Verantwoording en bronnen

© 2020 Beroepsvereniging van Professionals in Sociaal Werk, Nederlands Instituut van Psychologen, Nederlandse vereniging van pedagogen en onderwijskundigen, Nederlands Jeugdinstituut. 

Op voorwaarde van naamsvermelding wordt toestemming gegeven voor het kopiëren, opslaan, en openbaar maken van de tekst van deze publicatie. 

Richtlijnen ondersteunen professionals om samen met cliënten te beslissen over de best passende hulp. Een richtlijn geeft onderbouwde aanbevelingen op basis van wetenschappelijk onderzoek, praktijkkennis van professionals en ervaringskennis van cliënten. Richtlijnen worden regelmatig aangepast. We adviseren dringend altijd de website te raadplegen voor de meest actuele versies. 

De richtlijn is ontwikkeld door het Trimbos-instituut en geautoriseerd door de Beroepsvereniging van Professionals in Sociaal Werk (BPSW), het Nederlands Instituut van Psychologen (NIP) en de Nederlandse Vereniging van Pedagogen en Onderwijskundigen (NVO). 

Het ontwikkelen, herzien en implementeren van richtlijnen voor jeugdprofessionals vindt plaats in het kader van het Meerjarenplan Richtlijnen Jeugd, opgesteld door het NJi, de BPSW, het NIP en de NVO. 

Gebruik bij referenties naar deze richtlijn altijd: richtlijn Kinderen van Ouders met Psychische Problemen / Verslavingsproblemen (KOPP/KOV). 

4e volledig herziene druk (2020)*, op basis van de 3e druk (2017) 
De oorspronkelijke richtlijn is in 2024 geherstructureerd.  
De interventies zijn in 2024 geactualiseerd. 

Versies richtlijn en onderbouwing  

De eerste versie van deze richtlijn is gepubliceerd in 2014. Deze bestond destijds uit twee afzonderlijke documenten: de richtlijn zelf en een onderbouwingsdocument van de richtlijn. De richtlijn is in 2020 geactualiseerd. De huidige richtlijn bevat per bouwsteen en bijbehorende uitgangsvragen een korte onderbouwing van de aanbevelingen. Het oorspronkelijke onderbouwingsdocument van de eerste versie van de richtlijn is niet geactualiseerd.  Daarom is dit document niet meer online gepubliceerd. Via info@richtlijnenjeugdhulp.nl is de oorspronkelijke onderbouwing van de richtlijn op te vragen. Dit geldt voor de verantwoording van de eerdere herzieningen van de richtlijn. 

Deze richtlijn is gebaseerd op de kennis die tijdens het schrijven beschikbaar was. Nadat de richtlijn in 2013 is uitgebracht, werd informatie verzameld over het gebruik van de richtlijn. De zo verzamelde feedback, maar ook nieuwe inzichten, waren aanleiding om de richtlijn op enkele punten aan te vullen en te actualiseren. Hierbij is ook feedback vanuit de cliëntentafel verzameld en verwerkt. 

Het Trimbos-instituut heeft de herziening in opdracht van het NJi tussen november 2019 en juni 2020 uitgevoerd aan de hand van de herzieningspunten die aangegeven zijn vanuit de Werkgroep Aanpassingen Richtlijnen Jeugdhulp en Jeugdbescherming (WAR-J). Deze herzieningspunten betreffen actualisatiethema’s vanuit het richtlijnenprogramma, feedback van gebruikers en feedback vanuit de Cliëntentafel. De herziening richtte zich op de richtlijn en niet op de onderbouwing. Het programmateam Richtlijnen Jeugdhulp & Jeugdbescherming herziet, in samenwerking met de auteurs van de richtlijn, ook de werkkaarten en informatie voor ouders.  

De dynamische herziening is uitgevoerd door het Trimbos-instituut (Jolanda Meeuwissen, Nina de Ruiter, Iris van Wylick en Carmen Spees) in samenwerking met Marieke van Kampen van het NJi.  

