Radicalisering als dynamisch proces

Zorgwekkende radicalisering is een dynamisch proces, met verschillende invloeden op verschillende personen en in verschillende contexten (Dijkman, A. 2021; Sieckelinck & Stephens, 2021). Definities leggen het accent op openbare veiligheid, de relatie tot democratie, of in het geval van jongeren op de pedagogische relatie. Ondanks de verschillende definities is er wel wetenschappelijke consensus over het idee dat niet elke radicalisering zorgelijk is. Daarom wordt steeds vaker onderscheid gemaakt tussen radicalisering en radicalisering die kan leiden tot extremistisch geweld (Caramellino, Melacarne & Ducol, 2022). In deze richtlijn ligt de nadruk op de tweede variant: radicalisering die kan leiden tot extremistisch geweld.

Proces van radicalisering

Feddes et al. (2015) delen het radicaliseringsproces op in vier fasen: gevoeligheid, verkenning, lidmaatschap en actie. Zij doen dit op basis van bestaande modellen van radicalisering (zoals Borum, 2011; Moghaddam, 2005; Precht, 2011; Sageman, 2004; Schmid, 2013; Silber & Bhatt, 2007, Wiktorowicz, 2004). Tegelijkertijd verloopt een radicaliseringsproces bij een jongere nooit zo overzichtelijk. Het is in veel gevallen een niet-lineair en dynamisch proces (Bartlett, Birdwell, & King, 2010; De Wolf & Doosje, 2010/2015; Feddes et al., 2013; King & Taylor, 2011). Lang niet altijd is er sprake van een gestage ontwikkeling van gevoeligheid voor zorgwekkende radicalisering tot een extremistische of terroristische actie. Het proces kan in elke fase versnellen en vertragen, of zelfs helemaal omkeren. Een (tijdelijke of permanente) beweging terug naar een eerdere fase is mogelijk. Ook is het mogelijk dat een fase niet of zeer snel wordt doorlopen. Dit gebeurt bijvoorbeeld bij ‘flitsradicalisering’, dat vaak plaatsvindt binnen een online context (zie de aanbevelingen bij Informatiekanalen die bijdragen aan radicalisering en Online radicalisering). En de laatste fase, actie, vindt zelden plaats.

Psychisch geweld

Vanuit het veiligheidsperspectief wordt er vaak naar zorgwekkende radicalisering gekeken met als uitgangspunt de grens van fysiek geweld. Tegelijkertijd vallen rekrutering en manipulatie eerder onder psychisch geweld. De overheid heeft de taak om kinderen/jongeren te beschermen tegen rekrutering en manipulatie en passende hulp te bieden. De jeugdprofessional kan daarbij een belangrijke rol spelen (Kinderrechtenkader 2024). In het kader van radicalisering is weinig onderzoek hiernaar gedaan. Voor jongeren (en professionals) is dat grijze gebied van beïnvloeding juist zeer relevant. Een voorbeeld daarvan is intergenerationele overdracht van extremistische ideologie binnen familiesystemen (Van Wieringen et al., 2021). Ouders kunnen een risicofactor zijn indien zijn er zelf radicale denkbeelden op nahouden en deze overdragen aan hun kinderen. Uiteraard kunnen ouders ook een beschermende factor zijn door hun kinderen weerbaarder te maken tegen ongewenste radicalisering. Verwezen wordt naar andere richtlijnen voor Jeugdhulp en Jeugdbescherming waarin expliciet aandacht wordt gegeven aan de omgang met- en ondersteuning door jeugdprofessionals van ouders. In het grijze gebied van beïnvloeding binnen familiesystemen moet de hulpverlener er scherp op zijn dat omstandigheden, activiteiten, meningen of overtuigingen van ouders niet aan kinderen mogen worden tegengeworpen (non-discriminatiebeginsel, artikel 2 IVRK).

Trends van radicalisering

In de jaren 2010-2020 werd zorgwekkende radicalisering voornamelijk geassocieerd met jihadisme. Dit was een gevolg van aanslagen door islamitische terroristen en van uitreizigers naar strijdgebieden in het Midden-Oosten. Onderzoek naar trends in radicalisering laat aan het begin van de jaren ’20 echter een toename zien van rechts- en anti-institutioneel extremisme dat zich niet alleen zich richt op de overheid, maar ook op organisaties en instituties (NCTV, 2022; Van Wonderen et al. 2023). Dit extremisme speelt zich met name online af (zie Oorzaken en factoren). De afgelopen jaren zijn er steeds minder publieke uitingen van jihadistisch gedachtegoed te zien, zowel fysiek als online. Hoewel het jihadisme minder zichtbaar is, vormen aanhangers van het jihadisme wel nog steeds een veiligheidsdreiging (zie Oorzaken en factoren).  Ook binnen de radicale onderstroom van het anti-institutioneel activisme zijn aanwijzingen voor verdere radicalisering. Hierbij wordt de geweldsdreiging voornamelijk gevormd door individuen en kleine groepen die vatbaar kunnen zijn voor opruiende (online) complottheorieën (NCTV, 2022).

