Seksuele ontwikkeling 12-23 jaar

Deze tekst gaat over een grote leeftijdsperiode, waarin veel gebeurt. De seksuele ontwikkeling is een continuüm. Vaak kun je daarin geen specifieke leeftijdsgrenzen aangeven. Om overlap in teksten te voorkomen, kiezen we ervoor om hier alleen onderscheid te maken tussen 12-18 jaar en 18-23 jaar als dit relevant is. 

Lichaam en zelfbeeld 

In deze leeftijdsperiode worden de secundaire geslachtskenmerken zichtbaar, groeien pubers uit tot volwassen lengte en kunnen ze zich voortplanten. De puberteit begint met een groot aantal lichamelijke veranderingen. Ook veranderen er dingen in de hersenen met gevolgen voor het psychologisch functioneren. Het gebied in de hersenen dat belangrijk is voor controle, sturing en rationele afwegingen is bijvoorbeeld nog in ontwikkeling. Seksuele gevoelens en gevoelens van aantrekkingskracht naar anderen nemen in deze fase toe. Hierdoor voelen pubers zich vaak onzeker over hun lichaam en uiterlijk. Ze vragen zich af of hun lichaam wel aantrekkelijk of normaal is (De Graaf et al., 2004). Veranderingen in hormoonspiegels zorgen voor wisselende gevoelens. Daardoor kunnen pubers het ene moment ontzettend boos of verdrietig zijn en het andere moment blij en uitgelaten. 

De lichamelijke en psychosociale rijping van pubers loopt niet altijd synchroon. Bij 95% van de kinderen is de puberteit voltooid als ze 17 of 18 jaar zijn. Bij jongens verandert daarna nog de haarverdeling (gezicht, borsthaar). Ook kunnen acneproblemen langer blijven bestaan. 

Puberteitsontwikkeling bij meisjes

De puberteit start bij meisjes gemiddeld op de leeftijd van 10,5 jaar (spreiding 9-12 jaar). Onder invloed van oestrogeen ontstaat borstontwikkeling. De klierschijf of de borst kan in het begin pijnlijk zijn bij aanraken of stoten. De snelheid waarmee meisjes de stadia doorlopen varieert. Pas rond de leeftijd van 18 jaar zijn de borsten uitgegroeid. 

Andere effecten van oestrogeen zijn een toename van de vetverdeling rond de heupen en groei van de schaamlippen (bij veel meisjes zijn de binnenste schaamlippen groter dan de buitenste schaamlippen) en de inwendige en uitwendige delen van de clitoris. De bekleding van de vaginawand wordt dikker, er ontstaat een beschermend zuur milieu, en de vagina wordt vochtiger, waardoor de productie van vaginale afscheiding op gang komt. Onder invloed van testosteron ontstaat schaambeharing en treden acne en volwassen transpiratiegeur op. Uiteindelijk ontstaat ook okselbeharing (Kliegman et al., 2011). De eerste 2 jaar na de eerste menstruatie is een cyclusduur van zes weken normaal, uiteindelijk duurt een cyclus gemiddeld 28 dagen. De normale duur van de menstruatie is 5-7 dagen. 

Maagdenvlies (hymen)

De term ‘maagdenvlies’ wordt gebruikt voor het randje weefsel aan het begin van de vagina. Bij het ene meisje is dit randje wat stugger dan bij de ander. Ook de doorsnede van de opening is bij iedereen anders. Van een echt maagdenvlies is geen sprake. Het is geen vlies dat de ingang van de vagina volledig afsluit en bij de eerste keer geslachtgemeenschap hoeft dit randje niet te bloeden. Geen bloed tijdens de eerste keer geslachtsgemeenschap of huwelijksnacht betekent dus niet dat het meisje geen maagd was.  

Puberteitsontwikkeling bij jongens

Bij jongens start de puberteit gemiddeld bij 11 jaar (spreiding 9-13 jaar). Het beginpunt is af te meten aan de groei van de testikels, meestal snel gevolgd door penisgroei en haargroei in het genitale gebied. De groeispurt bij jongens begint 1-2 jaar na het begin van de puberteit.  

Als de prostaat, bijballen en zaadblaasjes volledig ontwikkeld zijn, is een zaadlozing mogelijk. Op de leeftijd van 14 jaar heeft de helft van de jongens voor het eerst een zaadlozing gehad, meestal door masturbatie, en als er nog geen masturbatie is geweest door een ‘natte droom’. 

Lichaamsverandering en lichaamsbeeld

In de puberteit neemt de aandacht voor het eigen lichaam en dat van anderen toe. Hierdoor voelen pubers zich vaker onzeker over hun lichaam en uiterlijk. Ze vragen zich af (ook door vergelijking met mediabeelden) of hun lichaam wel aantrekkelijk of normaal is (De Graaf et al., 2004). Sommige jongeren zijn erg ontevreden over hun eigen lichaam. Jongens kunnen twijfelen over de grootte van hun penis, meisjes over de grootte van hun schaamlippen of borsten. Deze lichaamsdelen groeien door tot ongeveer 18 jaar. De definitieve grootte van de lichaamsdelen is dus niet eerder bekend.  