Daarnaast is samengewerkt met een zogenaamde flexibele schil, bestaande uit:  

• Dr. K.T.M. (Karin) van Doesum (docent en senior onderzoeker klinische psychologie Radboud Universiteit Nijmegen; ggz-preventiewerker / psycholoog Impulz team preventie, onderdeel GGZ Dimencegroep).
• Mw. N. (Niekie) Warnaar (gedragsdeskundige, Gemeente Westbetuwe).
• Mw. I.A.B.M. (Ilse) Westerhoff (ervaringsdeskundige coach i.o.)
• Drs. E.H.J. (Evelien) Kroeze (t/m december 2019) (orthopedagoog-generalist NVO)   

De flexibele schil is tweemaal fysiek bij elkaar geweest, heeft tweemaal een digitale bijeenkomst gehouden, heeft meegelezen tijdens het herzieningsproces, tekstbijdragen geleverd en feedback gegeven op de conceptteksten. Deze feedback is door de auteurs verwerkt in de geactualiseerde richtlijn. De Werkgroep Aanpassingen Richtlijnen Jeugdhulp en Jeugdbescherming (WAR-J) gaf in juni 2020 feedback op de aanpassingen, waarna de stuurgroep de geactualiseerde richtlijn in oktober 2020 definitief goedkeurde. 

Het gaat om de volgende aanpassingen: 

Aalbers-van Leeuwen, M. J. A., Hees, L. J. M van, & Hermanns, J. (2002). Risico- en protectieve factoren in moderne gezinnen: Reden tot optimisme of reden tot pessimisme? Pedagogiek, 22, 41-54. 

Abspoel, M., Havinga, P., & Jonge, M., de. (2011) Evaluatie van PIEP zei de muis. Onderzoek naar effectiviteit en uitvoering. Trimbos-instituut. 

Ackerson, B. J. (2003). Parents with serious and persistant mental illness issues in assessment and services. Social Work, 48(2), 187-194. 

Addink, A., Lekkerkerker, L., Yperen, T. van, & Dam, C. van (2017). Zelfredzaamheidschaal voor jeugdigen (ZRJ). Nederlands Jeugdinstituut. 

Alhusen, J. L. (2008). A literature update on maternal-fetal attachment. Journal of Obstetric, Gynecologic & Neonatal Nursing, 37(3), 315-328. 

Antonucci, T. C., Akiyama, H., & Takahashi, K. (2004). Attachment and close relationships across the life span. Attachment & Human Development, 6, 353–370. 

Appleyard, K., Byron, E., Dulmen, M. H. M. van, & Sroufe, L. A. (2005). When more is not better: The role of cumulative risk in child behavior outcomes. Journal of Child Psychology & Psychiatry, 46, 235-245. 

Atkinson, L., Paglia, A., Coolbear, J., Niccols, J., Parker, K. C. H., & Gugerd, S. (2010). Attachment security: A meta-analysis of maternal mental health correlates. Clinical Psychology Review, 20, 1019–1040. 

Atzaba-Poria, N., Pike, A., & Deater-Deckard, K. (2004). Do risk factors for problembehaviour act in a cumulative manner? An examination of ethnic minority and majority children through an ecological perspective. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 45, 707-718. 

Bartelink, C., & Verheijden, E. (2015). Wat werkt bij het versterken van het sociale netwerk van gezinnen? Nederlands Jeugdinstituut. Geraadpleegd via http://www.jeugdinstituut.nl/nl/Download-NJi/Wat-werkt- publicatie/Watwerkt_Sociaalnetwerkversterken.pdf. 

Bassett, H., Lampe, J., & Lloyd, C. (1999). Parenting: experiences and feelings of parents with a mental illness. Journal of Mental Health, 8, 597-604. 

Beardslee, W. R. (2002). Out of the darkened room. When a parent is depressed protecting the children and strengthening the family. Little Brown and Company. 

Beardslee, W. R., Gladstone, T. R. G., & O’Connor, E. E. (2011). Transmission and prevention of mood disorders among children of affectively ill parents: A review. Journal of the American Academy of Child & Adolescent Psychiatry, 50(11), 1098-1109. 

Beardslee, W. & Podorefski, D. (1988). Resilient adolescents whose parents have serious affective and other psychiatric disorders. American Journal of Psychiatry, 145, 63-69. 

Beijers, F., Bellemakers, T., Senders, A., & Veldhoen, N. (2010). Lijst voor Screening en Interventie Keuze. Landelijk Preventie Platform KOPP/Trimbos-instituut. 

