15 jaar Richtlijnen - Focus op netwerk en ondersteuning

In 2025 bestaan de richtlijnen Jeugdhulp en Jeugdbescherming vijftien jaar. In het derde artikel in deze reeks blikt voormalig programmaleider Karlijn Stals terug op de periode 2012 – 2023. Dat doet zij vanuit het perspectief van toepassing en implementatie in het werkveld. Momenteel is Karlijn directeur-netwerkleider van de netwerkorganisatie Kwaliteit en Blijvend Leren in de jeugdhulp.

'Toen ik in 2012 instapte bij het programma Richtlijnen was dit vanuit het perspectief van implementatie. Ik had net mijn proefschrift afgerond over implementatieprocessen in de jeugdzorg. Het programma was krap anderhalf jaar van start. De richtlijnontwikkeling vond plaats in opdracht van de drie beroepsvereningen BPSW, NIP en NVO. De uitvoering voor ontwikkeling en implementatie lag bij het NJi. In de eerste periode ging de aandacht uit naar onderwerpen om richtlijnen op te ontwikkelen. 

Tegelijkertijd speelde de vraag: hoe zorgen we voor goede ondersteuning van professionals in de toepassing van richtlijnen? Onze focus lag op het gebruik van richtlijnen bij goede besluitvorming. En dus niet alleen op de inhoud, maar juist op de vraag hoe die inhoud behulpzaam kon zijn bij een afweging tussen de professional en het gezin. Samen met Herma Ooms (NJi), Leonieke Boendermaker (UvA) en Margot Fleuren (destijds werkzaam voor TNO) ontwikkelden we een netwerkstructuur en ondersteuningsprogramma voor de implementatie van richtlijnen. We bouwden daarmee voort op internationale kennis en ervaringen met bijvoorbeeld de gezondheidszorg.'

Gebruiksgemak

'We verplaatsen ons in de professional die met de richtlijnen aan de slag ging. De eerste richtlijnen hadden een lengte van honderden pagina’s. Dat lees je niet. Daarom hebben we daar een onderbouwing van gemaakt. En de ontwikkelaars gevraagd een veel kortere en bondigere versie van de richtlijnen te maken. Met duidelijke aanbevelingen aan het begin van de richtlijn, met een toelichting op de aanbevelingen en een onderbouwing. We vonden dat je als richtlijnontwikkelaar in maximaal tien aanbevelingen moest kunnen vertellen wat de kern is van een richtlijn. Daarnaast wilden we compacte werkkaarten die in het kort inzicht gaven in een richtlijn. Professionals in de werkpraktijk moeten kort en bondig kunnen begrijpen hoe de richtlijn hen kan ondersteunen. Dat moet je ook zo kunnen overbrengen.'

Proefimplementaties

'Waar ik met veel plezier op terugkijk zijn de proefimplementaties die we hebben gedaan. Dat was een manier om input te krijgen op de conceptrichtlijnen en met organisaties in gesprek te gaan over de richtlijnen. In de periode 2013/2014 kwam dat een beetje op gang. In een tijdsbestek van drie jaar ontwikkelden we dertien richtlijnen. Voor die tijd was dat er een in een jaar. Die snelle ontwikkeling vroeg om een hoog tempo aan proefimplementaties. Gedurende een aantal maanden maakten dan enkele teams gebruik van één van de conceptrichtlijnen. In een evaluatie van elke van de proefinvoeringen werd nagegaan was professionals van de conceptrichtlijnen vonden. Wat sprak aan en wat helemaal niet. Gebruiken zij de richtlijnen? Waarom wel of juist niet? Wat was er nodig aan randvoorwaarden? Zo kregen we eerlijke feedback vanuit de organisaties. Dit monitorden we dan en benutten we voor de ontwikkeling van tools voor alle organisaties. We deden er ook onderzoek naar, samen met de hogeschool van Amsterdam en met input vanuit TNO. Dat heeft de richtlijnen veel beter gemaakt.'

Perspectieven

'Naast het perspectief van professionals richtten we ons toen al op het ervaringsperspectief. We bespraken de conceptrichtlijnen met de cliëntentafel om vanuit dit perspectief input te krijgen. Helpt de richtlijn? Werkt dit nou of niet, en waar loop je dan tegenaan? Dan kwamen er behoorlijk nog wat kritische punten naar boven. Voor de ontwikkelaars betekende dit een extra slag om de richtlijn nog beter te maken en aan te passen. Dat was een interessant leermoment. Soms schuurde het ook: grondigheid van inhoudelijke betrokkenen en tegelijkertijd praktisch en toepasbaar zijn.'

Netwerk aandachtfunctionarissen

'In het implementatietraject ging het niet alleen over de vraag hoe je met de richtlijnen werkt. Het ging ook over wat richtlijnen zijn en hoe ze onderdeel zijn van je professionele afwegingen. Dat hebben we in samenwerking met de beroepsverenigingen goed opgepakt. In de periode 2014-2019 bouwden we aan stevige netwerkstructuur. We werkten met een netwerk van aandachtfunctionarissen. Dat was een vrij stabiel en betrokken netwerk van professionals uit verschillende organisaties. Zij hielden zich bezig met het implementeren van richtlijnen in hun eigen organisatie. Zij kwamen een aantal keren per jaar bij elkaar in goed bezochte live netwerkbijeenkomsten met zo’n 80 tot 100 deelnemers. Zij wisselden hun kennis en ervaring uit over verschillende thema’s. Bijvoorbeeld hoe je een implementatieteam samenstelt of een implementatieplan maken. Of hoe je professionals schoolt in het werken met de richtlijnen. Vanaf 2019 en 2020 is daar een verandering in gekomen vanwege corona. Sindsdien is alles veel meer online, waarmee je een grotere groep mensen bereikt.'

Blijf pionieren

'Terugkijkend op de periode vanaf 2012, was het een periode van pionieren. De richtlijnen waren echt iets nieuws. Ik denk dat het goed is om er nu nog steeds zo naar te kijken. Het blijft ook nu nog pionieren. Er zijn nog veel organisaties en professionals die nog weinig weten over de richtlijnen. En tegelijkertijd zijn er organisaties en professionals die er in hun werk mee werken, mensen opleidingen en hun casusbespreking richting geven vanuit richtlijnen. Dat stelt ons voor een dilemma en tegelijkertijd een mooie kans. Als je deze mensen en organisaties bij elkaar brengt, dan ontstaat leren.'

Implementatie is interactie

'Wij hebben in 15 jaar richtlijnen veel aandacht aan implementatie besteed. Dat heeft zich steeds weer doorontwikkeld. Ik denk dat implementatie ook alleen maar kan in interactie met mensen, omdat je dan de afwegingen, de dilemma’s, de zorgen, de belemmeringen hoort. Ik denk dat je dat ook moet blijven opzoeken. Want op het moment dat richtlijnengebruik te instrumenteel wordt, dat iets wordt op een website, app of boekje zet, het vervreemdt van waarvoor het eigenlijk bedoeld is. Een richtlijn is een hulpmiddel om samen tot een goede afweging, een goed besluit te komen. Een richtlijn vertelt nooit wat goede hulp is. Een richtlijn vertelt wat we weten wat in bepaalde situaties werkt of niet werkt. Wat vaker werkt of minder vaak werkt. Waar je rekening mee kunt houden. Maar de afweging moet de professional altijd nog zelf maken met het gezin. Het is belangrijk daar aandacht aan te blijven besteden.'