Er zijn geen precieze cijfers over het aantal geradicaliseerde personen. Het is moeilijk om hier zicht op te krijgen, omdat dit niet in de openbaarheid plaatsvindt en/of omdat het vaak niet meetbaar is. Wel zijn er cijfers over het aantal geradicaliseerde personen die extremistische strafbare feiten hebben gepleegd. Er zijn bijvoorbeeld enkele honderden personen, vooral jongeren, die zijn uitgereisd of hebben geprobeerd uit te reizen naar strijdgebieden ten tijde van de burgeroorlog in Syrië (Landelijk Steunpunt Extremisme, 2018). Ook zijn er veroordelingen voor extremistisch activisme, zoals bedreigingen, vernielingen en brandstichting. Het percentage mensen dat strafbare feiten pleegt vanwege extremisme is niet hoog. Vaak komen deze personen uit extremistische netwerken die uit meerdere personen bestaan. Die andere personen zijn dan zelf (nog) niet overgegaan tot (gewelddadig) extremistische activiteiten, maar zijn vaak wel daartoe bereid. Het aantal mensen dat op een zorgelijke manier is geradicaliseerd ligt dus hoger dan het aantal mensen dat een bekend strafbaar feit heeft gepleegd. Ook de bestaande hulplijnen voor vragen over radicalisering zeggen iets over de omvang. Zo heeft het Landelijk Steunpunt Extremisme in ongeveer vijf jaar tijd zo’n duizend informatievragen van professionals of ouders gekregen, en tweehonderd families of personen begeleid.

De adolescentie is niet alleen een overgangsperiode in het leven. De jeugd vormt ook een belangrijk segment van de samenleving met een duidelijke rol in het aanjagen van sociale verandering (Wyn & Woodman, 2006). Radicaliteit in een jongere kan deel uitmaken van zijn of haar volwassen worden (Van San et al., 2013). Redelijkerwijs kan verwacht worden dat dit verandert of verdwijnt met de (jong)volwassenheid (Sieckelinck & Stephens, 2023).

Radicaliserende jongeren kunnen worden beschouwd tegen de achtergrond van het gegeven dat de vorming van idealen een noodzakelijk onderdeel uitmaakt van sociale identiteitsontwikkeling en kritisch burgerschap. Hiermee is dus een opvoedingstaak voor volwassenen gemoeid. Het is de taak van opvoeders om enerzijds de ontwikkeling van een eigen identiteit (en dus van eigen idealen) van jongeren te bevorderen. Anderzijds om ervoor te zorgen dat de identiteit zich in een maatschappelijk constructieve richting ontwikkelt (De Winter, 2007).

Een positief effect hiervan is dat een preventieve aanpak van jeugdbeleid minder stigmatiserend werkt. Bovendien geldt voor signalen van radicalisering en extremisme als voor de aanwezigheid van onderliggende factoren dat de uitkomst niet vanzelfsprekend naar één specifiek probleem gaat. De brede ontwikkeling van jongeren blijft voor ogen, gerelateerd aan sociale, relationele en individuele factoren (Beelmann en Jonkman, 2021).

Radicalisering als wicked problem

Radicalisering als fenomeen wordt in de wetenschappelijke literatuur ook wel geduid als een ‘wicked problem’ (Bakker & Grol 2017; De Graaf & Duyvensteyn 2007; De Graaf 2017; De Graaff 2015; De Graaff 2017; Dijkman 2021; Gielen 2020; Noordegraaf et al 2016; Noordegraaf et al 2020).

Bij wicked problems is er geen duidelijk begin en einde. Er is vaak van tevoren niet duidelijk welke kennis aanwezig moet zijn en welke verschillende perspectieven en belangen ermee gemoeid zijn. Dit komt mede doordat een wicked problem steeds verandert naarmate de tijd verstrijkt en de context verandert. Vaak hebben (impliciete) normatieve opvattingen over deze problemen invloed op de keuzes die gemaakt worden op het gebied van beleid, interventies en de uitvoering van beiden. De preventie en aanpak van het wicked problem radicalisering zijn gebaat bij voldoende ruimte voor experimenteren en innoveren, ruimte voor evaluatie en reflectie en meebewegen met de veranderende context (Dijkman, 2021).