Berg, M. P. van den (2006). Parental Psychopathology and the Early Developing Child: The Generation R Study (proefschrift). Erasmus Universiteit Rotterdam. 

Bergh, B. R. H. van den, Heuvel, M. I., van den, Lahti, M., Braeken, M., Rooij, S. R., de, Entringer, S., Hoyer, D., Roseboom, T., Räikkönen, K., King, S., & Schwab, M. (2017). Prenatal developmental origins of behavior and mental health: The influence of maternal stress in pregnancy. Neuroscience & Biobehavioral Reviews. S0149-7634, 16, 30734-5. https://doi.org/10.1016/j.neubiorev.2017.07.003 

Bergh, P. M. van den, & Weterings, A. M. (2007). Pleegzorg, jeugdzorg voor het kind. Pedagogische besluitvorming bij uithuisplaatsing. Agiel. 

Berthet, A., De Cesare, M., Favrat, B., Sporkert, F., Augsburger, M., Thomas, A., & Giroud, C. (2016). A systematic review of passive exposure to cannabis. Forensic Science International, 269, 97-112. 

Bijl, R. V., Cuijpers, P., & Smit, F. (2002). Psychiatric disorders in adult children of parents with a history of psychopathology. Social Psychiatry and Psychiatric Epidemiology, 37, 7-12. 

Blaauw, E., Cornelisse, M., Matthijssen, J., & Nieuwboer, C. (2018) Samen beslissen over specialistische hulp. Een onderzoek naar verbetering van de toegang tot de jeugdhulp. Vakblad Sociaal Werk, 6, 25-27. 

Bonari, L., Pinto, N., Ahn, E., Einarson, A., Steiner, M., & Koren, G. (2004). Perinatal risks of untreated depression during pregnancy. Canadian Journal of Psychiatry, 49, 726 -735. 

Bool, M., Zanden, A. P. van der, & Smit, F. (2007). Kinderen van ouders met psychische problemen. Factsheet preventie. Trimbos-instituut. 

Burd, L., Cotsonas-Hassler, T. M., & Martsolf, J. T. (2003). Recognition and management of fetal alcohol syndrome. Neurotoxicology and Teratology, 25, 681-688. 

Cain, M. A., Bornick, P., & Whiteman, V. (2013). The maternal, fetal, and neonatal effects of cocaine exposure in pregnancy. Clinical Obstetrics and Gynecology, 56(1), 124-132. 

Cents, R. A. M., Diamantopoulou, S., Hudziak, J. J., Jaddoe, V. W. V., Hofman, A., Verhulst, F. C., Lambregtse- Berg, M.P., van den, &Tiemeier, H. (2013). Trajectories of maternal depressive symptoms predict child problem behaviour: The Generation R Study. Psychological Medicine, 43, 13-25. 

Chassin, L., Curran, P. J., Hussong, A. M., & Colder, C. R. (1996). The relation of parent alcoholism to adolescent substance use: A longitudinal follow-up study. Journal of Abnormal Psychology, 105, 70-80. 

Cheraghali, F., & Teymouri, M. (2006). Epidemiological study of drug intoxication in children. Acta Medica Iranica, 44(1), 37-40. 

Cicchetti, D., Rogosch, F. A., & Toth, S. L. (1998). Maternal depressive disorder and contextual risk: Contributions to the development of attachment insecurity and behavior problems in toddlerhood. Development and Psychopathology, 10, 283-300. 

Clarke, G. N., Hornbrook, M., Lynch, F., Polen, M., Gale, J., Beardslee, W., O’Conner, E., & Seeley, J. (2001). A randomized trial of a group cognitive intervention for preventing depression in adolescent offspring of depressed parents. Archives of General Psychiatry, 58, 1127-1134. 

Collins, N. L., Ford, M. B., Guichard, A. C., & Allard, L. M. (2006). Working models of attachment and attribution processes in intimate relationships. Personality and Social Psychology Bulletin, 32(2), 201-219. 

Day, N. J., Bourke, M. E., Townsend, M. L., & Grenyer, B. F. (2019). Pathological narcissism: A study of burden on partners and family. Journal of Personality Disorders, 33, 1-15. 

