Hieruit blijkt dat u een echte doorzetter bent, zelfs al wordt u tegengewerkt.’ Of als een ouder zegt: ‘Ze liegt altijd en is niet te vertrouwen.’ Dan zou je als hulpverlener kunnen zeggen: ‘Ik hoor dat vertrouwen een belangrijk aandachtspunt voor u is en dat u afspraken vast wilt leggen’.

Ook oplossingsgericht werken, motiverende gespreksvoering en mediationtechnieken kunnen helpen. Denk aan zogenaamde schaalvragen. Deze kun je gebruiken om de mate waarin ouders problemen ervaren te verhelderen, en de motivatie en het vertrouwen te meten. ‘Stel, u heeft een schaal van 1 tot 10. Bij 1 is uw probleem het ergst en 10 staat voor de dag waarop een wonder gebeurde. Hoe erg was het probleem de afgelopen tijd? Neem plaats op de schaal en licht dit toe. En wat maakt dat u al op deze stap zit? Wat kunt u doen of heeft u nodig om een stap hoger te komen op de schaal? Aan welke kleine veranderingen kunt u zien of u dichter bij uw doel komt?’

Vertel aan ouders dat kinderen zeggen:

• Laat ons alsjeblieft geen kant kiezen.
• Maak geen ruzie waar wij bij zijn.
• Zeg geen slechte dingen over elkaar tegen ons.
• Geef ons de tijd om te wennen aan de nieuwe situatie.
• Luister echt naar wat we te zeggen hebben.
• Neem ons serieus in onze wensen en verlangens.
• Geef ons de ruimte om van jullie beiden te houden.
• Vergeet niet dat jullie samen voor ons gekozen hebben.

(Bron: Pinedo & Vollinga, 2018).

Informatie voor ouders

Als professional probeer je zoveel mogelijk toegankelijke informatie te verschaffen aan ouders en kinderen, geef je hun de gelegenheid om hun verhaal te doen en wensen en behoeften aan te geven, en bied je hun – waar mogelijk – de juiste zorg, of verwijs je door. Daarnaast is het voor ouders en kinderen ook nuttig om op een laagdrempelige manier zelf op zoek te gaan naar informatie over hun scheidingssituatie. Een informatiebron is het kennisplatform KEES (Projectgroep KEES, 2017). Het doel van dit platform is het beperken van de problemen die kinderen in problematische scheidingssituaties ervaren, en ook om problemen vroegtijdig te signaleren en passende hulp in te zetten. Platform KEES verschaft hiervoor overzichtelijke informatie over programma’s en instrumenten.

Lvb-ouders

Wanneer ouders met een licht verstandelijke beperking (lvb) scheiden, is dat voor hun kind (en henzelf) vaak nog ingewikkelder dan voor andere gezinnen. Het kind en de ouders kunnen moeite hebben met bepaalde interventies, omdat deze uitgaan van een taalvaardigheid en een abstractievermogen die bij deze groep niet voldoende aanwezig is. Als jeugdprofessional heb je daarom extra kennis en deskundigheid nodig om lvb-gezinnen bij een scheiding te begeleiden. Zorg voor begrijpelijk en ook visueel voorlichtingsmateriaal, en kies voor een interventie die aansluit bij de capaciteiten van zowel de ouders als het kind. 

Organisaties zoals Reinaerde, Altra, Expertisecentrum William Schrikker Groep en Idris, ontwikkelden speciaal voor deze groep ouders methodieken en tools om het gesprek te voeren met ouders en kinderen. Ze zijn nog niet uitgebreid op effectiviteit onderzocht. Lees ook de richtlijn Diagnostisch Onderzoek LVB (Douma et al., 2012) en de richtlijn Effectieve Interventies LVB (De Wit, et al., 2011) voor meer informatie over deze doelgroep. Zorg in het contact met deze ouders dat je hen niet ondervraagt maar ook niet overvraagt.

Selectie van interventies

De laatste jaren is in Nederland een veelheid aan interventies, programma’s en methodieken ontwikkeld die kinderen, ouders en gezinnen ondersteunen bij scheidingsproblematiek. Deze interventies zijn lang niet overal bekend, vaak nog niet onderbouwd, niet in het hele land ingezet en nauwelijks nog op effectiviteit onderzocht. 