Op basis van praktijkonderzoek geeft Dijkman (2021) meerdere kenmerken van radicalisering als ‘wicked problem’, waaronder:

1. Professionals, wetenschappers en beleidsmakers hanteren veel verschillende omschrijvingen en definities van radicalisering. Dit wordt mede bepaald door de verschillende en veranderende verschijningsvormen en fasen van radicalisering. Ook wordt een definitie bepaald door het perspectief waarmee naar radicalisering wordt gekeken (bijvoorbeeld vanuit een bepaalde professionele achtergrond).
2. Het is onduidelijk wat professionals moeten weten over radicalisering.
3. Radicalisering is als fenomeen voortdurend in verandering. Radicalisering is gebonden aan de tijd en omstandigheden waarin zij plaatsvindt.
4. Bij radicalisering bestaan diverse perspectieven op oorzaak en gevolg. Er is geen eenduidige wetenschappelijke opvatting over oorzaak en gevolg van radicalisering. Persoonlijke, sociale en maatschappelijke contexten zijn van belang en werken op elkaar in.
5. Om effectief te kunnen zijn, moet beleid zich niet richten op één deelaspect van radicalisering maar op meerdere aspecten.
6. Bij radicaliseringscasuïstieken krijgen professionals voortdurend te maken met tegengestelde belangen. Bij een wicked problem als radicalisering is immers sprake van meerdere betrokkenen met hun eigen perspectieven, taken en belangen (bijvoorbeeld veiligheid versus het belang van het individu). Dit betekent dat aanpakken tegenover elkaar kunnen komen te staan. Een professional moet kunnen omgaan met deze tegengestelde belangen en spanningsvelden.
7. Radicalisering heeft geen telbare verzameling standaardoplossingen die kunnen worden ingezet. De effectiviteit van een oplossing wordt bepaald door individuele (soms unieke) casuïstiek, en tegelijkertijd door voortdurende dynamiek in verschijningsvormen en passende oplossingen, als gevolg van tijd en veranderende omstandigheden.

Volgens Dijkman (2021) wordt in de beroepspraktijk zorgwekkende radicalisering vaak als een ‘complexe puzzel’ beschouwd. Het idee van de puzzel kan het idee wekken dat je op basis van alle puzzelstukjes een geheel kunt vormen. Maar dat is een statische complexiteit die geen recht doet aan de werkelijkheid van radicalisering. Radicalisering is dynamisch: er is geen begin en einde. Het gaat hier om veranderende complexiteit. Om te kunnen zien wat proportioneel en effectief is in een complexe en veranderende omgeving moet er voortdurend uitgeprobeerd en geëvalueerd worden. Niet alleen achteraf, maar ook vooraf en tijdens de uitvoering van interventies.

Experimenteren en ‘best people’

De voortdurend veranderende complexiteit van radicalisering vereist pionieren in wat werkt in beleid en concrete aanpakken. Hierbij is het essentieel om de ruimte te hebben voor het maken van fouten. Het doel hiervan is om te leren wat anders of beter zou kunnen. De Graaf en Weggemans (2018) schrijven daarover: ‘Experimenteren maakt nadrukkelijk deel uit van het antiradicaliseringsbeleid omdat het een onderwerp is waarover nog weinig empirisch getoetste best practises bestaan. Daarbij worden altijd fouten gemaakt. Wetenschap heeft ook in dit kader niet op elke vraag een antwoord. Het blijft vaak pionierswerk. Wanneer de context verandert, moet je opnieuw pionieren.’

Ook als lokaal beleid voor de preventie van zorgwekkende radicalisering voldoende middelen en urgentie heeft, is het relevant om vragen te stellen over de aanpak en de uitvoering. Niet om deze af te rekenen in termen van goed en effectief of fout en niet effectief. Maar vanuit een constructieve insteek: door te leren van ervaringen en zo het beleid en de aanpak verder ontwikkelen en verbeteren.

Een effectieve aanpak van zorgwekkende radicalisering is vooral een combinatie van ‘best practice’ en ‘best people’. Best people zijn degenen die kunnen meebewegen met de voortdurende veranderende omstandigheid rondom radicalisering, en kunnen pionieren met wat werkt. Noordegraaf et al. (2020) spreekt in dit verband van interventievermogen. Dat wil zeggen: professionals die doelgericht, legitiem en doordacht handelen. Het interventievermogen hangt voor een groot deel af van het talent van de professional om samen te werken over de grenzen van de organisatie heen.