Dean, K., Stevens, H., Mortensen, P. B., Murray, R. M., Walsh, E., & Pedersen, C. B. (2010). Full spectrum of psychiatric outcomes among offspring with parental history of mental disorder. Archives of General Psychiatry, 67, 822-829. 

Denny, L., Coles, S., & Blitz, R. (2017). Fetal alcohol syndrome and fetal alcohol spectrum disorders. American family physician, 96(8), 515-522. 

Diener, M. L., Nievar, M. A., & Wright, C. (2003). Attachment security among mothers and their young children living in poverty: Associations with maternal, child, and contextual characteristics. Merrill-Palmer Quarterly, 49, 154-182. 

Dix, T., & Meunier, L.N. (2009). Depressive symptoms and parenting competence: An analysis of 13 regulatory processes. Developmental Review, 29, 45-68. 

Doesum, K. T. M. van, Frazer, W., & Dhondt, M. (1995). Kinderen van ouders met psychiatrische problemen. Nederlands centrum Geestelijke volksgezondheid/Landelijk ondersteuningspunt preventie. 

Doesum, T. van, Gee, A. de, Bos, C., & Zanden, R. van der. (2019). KOPP/KOV. Een wetenschappelijke onderbouwing van de cijfers. Trimbos-instituut. 

Dorgelo, J., Walterbos, M., Vels, G., Ooijen-Beekmans, J. van & Jonkers, G. (Projectgroep Kinderen van Ouders met Psychiatrische Problematiek VO-SPV). Hoge School Utrecht, mei 1995. Herzien door: Projectgroep KOPP RIAGG Helmond/IPZ Helmond, juli 1996. 

Douma, J. (2018). Jeugdigen en (jong) volwassenen met een licht verstandelijke beperking: Kenmerken en de gevolgen voor diagnostisch onderzoek en (gedrags)interventies. Landelijk Kenniscentrum LVB / Vereniging Orthopedagogische Behandelcentra. Geraadpleegd via https://www.kenniscentrumlvb.nl/actueel/publicatie- jeugdigen-en-jongvolwassenen-met-een-lvb/. 

Downey, G., & Coyne, J. C. (1990). Children of depressed parents: An integrative review. Psychological Bulletin, 108, 50-76. 

Doty, J. L., Davis, L., & Arditti, J. A. (2017). Cascading resilience: Leverage points in promoting parent and child wellbeing. Journal of Family Theory & Review, 9(1), 111-126. 

Duggal, S., Carlson, E., Sroufe, L. A., & Egeland, B. (2001). Depressive symptomatology in childhood and adolescence. Development and Psychopathology, 13, 143-164. 

Earley, L., & Cushway, D. (2002). The parentified child. Clinical Child Psychology and Psychiatry, 7, 163-178. 

Elgar, F. J., Mills, R. S. L., McGrath, P. J., Waschbusch, D. A., & Brownridge, D. A. (2007). Maternal and paternal depressive symptoms and child maladjustment: The mediating role of parental behavior. Journal of Abnormal Child Psychology, 35, 943-955. 

Ende, P. C. van der, & Venderink, M. M. (2006). Steun voor ouders met psychiatrische beperkingen. Lectoraat Rehabilitatie Hanzehogeschool & Cenzor GGZ. 

Enlow, M. B., Egeland, B., Carlson, E., Blood, E., & Wright, R. J. (2014). Mother–infant attachment and the intergenerational transmission of posttraumatic stress disorder. Development and psychopathology, 26(1), 41-65. 

Evans, G., Li, D., & Whipple, S. (2013). Cumulative risk and child development. Psychological Bulletin, 139(6), 

1342-1396. 

Foster, J. D., Kernis, M. H., & Goldman, B. M. (2007). Linking adult attachment to self-esteem stability. Self and Identity, 6(1), 64-73. 

Fraser, C., James, E., Anderson, K., Lloyd, D., & Judd, F. (2006). Intervention programs for children of parents with a mental illness: A critical review. International Journal of Mental Health Promotion, 8, 9-19. 

Gar, N. S., Hudson, J. L., & Rapee, R. M. (2005). Family factors and the development of anxiety disorders, psychopathology and the family. In J. L. Hudson & R. M. Rapee (Eds), Psychopathology and the Family (pp. 125-145). Elsevier. 