Genderrolgedrag en gendernormen 

In de ontwikkeling van genderidentiteit vinden in deze levensfase twee tegengestelde processen plaats. Aan de ene kant worden jongeren steeds flexibeler in hun denken. Jongeren kunnen dus cognitief prima begrijpen dat een jongen zich best ‘meisjesachtig’ kan gedragen en toch een jongen is. Aan de andere kant neemt de sociale druk op gedrag volgens de gendernormen juist toe. In deze fase passen mensen gendernormen ook steeds meer toe op seksuele relaties: er zijn duidelijke verwachtingen over hoe meisjes en jongens zich op seksueel gebied horen te gedragen. Deze ongeschreven regels belemmeren zowel jongens als meisjes in het maken van vrije keuzes op seksueel gebied.  

Genderdysforie

Vanaf de puberteit wordt zichtbaar of genderdysforie blijvend is. De afkeer van het eigen geslacht neemt in deze periode bij jongeren met genderdysforie toe (Peate, 2008). Een atypische gender-identiteitsontwikkeling kan bij de jongere en diens ouders voor stress zorgen. 

Seksuele gevoelens 

Seksuele fantasieën 

De meeste jongens en meisjes hebben in de puberteit wel eens seksuele fantasieën. Zowel bij jongens als bij meisjes neemt het fantaseren over seks toe met de leeftijd (De Graaf, 2005).  

Opwinding, verlangen en orgasme 

Vanaf het begin van de puberteit groeien zowel de nieuwsgierigheid naar de andere of de eigen sekse als de seksuele aantrekkingskracht en gevoelens van verliefdheid (Graaf et al., 2004). Veel jongeren ervaren dan gevoelens van seksuele opwinding in het contact met de andere of de eigen sekse.  

Voor meisjes en jongens is directe stimulatie van het geslachtsdeel (de clitoris voor meisjes en de penis voor jongens) van belang om een orgasme te ervaren. Over het algemeen is de kennis over de anatomie van de clitoris beperkter dan de kennis over de penis. Figuur 1 toont de clitoris in rust en in ‘erectie’, figuur 2 toont de penis. Voor jongens leidt geslachtsgemeenschap met vrij grote zekerheid tot een orgasme, voor meisjes is geslachtsgemeenschap een minder goede vorm van seksuele stimulatie om een orgasme te krijgen (Frederick et al., 2018). 

Figuur 1: De clitoris in rust en in ‘erectie’. Bron: Van Lunsen & Laan (2017)

 Figuur 2: De penis. Bron: Van Lunsen & Laan (2017)

Verliefdheid en relaties

Op de leeftijd van 12-13 jaar is 79% van de jongeren weleens verliefd geweest. Dit percentage neemt toe met de leeftijd. De meeste jongeren van 16-17 jaar hebben kortdurende verkeringen. Vanaf een jaar of 18 hebben jongeren vaker langdurige relaties, krijgen ze meer seksuele ervaring en volgen ze vaak een serieel monogaam relatiepatroon. Dat betekent dat ze opeenvolgende kortere of langere monogame relaties hebben (De Graaf et al., 2004). 

Seksueel gedrag 

Vanaf de puberteit neemt seksueel gedrag onder jongeren toe in verschillende mate en vormen. Er lijkt een relatie te zijn tussen de leeftijd waarop de puberteit begint en het seksuele gedrag: jongeren met een vroege puberteitsontwikkeling rapporteren meer seksuele ervaring en risicovollere seksuele ervaringen dan jongeren die pas later in de puberteit kwamen. Bij meisjes hangt een vroege puberteitsontwikkeling sterker samen met (risicovolle) seksuele ervaringen dan bij jongens (Baams et al., 2015). 

De volgorde van seksueel gedrag verloopt voor ongeveer driekwart van de jongeren stapsgewijs en in dezelfde volgorde. Dit noemen we ook wel de ‘seksuele carrière’ van jongeren. Jongeren starten met tongzoenen en strelen. Daarna volgt het (laten) strelen van de borsten, boven en onder de kleding, en het (laten) aanraken van de geslachtsdelen. Vervolgens zetten deze jongeren de stap van naakt vrijen naar geslachtsgemeenschap (De Graaf et al., 2004). Onderstaande tabel geeft een overzicht van de ervaring met seksueel gedrag naar leeftijd. 

Tabel: Ervaring met seksueel gedrag naar leeftijd (De Graaf et al., 2017) 

* Niet beschikbaar omdat de mediaan niet onder de 25 jaar ligt. 

Masturbatie 

De helft van de jongeren heeft ervaring met masturbatie op 14,4-jarige leeftijd. Dit neemt toe met de leeftijd (De Graaf et al., 2017). Masturbatie hoort bij een gezonde seksuele ontwikkeling en is onschadelijk. Door hun eigen lichaam en geslachtsdelen aan te raken, ontdekken jongeren hun seksuele gevoelens en leren zo wat ze prettig en niet prettig vinden. 