Contextgericht werken

Uitgangspunt voor deze richtlijn is dat het werken met zorgwekkende radicalisering baat heeft bij een ‘contextgerichte benadering’ (Tromp 2018, Noordegraaf 2020, Dijkman 2021). Contextgericht werken betekent dat een professional kijkt naar de omstandigheden en de omgevingen van jongeren. En  inzet op het versterken van sociale en maatschappelijke veerkracht  bij deze (veranderende) omstandigheden. Met andere woorden, de richtlijn gaat vooral over het kunnen meebewegen met verandering van omstandigheden en onzekerheid, geeft ruimte voor maatwerk en professionele reflectie en biedt daarvoor concrete handvatten. De richtlijn biedt op die manier houvast voor jeugdprofessionals in de vorm van verantwoorde en duurzame handelingsperspectieven in het werken met structurele dilemma’s en knelpunten bij radicalisering.

Er is geen omvattende theorie van zorgwekkende radicalisering die alle individuele gevallen kan verklaren (Van den Berg, 2022). Wel is het zo dat jongeren in het algemeen meer vatbaar zijn voor radicale boodschappen dan volwassenen. Zij bevinden zich in een levensfase waarin ze een eigen identiteit vormgeven. Tegelijk zijn ze in die periode gevoelig voor groepsdruk, hebben ze meer moeite met het weerstaan van impulsen en willen ze behoeften liefst onmiddellijk bevredigen. Daarnaast spelen sociale factoren een rol, zoals de zogeheten pedagogische mismatch. Hiervan is sprake wanneer thuis, op school en op straat tegenstrijdige normen en waarden bestaan. Jongeren kunnen het gevoel krijgen dat zij nergens thuishoren en het zelf moeten uitzoeken. Zie: Ontstaan van radicalisering.

Oorzaak en gevolg van zorgwekkende radicalisering

Er is geen eenduidige wetenschappelijke opvatting over oorzaak en gevolg van zorgwekkende radicalisering. Persoonlijke, sociale en maatschappelijke contexten zijn van belang en werken op elkaar in (Dijkman, 2021). In de afgelopen jaren is een groot aantal studies verricht naar oorzaak en gevolg, en daarin zijn tal van perspectieven te onderscheiden:

1. Psychologisch perspectief: duiden van voedingsbodems, triggerfactoren en beschermende factoren voor gedrag, trauma, identiteitsontwikkeling en vatbaarheid voor rekrutering.
2. Pedagogisch perspectief.
3. Maatschappelijk/sociologisch perspectief: achterstelling, discriminatie en kansenongelijkheid.
4. Ideologisch/theologisch perspectief: rol van religie en ideologie bij radicalisering of juist het ontbreken daarvan, welk gat gevuld kan worden met radicale denkbeelden.
5. Narratief perspectief: verhaalstructuur, symbolen en communicatiemiddelen (zoals sociale media) waarmee extremistische boodschappen worden verspreid, bepalen de aantrekkelijkheid en werving.

Om effectief te kunnen zijn, dient beleid zich niet te richten op slechts één deelaspect van radicalisering, maar op meerdere aspecten.

Risicofactoren

Voor een indeling van risicofactoren is het mogelijk om onderscheid te maken tussen drie verschillende niveaus waarop deze zich kunnen manifesteren: micro, meso en macro (LaFree & Schwarzenbach, 2021). Op die drie niveaus bestaan factoren die van invloed zijn op de ontwikkeling van een kind tot een volwassene:

• micro: individuele factoren in de jeugdige zelf
• meso: factoren in de directe omgeving (ouders, gezin, familie) of in de nabije omgeving (school, kerk, buurt, sportclub)
• macro: factoren in de omgeving verder weg (cultuur, maatschappij)

Individuele risicofactoren

Individuele drijfveren kunnen onderdeel zijn van de voedingsbodem voor zorgwekkende radicalisering. In wetenschappelijk onderzoek worden globaal vier typen drijfveren onderscheiden. Deze drijfveren kunnen tegelijkertijd in één persoon voorkomen. Maar één drijfveer heeft dan wel de overhand. Drijfveren kunnen betrekking hebben op waargenomen onrechtvaardigheid, identiteit, betekenisgeving en behoefte aan sensatie (Feddes et al., 2015).

In zijn studie ‘Waarom mensen radicaliseren’ (2019) toont Kees van den Bos vanuit sociaalpsychologisch perspectief aan dat radicalisering van moslims, rechts-extreme groeperingen en links-extreme individuen wordt aangewakkerd door waargenomen ‘onrechtvaardigheid’. Waargenomen onrechtvaardigheid is niet alleen een indruk van mensen, maar voelt als ‘echt’ aan. Ook psychologisch trauma, zoals posttraumatische stressstoornis, kan een risicofactor zijn die kan bijdragen aan radicalisering (Ranstorp, 2016).