Gezondheidsraad (2005). Risico’s van alcoholgebruik bij conceptie, zwangerschap en borstvoeding. Gezondheidsraad. 

Goodman, S. H., Adamson, L. B., Riniti, J., & Cole, S. (1994). Mothers’ expressed attitudes: Associations with maternal depression and children’s self-esteem and psychopathology. Journal of the American Academy for Child and Adolescence Psychiatry, 33, 1265-1274. 

Goodman, S. H., & Gotlib, I. H. (2002). Children of depressed parents: Mechanism of risk and implications for treatment. American Psychological Association. 

Grové, C., Reupert, A. E., & Maybery, D. J. (2016). The perspectives of young people of parents with a mental illness regarding preferred interventions and supports. Journal of Child and Family Studies, 1–10. 

Hancock, K. J., Mitrou, F., Shipley, M., Lawrence, D., & Zubrick, S. R. (2013). A three generation study of the mental health relationships between grandparents, parents and children. BMC Psychiatry, 13(1), 299-310. 

Hasanjanzadeh, P., & Faramarzi, M. (2017). Relationship between maternal general and specific-pregnancy stress, anxiety, and depression symptoms and pregnancy outcome. Journal of Clinical and Diagnostic Research, 11(4), 4-7. 

Haverman, M., & Lammers, J. (2018). Jong en onbezorgd–hoe helpen we de nieuwe generatie? Tijdschrift voor gezondheidswetenschappen, 96(3-4), 137-139. 

Hobson, R. P., Patrick, M., Crandell, L., Garc’a-Pérez, R., & Lee, A. (2005). Personal relatedness and attachment in infants of mothers with borderline personality disorder. Development and Psychopathology, 17, 329-347. 

Hopman, P., & Croes, E. (2017). Kinderen en roken: Een aantal feiten op een rij. Trimbos-instituut. 

Hosman, C. M.H., Doesum, K. T. M. van, & Santvoort, F. van (2009). Prevention of emotional problems and psychiatric risks in children of parents with a mental illness in the Netherlands: I. The scientific basis to a comprehensive approach. Australian e-Journal for the Advancement of Mental Health, 8, 250-263. 

Janssen, C., & Schuengel, C. (2006). Gehechtheid, stress, gedragsproblemen en psychopathologie bij mensen met een lichte verstandelijke beperking: aanzetten voor interventie. In R. Didden (Red.), In perspectief (pp. 67-83). Houten: Bohn Stafleu van Loghum. 

Kashani, J. H., Burk, J. P., Horwitz, B., & Reid, J. C. (1985). Differential effect of subtype of parental major Affective Disorder on Children. Psychiatry Research, 15, 195-204. 

Kersten-Alvarez, L. E., Hosman, C. M. H., Risken-Walraven, J. M., Doesum, K. T. M. van, Smeekens, S., & Hoefnagels, C. (2012). Early school outcomes for children of postpartum depressed mothers: Comparison with a community sample. Child Psychiatry and Human Development, 43, 201-218. 

Klimes-Dougan, B., Free, K., Ronsaville, D., Stillwell, J., Welsh, C. J., & Radke-Yarrow, M. (1999). Suicidal ideation and attempts: A longitudinal investigation of children of depressed and well mothers. Journal of the American Academy of Child & Adolescent Psychiatry, 38, 61-659. 

Lai, H. M. X., Cleary, M., Sitharthan, T., & Hunt, G. E. (2015). Prevalence of comorbid substance use, anxiety and mood disorders in epidemiological surveys, 1990–2014: A systematic review and meta-analysis. Drug and Alcohol Dependence, 154, 1-13. 

Langrock, A. M., Compas, B. E., Keller, G., Merchant, M. J., & Copeland, M. E. (2002). Coping with the stress of parental depression: Parent’s reports of children’s coping, emotional and behavioral problems. Journal of Clinical Child and Adolescent Psychology, 31, 312-324. 

Larsson, B., Knutsson-Medin, L., Sundelin, C., & Trost von Werder, A. C. (2000). Social competence and emotional/behavioural problems in children of psychiatric inpatients. European Child & Adolescent Psychiatry, 9, 122-128. 

Leedom, L. J., Bass, A., & Almas, L. H. (2013). The problem of parental psychopathy. Journal of Child Custody, 10(2), 154-184. 

