Ingrijpende gevolgen

Voor kinderen kan het ingrijpende gevolgen hebben om op te groeien in een gezin waar een van de ouders psychische en/of verslavingsproblemen heeft. Die gevolgen kunnen soms zelfs tot in de volwassenheid doorwerken. Kinderen uit zulke gezinnen lopen drie tot dertien keer meer kans om later zelf een psychische stoornis of verslavingsprobleem te ontwikkelen dan kinderen van ouders zonder deze problemen (Bijl et al., 2002; Cents et al., 2013; Chassin et al., 1996; Dean et al., 2010; Downey & Coyne, 1990; McLaughlin et al., 2012; Van Santvoort et al., 2011; Van Santvoort, 2013). Het risico dat jongeren van ouders met verslavingsproblemen zelf ook problemen met verslaving krijgen, is zelfs tot twee keer zo groot (Solis et al., 2012).  

Ook komt vroeg gebruik van middelen vaker voor bij jongeren van ouders met verslavingsproblemen vergeleken met jongeren van ouders zonder verslavingsproblemen. Als ook de grootouders psychische problemen hebben, is de kans op een psychische stoornis bij deze kinderen nog groter (Hancock et al., 2013). Kinderen met een ouder met psychische of verslavingsproblemen hebben naast een verhoogd risico op psychische problemen ook meer kans op fysieke problemen (National Research Council, 2009). Ze doen ook vijf keer vaker een beroep op de geestelijke gezondheidszorg dan kinderen van ouders zonder deze problemen (Van Santvoort et al., 2011; Sytema et al., 2006). 

PTSS en trauma 

Kinderen van ouders met PTSS of andere psychische problemen lopen een groter risico op trauma en traumagerelateerde problemen (Lombardo & Motta, 2008; Nicholson et al., 2001). Dit komt doordat zowel de ouders als kinderen vaak langdurig in stressvolle situatie verkeren en ingrijpende gebeurtenissen meemaken of daarvan getuige zijn. Kinderen van ouders met psychische en/of verslavingsproblemen hebben bijvoorbeeld een twee tot drie keer grotere kans om thuis mishandeld te worden (Verdurmen et al., 2007).  

Cluster B-persoonlijkheidsstoornis  

Bij kinderen van ouders met een cluster B-persoonlijkheidsstoornis is er een verhoogde kans op huiselijk geweld en kindermishandeling. Vooral wanneer een ouder een borderline-, narcistische of antisociale persoonlijkheidsstoornis heeft (Day et al., 2019; Mulder et al., 2018; Verwijs & Lunemann, 2012; Woicik et al., 2019;). Na een ingrijpende gebeurtenis is de kans dat een kind traumagerelateerde klachten ontwikkelt groter wanneer de ouders psychische problemen hebben en emotioneel niet beschikbaar zijn. Zie voor meer informatie de richtlijn Traumagerelateerde problemen en de richtlijn Kindermishandeling (2016) van het Nederlands Centrum Jeugdgezondheid. 

Nabijheid van middelen  

Wanneer ouders middelen gebruiken in het bijzijn van kinderen, geeft dat extra risico’s. Kinderen die in dezelfde ruimte zijn als ouders die een joint of een sigaret roken, ademen schadelijke stoffen in zoals teer en koolmonoxide. Hierdoor hebben zij meer kans op luchtwegziekten, wiegendood, astma en oorontsteking (Hopman & Croes, 2017). Kinderen die meeroken via hun ouders, krijgen mogelijk ook een beetje van de werkzame stoffen van cannabis binnen, maar de hoeveelheden zijn te klein om onder invloed te raken (Berthet et al., 2016). In extreme omstandigheden gebeurt dat wel, bijvoorbeeld wanneer kinderen urenlang in een slecht geventileerde ruimte verblijven waarin meerdere mensen blowen (Zarvfin et al., 2012).  

Daarnaast kunnen gevaarlijke situaties ontstaan als jonge kinderen toegang hebben tot de middelen. Er zijn meerdere case-reports bekend waarbij kinderen acute medische hulp nodig hadden nadat ze drugs hadden ingeslikt, zoals cannabisproducten (Richards et al., 2017) en benzodiazepinen (Cheraghali & Teymori, 2006). 