Wienke en Ramadan (2011) beschrijven dat jongeren tot ongeveer 23 jaar hun identiteit vormen: de ontwikkeling van eigen opvattingen, normen en waarden door en in interactie met de directe sociale omgeving, zoals familie, vrienden, school, werk en media (Van Yperen, 2009). In de leeftijdsfase 14 tot 23 jaar hebben ze vaak moeite om tot weloverwogen keuzes te komen en daarbij de gevolgen van hun keuzes te overzien. Plannen, prioriteiten stellen, abstracte denkprocessen uitvoeren en anticiperen vinden ze vaak moeilijk. Dit komt omdat in deze periode het hersengebied dat verantwoordelijk is voor rationele afwegingen zich langzamer ontwikkelt dan andere hersengebieden (Crone, 2008). Het juist interpreteren van sociale signalen is vaak lastig.  Jongeren denken al snel dat een ander hen niet respecteert en voelen zich snel aangevallen. Door het stijgen van de hormoonspiegel hebben jongeren grotere stemmingswisselingen en een neiging tot roekeloos gedrag. Ook willen ze vaak ‘kicks’ opzoeken (behoefte aan sensatie). Door een combinatie van een beperkte impulscontrole, een streven naar directe behoeftebevrediging en een gering relativeringsvermogen, kan een jongere in deze levensfase riskant gedrag vertonen, zonder het gevaar te zien (Jolles, 2011).

Tijdens de puberteit is een positief stimulerende omgeving erg belangrijk. Deze kan voor een groot deel het risico op ontspoord gedrag tenietdoen (Jolles 2011). Kijkend naar de achtergronden van jongeren die betrokken waren bij de aanslagen in Parijs en Brussel, blijkt dat zij afkomstig zijn uit wijken waar sprake is van een opeenstapeling aan risico’s voor opgroeien, zogenaamde jihadogene omgevingen (Khosrokhavar, 2018). Deze plekken zijn een voedingsbodem voor radicalisering (Truong, 2018).

Risicofactoren in de omgeving

Sieckelinck en Gielen (2020) onderscheiden risicofactoren voor zorgwekkende radicalisering op zowel individueel niveau als omgevingsniveau. Deze risicofactoren zijn grotendeels gebaseerd op het caleidoscopisch model van Ranstorp (2016). Ranstorp benoemt naast individuele factoren de eerdergenoemde omgevingsfactoren (zie bij Aanpak en interventies de aanbeveling over Versterken veerkracht en weerbaarheid).

Triggerfactoren

Een radicaliseringsproces bij jongeren is een interactie tussen push- en pullfactoren (Van den Berg, 2022; Nickolson, Van Bergen, Feddes, Mann en Doosje (2021); Sieckelinck en Gielen, 2020; Truong, 2018; Sikkens, Van San, De Winter & Sieckelinck., 2017; Ranstorp, 2016; Feddes, Nickolson & Doosje, 2015; Kruglanski et al., 2013; Schmid, 2013; Korteweg, Gohel, Heisbourg, Ranstorp, & De Wijk, 2010). Push-factoren duwen een jongere richting radicalisering. Pull-factoren trekken een jongere over de streep.

Triggerfactoren onderscheiden zich van push– en pullfactoren door hun incidentele karakter. Het zijn geen omstandigheden, maar gebeurtenissen die zich onverwachts kunnen voordoen en een onmiddellijk effect hebben (Van den Berg, 2022; Feddes, Nickolson & Doosje, 2015). Triggerfactoren zijn concrete gebeurtenissen die, vaak in combinatie met elkaar, de emmer doen overlopen en die daarmee het proces van radicalisering in gang kunnen zetten, versnellen (of vertragen), maar ook kunnen omkeren (Feddes et al, 2015). Gevoelens van frustratie en persoonlijke gebeurtenissen in het leven van de jongere zijn eveneens triggerfactoren. Denk aan een scheiding van ouders, waardoor de jongere onzeker wordt en daardoor minder weerbaar.

Niet elke gebeurtenis is meteen een trigger voor zorgwekkende radicalisering. Sommige gebeurtenissen vinden bij veel jongeren plaats, die niet allemaal radicaliseren. Het hangt onder meer af van de impact van de gebeurtenis. Bijvoorbeeld hoe recent deze heeft plaatsgevonden en of er meerdere van dit soort gebeurtenissen zijn geweest.