Lieb, R., Isensee, B., Hofler, M., Pfister, H., & Wittchen, H. U. (2002). Parental major depression and the risk of depression and other mental disorders in offspring: a prospective-longitudinal community study. Archives of General Psychiatry, 59, 365-374. 

Lieb, R., Merikangas, K. R., Höfler, M., Pfister, H., Isensee, B., & Wittchen, H. U. (2002). Parental alcohol use disorders and alcohol use and disorders in offspring: A community study. Psychological Medicine, 32, 63-78. 

Lombardo, K. L., & Motta, R. W. (2008). Secondary trauma in children of parents with mental illness. Traumatology, 14(3), 57-67. 

Luoma, I., Tamminen, T., Kaukonen, P., Laippala, P., Puura, K., Salmelin, R. & Almgqvist, F. (2001). Longitudinal study of maternal depressive symptoms and child well-being. Journal of the American Academy of Child & Adolescence Psychiatry, 40, 1367-1374. 

Malekpour, M. (2007). Effects of attachment on early and later development. The British Journal of Developmental Disabilities, 53, 81-95. 

McLaughlin, K. A., Gadermann, A. M., Hwang, I., Sampson, N. A., Al-Hamzawi, A., Andrade, L. H., Angermeyer, M. C., Benjet, C., Bromet, E., J., Bruffaerts, R., Caldas-de-Almeida, J. M., Girolamo, G., de, Graaf, R., de, Florescu, S., Gureje, O., Haro, J. M., Hinkov, H., R., Horiguchi, I., Hu, C., Karam, A., N., Kovess- Masfety, V., Lee, S., Murphy, S. D., Hague Nizamie, S., Poscada-Villa, J., Williams, D. R., & Kessler, R. C. (2012). Parent Psychopathology and Offspring Mental Disorders in the WHO World Mental Health Surveys. British Journal of Psychiatry, 200, 290-299. 

McPherson, K. E., Kerr, S., McGee, E., Cheater, F., & Morgan, A. (2013). The role and impact of social capital on the health and wellbeing of children and adolescents: A systematic review. Glasgow Centre for Population Health. 

Mennes, M., Bergh, B. R. H. van den, Lagae, L., & Stiers, P. (2009). Developmental brain alterations in 17 year old boys are related to antenatal maternal anxiety. Clinical Neurophysiology, 120, 1116-1122. 

Miller, W. R., & Rollnick, S. (2005). Motiverende gespreksvoering. Een methode om mensen voor te bereiden op verandering. Uitgeverij Ekklesia. 

Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (2017). Basismodel meldcode Huiselijk geweld en kindermishandeling. Stappenplan voor het handelen bij signalen van huiselijk geweld en kindermishandeling. Versie 2017. Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport. 

Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (2019). Het afwegingskader in de meldcode Huiselijk geweld en kindermishandeling. Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport. 

Mulder, T. M., Kuiper, K. C., Put, C. E. van der, Stams, G. J. J., & Assink, M. (2018). Risk factors for child neglect: A meta-analytic review. Child abuse & neglect, 77, 198-210. 

Nair, P., Schuler, M. E., Black, M. M., Kettinger, L., & Harrington, D. (2003). Cumulative environmental risk in substance abusing women: Early intervention, parenting stress, child abuse potential and child development. Child Abuse & Neglect, 27, 997-1017. 

National Research Council (2009). Depression in parents, parenting, and children: Opportunities to improve identification, treatment, and prevention. National Academies Press. 

Nicholson, J., Biebel, K., Hinden, B. R., Henry, A. D., & Stier, L. (2001). Critical issues for parents with mental illness and their families. Center of Mental Health Services Research, Department of Psychiatry, University of Massachusetts Medical School. 

Nilsson, E., Lichtenstein, P., Snattingius, S., Muuray, R. M., & Hultman, C. M. (2002). Women with schizophrenia: Pregnancy outcome and infant death among their offspring. Schizophrenia Research, 58, 221-229. 

Östman, M. (2008). Interviews with children of persons with a severe mental illness: Investigating their everyday situation. Nordic Journal of Psychiatry, 62, 354-359. 

Räikkönen, K., Seckl, J. R., Pesonen, A. K., Simons, A., & Bergh, B. R. H. van den (2011). Stress, glucocorticoids and liquorice in human pregnancy: Programmers of the offspring brain. Stress: The International Journal on the Biology of Stress, 14, 590-603. 