Opvoedgedrag  

Het opvoedgedrag van ouders met psychische en/of verslavingsproblemen lijkt het verhoogde risico op problemen bij hun kind(eren) voor een belangrijk deel te verklaren (Dix & Meunier, 2009; Elgar et al., 2007;). Door hun klachten en symptomen zijn de ouders soms minder goed in staat om hun kind op te voeden (Earley & Cushway, 2002; Gar et al., 2005; Van den Berg, 2006; Van der Zanden et al., 2010). In deze gezinnen is vaker sprake van beperkte verzorging (fysieke zorg en emotionele ondersteuning), beperkte autoritatieve controle (structuur en organisatie bieden, ontwikkeling van zelfstandigheid stimuleren) of juist veel autoritaire controle (restrictiviteit en straf opleggen) (Romijn et al., 2010). Ook lopen kinderen uit zulke gezinnen een verhoogd risico op kindermishandeling (Verdurmen et al., 2007). 

Kinderen in gezinnen waar ouders psychische en/of verslavingsproblemen hebben, nemen soms verantwoordelijkheden op zich die eigenlijk niet passen bij hun leeftijd. Dit kan ertoe leiden dat het kind voor een langere perdiode de rol van de ouder overneemt (parentificatie). Kinderen nemen dan langdurig de ouderrol op zich (Beardslee, 2002; Beardslee & Podorefski, 1988; Clarke et al., 2001; Earley & Cushway, 2002). 

Belemmeringen bij hulp 

Veel ouders schamen zich voor hun situatie, voelen zich schuldig (Van der Ende & Venderink, 2006), of hebben het gevoel dat ze geen goede ouders zijn. Daarnaast kunnen ze bang zijn voor een (gedwongen) opname of een uithuisplaatsing van hun kind. Door deze gevoelens kan het moeilijk zijn om hulp te zoeken, zowel voor zichzelf als voor hun kind(eren) (Bassett et al., 1999; Wang & Goldschmidt, 1994). Andere ouders hebben door beperkt of gebrekkig zelfinzicht de overtuiging dat zij en hun kind geen probleem en dus geen hulp nodig hebben. Hierdoor staan ouders mogelijk niet open voor hulp of ondersteuning bij de opvoeding. 

Meervoudige en complexe problemen 

Gezinnen waarin een ouder psychische problemen en/of verslavingproblemen heeft, kampen ook vaker met financiële, huishoudelijke, relatie- of andere problemen. Ook hiervoor kan je hulp aanbieden. Wanneer er meerdere problemen tegelijkertijd spelen in een gezin, spreken we van een gezin met meervoudige en complexe problemen. Zie voor meer informatie de richtlijn Gezinnen met meervoudige en complexe problemen en de richtlijn Scheiding 

Veelvoorkomende gevolgen 

Kinderen die opgroeien in een gezin waar een ouder psychische en/of verslavingsproblemen heeft, kunnen de volgende gedragingen en gevoelens laten zien: 

• Parentificatie.
• Geen vriendjes mee naar huis willen nemen.
• Schaamte- en schuldgevoelens.
• Zichzelf wegcijferen.
• Geringe copingvaardigheden.
• Schoolverzuim.
• Separatieangst. 

Daarnaast kan de manier waarop de ouder met het kind omgaat wijzen op problematiek. Een signaal kan zijn dat de ouder weinig sensitief en responsief op het kind reageert.  

Verband ouder en kind 

Er lijkt een verband te bestaan tussen de psychische klachten van ouders en de problemen van hun kinderen (Van Santvoort, 2013). Vooral kinderen van ouders met een angststoornis hebben een verhoogd risico om zelf ook een angststoornis te ontwikkelen. Voor de meeste andere ziektebeelden lijkt de overdracht niet ziekte-specifiek te zijn (Van Santvoort et al., 2015). 

Kinderen van ouders met een unipolaire of bipolaire depressie hebben een grotere kans om verschillende stoornissen te ontwikkelen, zoals depressie, een affectieve stoornis, een angststoornis, een gedragsstoornis en een psychische stoornis in het algemeen. Ook lopen ze meer risico op andere negatieve gevolgen, zoals internaliserende, sociale, medische en hechtingsproblemen, en problemen met het algemeen functioneren en temperament. Kinderen van ouders die vaak en langdurig middelen gebruiken, hebben meer kans om stemmingsstoornissen, angststoornissen, gedragsstoornissen en aan middelen gebonden stoornissen te ontwikkelen (McLaughlin et al., 2012). Ook bij andere psychische aandoeningen, zoals autisme, ADHD of psychotische aandoeningen, kan er een verband zijn tussen de stoornis van de ouder en de problemen van het kind.