Katalysatoren zijn gebeurtenissen die een radicaliseringsproces versnellen of juist vertragen. Een voorbeeld van een katalysator die een versnellende werking heeft, is het toetreden tot een radicale (vrienden)groep. Deze gebeurtenis kan ertoe leiden dat een jongere daadwerkelijk de stap zet van verkenning naar lidmaatschap. Een voorbeeld van een katalysator die een verzwakkende werking kan hebben – en het radicaliseringsproces juist kan vertragen – is het aangaan van een relatie. Sommige katalysatoren, zoals jeugddetentie, kunnen zowel een versterkende als verzwakkende werking hebben op radicalisering. Het komen tot inkeer tijdens detentie kan namelijk een verzwakkende werking hebben. Of de persoon in detentie tot inkeer komt of niet, hangt af onder meer van hoe de detentie wordt ervaren en wie de persoon tijdens zijn detentie tegenkomt.

Definities typen triggerfactoren (keerpunten en katalysatoren). Uit: Feddes et al., 2015.

Typologieën van zorgwekkende radicalisering

Identiteitszoeker

Onderzoek uit de ontwikkelingspsychologie en sociale psychologie heeft uitgewezen dat het ontwikkelen en behouden van een positieve identiteit belangrijk is voor mensen (Erikson, 1968, Tajfel & Turner, 1979). Daarnaast hebben mensen over het algemeen de sterke behoefte om bij een groep te horen (Baumeister & Leary, 1995). Aan de groep kan een individu zijn eigenwaarde (zelfvertrouwen) ontlenen en de groep kan daarmee onzekerheid reduceren die gebeurtenissen in het leven met zich mee kunnen brengen (Hogg, 2014; Van den Bos et al., 2009; Doosje, et al., 2013). Bij sommigen is deze behoefte (of het gebrek) aan een positieve identiteit duidelijker aanwezig dan bij anderen, wat hen gevoeliger kan maken voor zorgwekkende radicalisering. Omdat sommige personen deze worsteling sterker doormaken dan anderen, zijn identiteitszoekers vooral ontvankelijk voor specifieke triggerfactoren gerelateerd aan de identiteit en de behoefte aan sociale binding.

Rechtvaardigheidszoeker

Bij deze individuen speelt het concept van relatieve deprivatie een grote rol: de perceptie dat de eigen groep oneerlijk behandeld wordt vergeleken met een andere groep (Buijs et al. 2006; Doosje et al., 2013; Kepel, 2004; Moghaddam, 2005; Van den Bos et al., 2009). Gebeurtenissen gerelateerd aan ervaren onrecht zijn voor deze groep daarom belangrijke triggerfactoren. Dat kunnen persoonlijke en directe ervaringen zijn, gebeurtenissen die een lokale vriendengroep of geloofsgemeenschap treffen, of waargenomen onrecht ten opzichte van de eigen groep op landelijk of wereldniveau.

Zingevingszoeker

Volgens wetenschappers (bijvoorbeeld Kruglanski at al., 2013; Kepel, 2004; Linden, 2009; Buijs et al., 2006) speelt het ervaren van zingeving een sleutelrol in het radicaliseringsproces. In een zogenaamde ‘quest for significance‘ (zoektocht naar erkenning) proberen mensen zin te geven aan hun bestaan die in lijn is met de waarden van de gemeenschap waar ze zich lid van voelen. Dit kan onder andere worden bereikt door identificatie met een ideologie of een religie. Deze vereenzelviging kan er zelfs toe leiden dat de persoon in kwestie zichzelf opoffert in het belang van de groep. In het radicaliseringsproces van zingevingszoekers spelen voornamelijk triggers op persoonlijk vlak (bijvoorbeeld de dood van een naaste) een potentiële rol.

Sensatiezoeker

Venhaus (2010) noemt hen thrill seekers: verveelde mannen met veel energie, die hun mannelijkheid willen aantonen door het (radicale) avontuur aan te gaan. Ook Bjørgo en Carlsson (2005) noemen thrill seeking als belangrijke drijfveer voor mensen om zich bij extreme groepen aan te sluiten. Daarbij merken ze op dat deze mensen relatief vaak tot geweld overgaan. Van der Valk en Wagenaar (2010) onderscheiden in dat kader de ‘geweldzoekers’: jongeren die gemotiveerd worden door het avontuur en het geweld van de strijd. Ook de romantiek van de strijd speelt voor dit type geradicaliseerde jongeren een rol.

Onderzoek toont aan dat het versterken van positieve factoren gemakkelijker is dan het verzachten van negatieve omstandigheden (Carr, 2014). Het Nederlands Jeugdinstituut heeft een top tien van beschermende factoren voor de positieve ontwikkeling van jeugd samengesteld, op basis van bestaand onderzoek en gangbare theorieën.