In deze richtlijn ligt de focus op interventies de hele periode voor, tijdens en na de scheiding. Ook vanuit de praktijk komt er steeds meer aandacht voor preventie. Beginnend ouderschap betekent ook dat partnerschap verandert. Daarnaast is er meer aandacht voor psycho-educatie en laagdrempelige programma’s die zich richten op de ondersteuning van partnerschap. Scheidingen komen veel voor, het is belangrijk dat we als samenleving scheiden normaler gaan vinden. Ook om spanningen en escalaties te voorkomen. Interventies gericht op ouders betrekken steeds vaker ook het sociale netwerk, omdat dit een beschermende factor is.  

Bij het maken van het overzicht van de interventies is gekeken naar het volgende: 

• Nieuwe initiatieven die zijn opgenomen in het ZonMw-programma Jeugd op het thema vechtscheiding.
• Programma’s die zijn gehonoreerd binnen de Divorce Challenge, een initiatief van het ministerie van Justitie en Veiligheid om het aantal vechtscheidingen terug te dringen.
• Aanpakken die zijn genoemd in het verslag Scheiden…en de kinderen dan? (Platform Scheiden zonder Schade, 2018). 

Ondanks deze aandachtspunten kan de richtlijn niet honderd procent volledig zijn. 

Aanbod relatie-ondersteunende interventies 

Het aanbod van relatie-ondersteunende interventies is ruim, maar de interventies zijn in Nederland nog onvoldoende onderzocht op effectiviteit. Onderzoek naar de effecten van programma’s in het buitenland geeft het volgende beeld (Anthonijsz et al., 2010): 

• Vaardigheidstrainingen hebben een groter bereik dan educatieve programma’s.
• Therapie/counseling is effectiever dan preventief bedoelde programma’s.
• Stellen die zes tot tien jaar samenwonen, profiteren sterker van de interventies dan net samenwonende stellen.
• Een programma van twintig uur heeft een groter effect dan korter durende programma’s.
• Het aanbod van kerkelijke en niet-kerkelijke instellingen laten geen verschil in effect zien. 

Zowel van de politiek als vanuit de praktijk is aandacht voor de relatie tussen ouders. Beleid en interventies zouden zich moeten richten op het bevorderen en versterken van duurzame relaties. Daarnaast blijkt steeds vaker dat aandacht nodig is voor de begeleiding bij de overgang van partnerschap naar ouderschap. De transitie van partnerschap naar ouderschap is een ingewikkeld proces, waarbij veel complexe psychische processen in werking treden. Vooral de uitdagingen van het samen opvoeden en verzorgen van kinderen leidt bij veel jonge ouders tot problemen in de relatie en in het ergste geval tot scheidingen. Er zijn enkele preventieve interventies onderzocht. Deze onderzoeken tonen aan dat deze interventies helpen om ouders beter door de transitie van partnerschap naar ouderschap heen te laten komen.  
 
De juiste mix is: 
(a) voorlichting over ouderschap 
(b) oefenen met communicatievaardigheden, 
(c) de mogelijkheid om de interventie vanaf thuis te doen. 
Deze mix helpt ouders samenwerken in de opvoeding en goed voorbereid te zijn op het ouderschap (Ligtermoet et al., 2017). 

Overwegingen 

De effectiviteit van hulpverlening wordt door meer bepaald dan alleen de specifieke factoren van een interventie. Ook algemeen werkzame factoren spelen een rol, dit zijn de ingrediënten van hulp die bijdragen aan het resultaat, ongeacht de soort behandeling en doelgroep.  

Bekende voorbeelden van deze factoren zijn (Van Yperen & Dronkers, 2010): 

• Aansluiten bij de motivatie van de cliënt.
• Een goede relatie tussen cliënt en behandelaar.
• Een goede structurering van de interventie (duidelijke doelstelling, planning en fasering).
• Een goede ‘match’ tussen de hulpvraag en de aanpak van het probleem.
• Een goede uitvoering van de interventie.
• Professionaliteit van de behandelaar (goed opgeleid en getraind).
• Gezonde werkomstandigheden van de behandelaar, zoals een draaglijke caseload en goede ondersteuning. 