Reupert, A., & Maybery, D. (2016). What do we know about families where parents have a mental illness? A systematic review. Child & Youth Services, 37(2), 98-111. 

Richards, J. R., Smith, N. E., & Moulin, A. K. (2017). Unintentional cannabis ingestion in children: A systematic review. The Journal of Pediatrics, 190, 142-152. 

Riemersma, I., Santvoort, F. van, Janssens, J. M., Hosman, C. M., & Doesum, K. T. van (2015). ‘You are Okay’: A support and educational program for children with mild intellectual disability and their parents with a mental illness. Study protocol of a quasi-experimental design. BMC Psychiatry, 15, 1-9. 

Romijn, G., Graaf, I. de, & Jonge, M. de (2010). Kwetsbare kinderen. Literatuurstudie over verhoogde risicogroepen onder kinderen van ouders met psychische of verslavingsproblemen. Trimbos-instituut. 

Rooijen, K. van, Zoon, M., & Berg-le Clerq, T. (2019) Wat werkt voor kinderen van ouders met pyschische problemen? Nederlands Jeugdinstituut. 

Rutter, M., & Quinton, D. (1984). Parental psychiatric disorder: Effects on children. Psychological Medicine, 14, 853-880. 

Sameroff, A. J. (2000). Ecological perspectives on developmental risk. In J. D. Osofsky & H. E. Fitzgerald (Eds), Waimh handbook of infant mental health (pp. 1-29). J. Wiley & Sons Inc. 

Santvoort, F. van (2013). Support groups for children at risk: A study on risk levels and intervention effects in children of mentally ill or addicted parents (Proefschrift).Radboud Universiteit. 

Santvoort, F. van, Hosman, C., Doesum, K. van, & Janssens, J. (2011). Preventie programma KOPP/KVO onder vuur. Tijdschrift voor Gezondheidswetenschappen, 1, 16-19. 

Santvoort, F. van, Hosman, C. M., Doesum, K. van, T., & Janssens, J. M. (2013). Effectiveness of preventive support groups for children of mentally ill or addicted parents: A randomized controlled trial. European Child & Adolescent Psychiatry, 23(6), 473-484. 

Santvoort, F. van, Hosman, C. M., Janssens, J. M., Doesum, K. van, T., Reupert, A., & Loon, L. M. van (2015). The impact of various parental mental disorders on children’s diagnoses: a systematic review. Clinical child and family psychology review, 18(4), 281-299. 

Santvoort, F. van, & Riemersma, I. (2019). Kinderen met een Licht Verstandelijke Beperking en Ouders met Psychische en/of Verslavingsproblemen: Een Dossieronderzoek binnen een Klinische Populatie. LVB Onderzoek & Praktijk, 2, 6–13. 

Scheffers-van Schayck, T.l., Hollander, W. den, Belzen, E., van, Monshouwer, K., & Tuithof, M. (2019). Monitor Middelengebruik en Zwangerschap 2018. Trimbos-instituut. 

Schetter, C. D., & Tanner, L. (2012). Anxiety, depression and stress in pregnancy: Implications for mothers, children, research, and practice. Current Opinion in Psychiatry, 25(2), 141. 

Siegenthaler, E., Munder, T., & Egger, M. (2012). Effect of preventive interventions in mentally ill parents on the mental health of the offspring: Systematic review and meta-analysis. Journal of the American Academy of Child & Adolescent Psychiatry, 51(1), 8-17. 

Smets, K. (2005). Zwangerschap en drugs. Beleid bij de pasgeborene. Tijdschrift voor Geneeskunde, 61, 1219- 1225. 

Solis, J. M., Shadur, J. M., Burns, A. R., & Hussong, A. M. (2012). Understanding the diverse needs of children whose parents abuse substances. Current Drug Abuse Review, 5, 135-147. 

Steinhausen, H. C. (1995). Children of alcoholic parents. A review. European Child and Adolescent Psychiatry, 4, 143-152. 

Sytema, S., Gunther, N., Reelick, F., Drukker, M,. Pijl, B., & Land, H. van ‘t (2006). Verkenningen in de kinder- en jeugdpsychiatrie. Een bijdrage uit de psychiatrische casusregisters Rijnmond, Zuid-Limburg en Noord- Nederland. Trimbos-instituut. 