Desinformatie niet verboden

Het doelbewust verspreiden van valse informatie (desinformatie) valt in principe onder het recht op de vrijheid van meningsuiting (artikel 7 van de Grondwet). De vrijheid van meningsuiting biedt een essentiële voorwaarde voor het voeren van een publiek debat. Zonder dat debat is een democratische, pluriforme en open samenleving niet denkbaar. Deze vrijheid is echter niet onbeperkt en vrije meningsuiting kan beperkt worden. Bijvoorbeeld wanneer iemand het gebruik van geweld propageert, aanzet tot discriminatie of haat, of een ander nodeloos beledigt. Verspreiding van informatie kan niet worden beperkt alleen omdat de informatie onjuist of misleidend is.

Complottheorieën

In recent empirisch sociaalpsychologisch onderzoek wordt complotdenken geassocieerd met de basale cognitieve functies van de mens. In de literatuur zijn kenmerken te onderscheiden van mensen die bovengemiddeld gevoelig zijn voor de aantrekkingskracht van complottheorieën (relevante literatuurverwijzingen zijn te vinden in Vlug en Felten, 2022). Over het algemeen gaat gevoeligheid voor het geloven in complottheorieën gepaard met:

1. Geneigd zijn tot denken in vooroordelen en stereotypen. ‘Complotstereotypen’ richten zich op een gekleurd beeld van bepaalde groepen in de samenleving, zoals joden, moslims of andere minderheden, veronderstelde elites, (inter)nationale overheden en/of rijke families die de touwtjes in handen hebben en kwaadaardige plannen uitvoeren. Deze zouden streven naar de macht, een geheime gezamenlijke manier hebben om mensen te bedriegen en de eigen groep belangrijker vinden.
2. Een wantrouwend wereldbeeld hebben en geen vertrouwen hebben in instituties en het politieke systeem. Complotdenkers komen voor onder zowel (extreem)rechts als (extreem)links politiek georiënteerde groepen.
3. Vaak (nationaal) narcistische eigenschappen hebben. Complotdenkers geloven in het bijzonder dat de superioriteit van hun eigen groep/land onvoldoende herkend wordt door wat zij zien als ‘buitenstaanders’.
4. Gevoelens van onmacht hebben jegens de politiek.
5. Zich bedreigd voelen door allerlei crisissituaties.
6. Vaak een verminderd analytisch vermogen hebben. Daarnaast zijn complotdenkers vaak minder bereid om analytisch te denken.

Het geloven in complottheorieën wordt daarnaast gevoed door sociale mediagebruik, nepnieuws, desinformatie (en een onvermogen tot het herkennen of controleren van nepnieuws of desinformatie), en invloed door de opvattingen en sociale druk van vrienden en familie.

Vlug en Felten (2022) definiëren complottheorieën als ‘verklarende overtuigingen over hoe meerdere actoren in geheime overeenstemming samenkomen om een verborgen doel te bereiken dat over het algemeen beschouwd wordt als onwettig en kwaadwillend’. Complotdenkers veronderstellen dat een groep mensen een geheim en kwaadaardig plan heeft. Ook is er sprake van ‘patronen’ (ogenschijnlijk niet-willekeurige opeenvolgingen van gebeurtenissen) en ‘intentionaliteit’ (verdachte gebeurtenissen die in gang gezet lijken te worden door intelligente actoren). In de praktijk komt het denken in patronen en intentionaliteit tot uiting in uitspraken als: ’niets gebeurt toevallig’ of ’alles is met elkaar verbonden’.

Vlug en Felten (2022) concluderen op basis van een review van wetenschappelijke literatuur dat complottheorieën kunnen aanzetten tot gewelddadig extremisme tegen de overheid of andersdenkenden. Ook kunnen complottheorieën gevaarlijk zijn voor bijvoorbeeld de volksgezondheid (zoals is gebeurd in de coronacrisis) en complottheorieën discriminatie en racisme bevorderen (Rottweiler & Gill, 2020; Rousis et al., 2020; Beunder & van den Heuvel, 2021; Lucassen, 2020). Veel complottheorieën bevat antisemitische of anti-moslimelementen (Kalmar, 2020; Langer, 2021). Daarnaast zijn er complottheorieën die uitgaan van de gedachte dat moslims en joden de wereld willen overnemen (Bergmann, 2018; Zia-Ebrahimi, 2018; Carr, 2006). Een ander voorbeeld is de complottheorie van de zogeheten ‘witte genocide’ (Bergmann, 2018), waar de Great Replacement-theorie een voorbeeld van is.