Voor kinderen en jongeren met een licht verstandelijke beperking (lvb) is het noodzakelijk dat de interventie en de randvoorwaarden aansluiten bij hun vaardigheden, beperkingen en mogelijkheden. De Wit et al. (2011) ontwikkelden met hulp van literatuuronderzoek en interviews met professionals de richtlijn Effectieve interventies LVB. Die doet aanbevelingen voor het ontwikkelen, aanpassen en uitvoeren van interventies gericht op de lvb-doelgroep.  

De aanbevelingen zijn: 

• Doe voorafgaand aan de interventie uitgebreide diagnostiek.
• Zorg voor duidelijke communicatie tussen kind of jongere en hulpverlener.
• Maak de oefenstof concreet: structureer en vereenvoudig de oefenstof en de informatie.
• Betrek het netwerk bij de interventie en neem het geleerde mee naar andere situaties en omgevingen.
• Creëer een veilige en positieve leefomgeving. 

Wees bij het uitvoeren van interventies alert op vooroordelen, toon belangstelling, ga flexibel met de tijd om en benader de cliënt positief. Het opbouwen van een vertrouwensrelatie kan relatief veel tijd kosten (Knipscheer & Kleber, 2004). Kennis van de culturele achtergrond is wenselijk en het verstaan van de taal vergemakkelijkt het contact. Bij de interventies gaat het erom dat de cliënt leert denken vanuit de eigen kracht en kwaliteit. Dit moet je als jeugdprofessional dus stimuleren. In de Meetladder diversiteit interventies staan factoren die van belang zijn voor het slagen van interventies (Pels et al., 2009). 

Meld lacunes in het hulpaanbod bij de manager van de jeugdhulpinstelling. De instelling kan vervolgens in gesprek met de gemeente om samen een passende oplossing te zoeken. De gemeente heeft namelijk de plicht om passende zorg te leveren. 

Goede hulpverlening

Professionals in de jeugdhulp en jeugdbescherming hebben de brede maatschappelijke taak om te ‘helpen bij het opgroeien en opvoeden’ (Zwikker et al., 2009). ‘Goede hulpverlening’ gaat niet alleen over effectieve interventies, maar zeker ook over effectieve professionals.

Zoals Van Yperen en Dronkers (2010) stellen, is de professional een cruciaal onderdeel van effectieve hulpverlening. Dit geldt uiteraard ook voor de hulpverlening bij problemen rond een scheiding. Of een professional effectief is, hangt volgens Van Yperen en Dronkers (2010) deels af van algemene capaciteiten, zoals een relatie kunnen opbouwen en werken volgens een duidelijke structuur. 

De richtlijn Samen beslissen over hulp biedt handvatten, zodat je constructieve samenwerkingsrelaties kunt aangaan met kind en ouders en een basishouding van onvoorwaardelijke positieve waardering, echtheid en empathie kan aannemen. Ook specifieke capaciteiten zijn van belang. Zo hoort de professional te beschikken over deze kwaliteiten:

• Voldoende kennis over de specifieke doelgroep.
• Voldoende kennis over de rechten van kinderen.
• Vaardig in het inzetten en toepassen van de aangewezen specifieke hulpvormen, of hiernaar kunnen verwijzen.
• Vaardig in de communicatie met kinderen van alle leeftijden en diverse achtergronden.
• Vaardig in het respectvol behandelen van kinderen door aandacht te besteden aan hun persoonlijke situatie, welzijn en behoeften.
• Weten welke valkuilen er zijn bij de hulp aan een specifieke doelgroep en hoe je die kunt vermijden.
• Weet wanneer er sprake is van een specifieke kwetsbaarheid bij kinderen.

De laatste jaren streven de jeugdhulp en jeugdbescherming naar een meer integrale aanpak en meer samenwerking tussen professionals, ook uit verschillende disciplines. Rondom scheidingen spreken ze over de noodzakelijke verbinding tussen zorg en recht (Rouvoet, 2018). Daarbij zijn gespecialiseerde en ervaren gedragskundige professionals met voldoende juridische kennis nodig om een brug te slaan tussen rechtspraak en jeugdhulp (De Boer et al., 2016).