Erotisch materiaal

Jongens bekijken over het algemeen (veel) vaker erotisch materiaal dan meisjes. Zo zegt 78% van de jongens en 36% van de meisjes wel eens naar een pornofoto of een pornofilmpje gekeken te hebben, meestal online (De Graaf et al., 2017). De interesse in erotisch materiaal neemt waarschijnlijk toe doordat nieuwsgierigheid van de jongeren groeit en doordat ze er opwindende gevoelens bij krijgen. Interesse in erotisch materiaal is veelvoorkomend en hoort bij een gezonde seksuele ontwikkeling.  

(Ongewenste) sexting 

Sexting is het versturen dan wel ontvangen, verspreiden of in bezit hebben van seksueel getinte foto’s of opnames, van de jongere zelf of van anderen. 1 op de 8 jongeren (12-25 jaar) heeft een naaktfoto of seksfilmpje van zichzelf naar iemand anders gestuurd (De Graaf et al., 2017). Sexting gebeurt vaak vrijwillig en is dan onderdeel van een gezonde seksuele ontwikkeling. Als iemand berichten zonder toestemming of ongewenst verspreidt of beelden onder dwang opneemt, is dit seksueel grensoverschrijdend gedrag (= ongewenste sexting). Een variant van ongewenste sexting is wraakporno. Na een ruzie of het verbreken van een relatie stuurt iemand dan uit wraak naaktbeelden door of zet ze online. Als een jongere slachtoffer is van ongewenste sexting, is het belangrijk om passende hulp en begeleiding te bieden, zodat de jongere kan herstellen. 

Seksuele grensoverschrijding 

2% van de jongens en 11% van de meisjes zegt wel eens te zijn gedwongen om seksuele dingen te doen die ze niet wilden (De Graaf et al., 2017). Jongeren die seks tegen hun wil hadden, zijn hierbij meestal met woorden onder druk gezet. Bij 15% van de jongens en 24% van de meisjes die seks tegen hun wil hadden, is geweld gebruikt. Jongeren met een licht verstandelijke beperking lopen een groter risico op zowel het ervaren als het plegen van seksueel grensoverschrijdend gedrag en seksueel misbruik (Borawska-Chakro et al., 2017). Seksueel geweld meemaken verhoogt het risico dat jongeren nogmaals slachtoffer worden van seksueel geweld (revictimisatie): ruim 1 op de 12 jongens en 1 op de 5 meisjes maakt dit nog een keer mee met een andere persoon (De Graaf et al., 2017).  

Seksuele oriëntatie 

Seksuele aantrekking seksegenoten

De meeste lhb-jongeren beseffen langzaam dat ze lesbisch, homo of biseksueel zijn. Vanaf de puberteit voelen lhb-jongeren zich vaak (ook) aangetrokken tot iemand van hetzelfde geslacht. Dat kan zich ook uiten in seksuele fantasieën of seksueel contact met iemand van hetzelfde geslacht (De Graaf et al., 2004). 1 op de 12 jongens en 1 op de 8 meisjes zegt zich (ook) aangetrokken te voelen tot seksegenoten (De Graaf et al., 2017). Jongeren kunnen in de war raken van deze gevoelens, of ze (nog) niet als lhb benoemen. Op jonge leeftijd denken jongeren vaak dat hun lhb-gevoelens tijdelijk zijn. Ze herkennen zichzelf niet altijd als lhb en vaak hebben ze nog heteroseksuele contacten. Jongeren hebben vaak weinig lhb-voorbeelden in hun omgeving.  

Coming-out

Wanneer jongeren zelf zekerheid over hun geaardheid hebben, duurt het vaak nog een tijdje voordat ze hier ook voor uitkomen in de buitenwereld. De coming-out van meisjes gebeurt gemiddeld bij 16,0 jaar en van jongens bij 17,1 jaar (De Graaf et al., 2017). Maar als jongeren voor de eerste keer ‘uit de kast’ gekomen zijn, betekent dit niet dat het proces van coming-out klaar is. Dit is een levenslang proces, waarmee jongeren ook later in het leven worden geconfronteerd. Een vaak terugkerende vraag is dan: ‘Wie vertel je het? En wanneer?’ In elke nieuwe sociale situatie vindt wel of geen nieuwe coming-out plaats.  

To do’s 12-23 jaar: 

• Stel pubers gerust over vroege lichamelijke veranderingen. De lichamelijke en psychosociale rijping van pubers loopt namelijk niet altijd synchroon.
• Ondersteun jongeren samen met hun ouders door seksueel getinte beelden in de media te nuanceren en door mediaopvoeding te geven. Informatie en uitleg over de regels rond sexting zijn onderdeel van de seksuele mediaopvoeding.
• Ondersteun de jongere vanaf het begin in het coming-outproces.
• Bied passende hulp en begeleiding wanneer een jongere slachtoffer is geworden van seksuele grensoverschrijding, zodat de jongere kan herstellen.