Signaleringsinstrumenten

Screeningsvragenlijsten

Er zijn verschillende vragenlijsten beschikbaar om ingrijpende gebeurtenissen en stressreacties in kaart te brengen. Deze richtlijn streeft naar korte, screenende lijsten om traumagerelateerde problemen te signaleren. De bovenstaande drie lijsten zijn geselecteerd omdat ze beschikbaar zijn in het Nederlands, je ze zonder voorafgaande training kunt toepassen in de jeugdhulp en omdat ze onderzocht zijn op betrouwbaarheid en validiteit (Beer et al., 2020). Gebruik bij de vragenlijsten altijd de handleiding. Twijfel je over je bekwaamheid om een vragenlijst af te nemen? Raadpleeg dan een gedragswetenschapper.

Screening ingrijpende gebeurtenissen

De LEC-5 (Boeschoten et al., 2014) bevraagt zestien belangrijke gebeurtenissen, zoals een natuurramp, ongeval, blootstelling aan fysiek geweld, ongewenste seksuele ervaringen en andere zeer stressvolle ervaringen. Gebruik de vragenlijst ook tijdens een gesprek. Er staan namelijk ook vragen in over gebeurtenissen waar het kind uit zichzelf misschien niet aan denkt. Is er sprake van meerdere ingrijpende gebeurtenissen, zet dan een levenslijn of tijdlijn in om inzicht te krijgen in de volgorde van de gebeurtenissen. Doorgaans vinden kinderen het prettiger als jeugdprofessionals concrete gebeurtenissen benoemen, zodat ze de gebeurtenissen niet zelf bespreekbaar hoeven te maken. De LEC-5 is gratis te downloaden via Psychotraumadiagnostics.org en Usrfiles.com.

Screening traumagerelateerde problemen

Wanneer er sprake is van een of meerdere ingrijpende gebeurtenissen, dan is een nadere screening op traumagerelateerde (posttraumatische) symptomen met de CRIES-13 (Verlinden et al., 2014) aanbevolen. Doorgaans kunnen kinderen vanaf 7 of 8 jaar de zelfrapportagevragenlijst invullen. Voor ouders is er een ouderversie. Deze versies hebben beide dertien items en brengen de mate van vermijding, herbeleving en verhoogde prikkelbaarheid in kaart. Ze bevatten een handleiding voor de afname en score, en voor indicaties om te verwijzen. De lijst en de handleiding zijn beschikbaar in vele talen en gratis te downloaden via Nji.nl.
 
Screening psychische problemen 
Daarnaast is de aanbeveling om ook een algemenere vragenlijst af te nemen, die screent op psychische problemen en vaardigheden van kinderen, zoals de SDQ (Van Widenfelt et al., 2003). Deze vragenlijst meet emotionele symptomen, gedragsproblemen, hyperactiviteit, aandachttekort, problemen met leeftijdsgenoten en prosociaal gedrag. De SDQ heeft versies voor kinderen, ouders en leerkrachten, en is beschikbaar in meerdere talen. Download de vragenlijst gratis of verkrijg deze via de eigen instelling. De scores geven een indicatie van psychopathologische symptomen, die nodig zijn als je overweegt om het kind te verwijzen.

Zet in deze signalerende fase alleen screeningsvragenlijsten in en ga niet uitgebreid in op de ingrijpende gebeurtenis. Dat is de taak van de (hoog)specialistische jeugd-GGZ (Beer et al., 2013). Zij werken met diagnostische vragenlijsten die uitgebreider ingaan op de ingrijpende gebeurtenis(sen) en herbelevingen en heftige emoties kunnen oproepen. Het wordt afgeraden om de ingrijpende herinnering te reactiveren zonder dat die aansluitend adequaat kan worden behandeld.

Preventieve interventies

Je kunt preventieve interventies na een ingrijpende gebeurtenis in verschillende fasen van de zorg inzetten (AKWA, 2020; Magruder et al., 2017). Vroegtijdige risicoscreening is voor kinderen die kortgeleden een ingrijpende gebeurtenis hebben meegemaakt. Universele preventie van traumagerelateerde problemen bij kinderen is gericht op het voorkomen van de traumatisering en dus van ingrijpende gebeurtenissen zoals huiselijk geweld en kindermishandeling (zie de Richtlijn Kindermishandeling). Er zijn bewezen effectieve preventieve programma’s die ouderschap ondersteunen. Een voorbeeld is VoorZorg: een preventief ondersteunend programma voor zeer kwetsbare vrouwen. Zij krijgen steun tijdens de zwangerschap en de eerste twee levensjaren van het kind (Mejdoubi et al., 2015).

Psychische problematiek van de ouders verhoogt het risico van kinderen op traumagerelateerde problemen. De richtlijn Kinderen van ouders met psychische problemen (KOPP) geeft handvatten om passende interventies in te zetten en een uitgebreid overzicht van mogelijke interventies. Voor ouders die in de gehechtheidsrelatie met hun kind onvoldoende (emotionele) veiligheid kunnen bieden, is Video-feedback Intervention to promote Positive Parenting and Sensitive Discipline (VIPP-SD) bewezen effectief. Zie ook de richtlijn Problematische gehechtheid. Met VIPP-SD krijgen ouders feedback op video-opnamen van interacties tussen hen en hun kind. Het doel van deze interventie is om de opvoedingsvaardigheden van de ouder te verbeteren om gedragsproblemen te voorkomen of verminderen.

Do’s

• Gebruik korte screeningsvragenlijsten om te vragen naar ingrijpende gebeurtenissen (LEC-5) en traumagerelateerde symptomen (CRIES-13 en SDQ).
• Geef informatie over de vragenlijst en de scoring. Leg uit wat de vragenlijst in kaart brengt, vertel dat de antwoorden kunnen worden vergeleken met die van leeftijdsgenoten en bespreek de resultaten.
• Bespreek met het kind en ouders of zij de resultaten herkennen, of deze informatie nieuw is en of zij zich hierin kunnen vinden.
• Benoem de sterke kanten van het kind, zoals die naar voren komen in de vragenlijst.
• Bespreek eventuele vervolgstappen en de voorkeuren van kind en ouders. Een voorbeeld: “In de vragenlijst geef je aan dat je meerdere ingrijpende gebeurtenissen hebt meegemaakt en daar veel last van hebt. Je denkt er vaak aan terug, terwijl je dat niet wilt en hebt vaak nachtmerries. We noemen dit traumagerelateerde problemen. Het is belangrijk dat je hier hulp bij krijgt, om minder last te hebben van de dingen die je hebt meegemaakt. Daarom wil ik een therapeut inschakelen die veel weet over het helpen van kinderen/jongeren die van dezelfde dingen last hebben als jij.”
• Wees bemoedigend en realistisch naar het kind en ouders over therapie en de mogelijkheden van herstel.

Don’ts

• Neem in deze fase geen vragenlijsten af die gericht zijn op diagnostiek. Doorgaans is dit de taak van de (hoog)specialistische jeugd-GGZ.
• Ga er niet bij voorbaat vanuit dat er sprake is van een trauma als een kind veel klachten heeft.