Overwegingen

In aanvulling op de literatuur heeft ook de praktijk aanbevelingen gedaan. Zij geven aan dat jeugdprofessionals meer kennis en vaardigheden moeten verwerven om met kinderen en hun ouders een gesprek te voeren over scheidingsproblematiek. Zo is het belangrijk om in gesprek met kinderen rekening te houden met de mogelijk specifieke behoeften en aan te sluiten bij wat zij kunnen en willen. Ook de locatie van het gesprek verdient aandacht, net als de hulpmiddelen die je eventueel kunt inzetten. Vervolgens moet je aan ouders duidelijk kunnen uitleggen dat kinderen loyaal willen blijven aan beide ouders. Dat kan veel problemen en leed voorkomen. 

Zorg daarnaast als professionals dat je je bewust bent van je eigen grenzen en mogelijkheden. Zeker als er sprake is van trauma of andere problematiek bij een kind en/of ouders die een meer gespecialiseerde benadering vereist. Verder is het wenselijk dat ouders zich gestimuleerd voelen om het belang van hun kind voorop te stellen. Dit vraagt van jou als professional dat je de ouders erkent in hun ouderschap. Zij komen eerder in beweging als zij zich als ouders gehoord en gezien voelen. Expertise van motiverende gespreksvoering en oudergericht werken, is voor jeugdprofessionals daarom een voorwaarde. Ook bereik je meer als je het verlenen van hulp of overnemen van hulp kunt loslaten. Je taak is om het kind centraal te stellen in de communicatie rondom het ouderschap en om het proces te begeleiden. Training en deskundigheidsbevordering zijn daarom belangrijk.

Als jeugdprofessional doe je er bovendien goed aan zo snel mogelijk te onderzoeken of het gezin begeleiding nodig heeft. Waar mogelijk en zo nodig werk je daarbij multidisciplinair samen. Kies voor de meest laagdrempelige vorm van ondersteuning. In geval van complexe scheidingen kun je bijvoorbeeld een kindbehartiger inschakelen om het kind te monitoren.

Weet hoe de sociale kaart van hulp bij scheiding en relatieversterking in elkaar zit, zodat je ouders kan adviseren over het hulpaanbod. Welke professionals zijn er in de regio en wat is het aanbod? Denk aan mediators, kinder- en jeugdpsychologen, (school)maatschappelijk werk, systeemtherapeuten, scholen en specialistische zorginstellingen. Er is een heel scala aan programma’s, opleidingen, bij- en nascholingstrajecten, congressen, online mogelijkheden, enzovoorts. Een goed netwerk met belangrijke ketenpartners is belangrijk als je als jeugdprofessional de zaak rondom kind en ouders goed wilt oppakken.

Het uitwisselen van informatie 

Houd bij het uitwisselen van informatie rekening met de privacy van het kind en de ouders. Voor de informatie-uitwisseling is in principe gerichte toestemming nodig, zowel van de ouders als – afhankelijk van de leeftijd – het kind. Wanneer de veiligheid van het kind op het spel staat, maak je gebruik van het meldrecht in de meldcode huiselijk geweld en kindermishandeling. Bij direct gevaar kun je besluiten de geheimhoudingsplicht om gegronde redenen te doorbreken. Voor de informatie-uitwisseling is het belangrijk dat je het kind en/of de ouders volledig informeert, zodat zij weten waarvoor zij toestemming geven. 

Wil je informatie uitwisselen, dan ga je het doel ervan na en kijk je welke informatie noodzakelijk is om te delen. Belangrijk daarbij is om de hulp en zorg vanuit verschillende voorzieningen goed op elkaar af te stemmen. Werk oplossingsgericht en zorg ervoor dat de regie – als dat kan – zoveel mogelijk bij de ouders ligt. Werk als jeugdprofessional volgens het principe ‘één gezin, één plan’. Altijd moet duidelijk zijn wie de functie van zorgcoördinator vervult en wie ervoor zorgt dat de samenhangende ondersteuning van het gezin goed verloopt. Tot slot moeten de verschillende organisaties duidelijke afspraken maken over de terugkoppeling van informatie, zodat voor alle betrokkenen transparant en helder is wie wat doet in het gezin.