Thanhäuser, M., Lemmer, G., Girolamo, G. de, & Christiansen, H. (2017). Do preventive interventions for children of mentally ill parents work? Results of a systematic review and meta-analysis. Current Opinion in Psychiatry, 30(4), 283-299. 

Verdurmen, J., Have, M. ten, Graaf, R. de, Dorsselaer, S. van , Land, H. van ‘t, & Vollebergh, W. (2007). Psychische gevolgen van kindermishandeling op volwassen leeftijd. Resultaten van de “Netherlands Mental Health Survey and Incidence Study” Nemesis. Trimbos-instituut. 

Vermulst, A. A., Kroes, G., Meyer, R. E. de, Leeuwen, K. G. van, & Veerman, J. W. (2011). Vragenlijst gezin en opvoeding (VG&O), Voorlopige Handleiding. Praktikon BV. 

Verwijs, L. M., & Lünnemann, K. (2012). Partnergeweld: Achtergrond en risicofactoren. Verwey-Jonker Instituut. 

Vink, R., Wolff, M. D., Broerse, A., Heerdink, N., Sleuwen, B. V., & Kamphuis, M. (2016). Richtlijn: JGZ-richtlijn Kindermishandeling. Nederlands Centrum Jeugdgezondheidszorg (NCJ). 

Wang, A. R., & Goldschmidt, V. V. (1994). Interviews of psychiatric inpatients about their family situation and young children. Acta Psychiatrica Scandinavia, 90, 459-465. 

Wansink, H. J., & Heijer, S. den (2008). Preventieve basiszorgcoördinatie voor kinderen van ouders met psychiatrische problemen. Tijdschrift voor Psychiatrie, 50, 3. 

Weinstock, M. (2005). The potential influence of maternal stress hormones on development and mental health of the offspring. Brain, Behavior and Immunity, 19, 296-308. 

Weissman, M. M., Fendrich, M., Warner, V., & Wickramaratne, P. (1992). Incidence of psychiatric disorder in offspring at high and low risk for depression. Journal of the American Academy of Child & Adolescent Psychiatry, 31, 640-648. 

Wenselaar, L. (1997). KOPP-kinderen: beschermingswaardig? Kinderen en hun ouders met psychische problemen. In C. van Nijhatten (Eds), Bij nader toezien, 75 jaar Ondertoezichtstelling (pp. 64-76). SDU. 

Wickramaratne, P., & Weissman, M. M. (1998). Onset of psychopathology in offspring by developmental phase and parental depression. Journal of the American Academy of Child & Adolescent Psychiatry, 37, 933- 942. 

Woicik, K., Eisenberg, M., Burgers, V. W. G., Tressova-van Veldhoven, D., Sijtsema, J. J., Bogaerts, S., & Zijp- Lens, K. V. (2019). Plegers van partnergeweld en kindermishandeling. Universiteit Tilburg-Tilburg Law School. 

Woolderink, M., Asselt, A. van, Kuijk, S. van, Evers, S., Zanden, R. van der, Paulus, A., Smit, F., Schayck, C. P. van (2016). Clinical effectiveness of an online preventive programme for adolescents with mentally ill or addicted parents: an online randomized controlled trial (Proefschrift). Universiteit Maastricht. 

Yonkers, K. A, Vigod, S., & Ross, L. E. (2012). Diagnosis, pathophysiology, and management of mood disorders in pregnant and postpartum women. Focus, 10, 51-66. 

Yperen, T. van, & Bommel, M. van, (2009). Erkenning Interventies: Criteria 2009-2010, Erkenningscommissie ( Jeugd) interventies. NJi/RIVM. 

Zanden, A. P. van der, Speetjens, P. A., Arntz, K. S., & Onrust, S. A. (2010). Online group course for parents with mental illness: Development and pilot study. Journal of Medical Internet Research, 12(5), e50. 

Zarfin, Y., Yefet, E., Abozaid, S., Nasser, W., Mor, T., & Finkelstein, Y. (2012). Infant with altered consciousness after cannabis passive inhalation. Child Abuse and Neglect-the International Journal, 36(2), 81.