Offline informatiekanalen

Socialisatie is een levenslang proces, maar bij uitstek relevant in de adolescentiefase. Daarin staat de zoektocht naar binding en identiteitsvorming centraal (Soenens & Luycks, 2003). Ook vindt politieke socialisatie doorgaans plaats in de adolescentiefase (Schröder et al., 2022).

Er zijn grote individuele verschillen tussen jongeren. Zo zijn ouders en familie bij sommige jongeren – wanneer zij ouder worden en zich meer richten op exploratie van de buitenwereld – minder invloedrijk in het denken. Andere jongeren blijven juist dicht bij de ouders en belangrijke anderen. Hun invloed op waarden, normen en opvattingen blijft dan groot. Dit onderschrijft het belang van de onderlinge relaties binnen socialisatieprocessen. Die zijn bepalend voor de wijze waarop ideeënvorming plaatsvindt. Het is niet altijd makkelijk om aan te wijzen welke informatiekanalen in de fysieke omgeving in welke mate van invloed zijn op de ideeënvorming van jongeren. Zo kan een toevallige ontmoeting met een studiegenoot op school een eerste aanknopingspunt zijn om bepaalde ideeën te verkennen.

Online informatiekanalen

Er is een groeiend aanbod aan alternatieve bronnen, en sommige jongeren wantrouwen de mainstream media. Dit betekent niet dat jongeren minder nieuws of daaraan gerelateerde informatie consumeren. Uit onderzoek van het Commissariaat voor de Media in 2021 blijkt bijvoorbeeld dat de grote meerderheid van jongeren tussen 18 en 24 jaar via sociale media actief omgaat met nieuws, nieuws verspreidt of becommentarieert. Dat doen ze zelfs in grotere mate dan de oudere leeftijdsgroepen (Lauf & Brennecke, 2021).

Uitwisseling tussen fysieke en online context

Fysieke en online informatiekanalen gaan in de praktijk vaak hand in hand. Voorbeelden uit de praktijk laten onder andere zien dat individuen die radicale content consumeren via online informatiekanalen, deze vervolgens delen met leeftijdsgenoten (peers) in de fysieke omgeving. Andersom gebeurt hetzelfde: jongeren hebben offline-gesprekken waarin leeftijdsgenoten (peers) online content of kanalen aanbevelen – of ze bekijken dit samen en gaan hierover in discussie (Baugut & Neumann, 2020). Dit ondersteunt het idee dat fysieke en online informatiekanalen elkaar beïnvloeden en daarmee kunnen bijdragen aan radicalisering.

Wisselwerking online en offlinewereld

Internet en sociale media spelen een rol in de ontwikkelingspaden van zorgwekkende radicalisering bij jongeren (Peeters et al., 2022; RAN, 2019; Beale, Brace & Coan, 2020; ESS, 2021). Voorbeelden hiervan zijn (Marwick, Clancy & Furl, 2022; ESS, 2021; Van Wonderen et al., 2023):

• genereren van aandacht voor en het verspreiden van extremistisch gedachtegoed
• normaliseren (‘mainstreamen’) van extremistische ideeën
• rekruteren en mobiliseren van leden door extremistische netwerken
• gelijkgestemden die elkaar vinden, waardoor gemeenschappen, netwerken en   subculturen gevormd worden
• zoeken naar ideologische rechtvaardigheid
• ondermijnen van sociale cohesie, de overheid en institutioneel vertrouwen
• verweven van extremistische content en vermaak

De on- en offline context zijn nauw met elkaar verweven binnen radicaliseringsprocessen (Gill et al., 2015; Mattheis, 2019; Whittaker & Herath, 2019). De praktijk wijst uit dat een onderscheid vrijwel niet gemaakt kan worden (Ducol, 2015; Neumann, 2013; Gill et al., 2017). Bij radicalisering van personen en groepen spelen ontwikkelingen op maatschappelijk niveau, groepsniveau en persoonlijk niveau een rol. Op al deze niveaus zijn de on- en offline context met elkaar verweven. We kunnen daarom ook spreken over ‘onlife’ radicalisering, een term die verwijst naar de hybride online en offline context waarbinnen individuen zich bewegen (Valentini, Lorusso & Stephan, 2020).

Flitsradicalisering

Online radicalisering kan zich heel snel voltrekken. Vanwege de anonimiteit die het computerscherm biedt, zijn conversaties binnen de (veelal besloten) chatgroepen veelal extremer. Nieuwkomers in dergelijke groepen conformeren zich razendsnel aan de groepsmores, zonder daarbij te beseffen dat sommige uitspraken voortkomen uit overdrijvingen en/of stoerdoenerij. Wagenaar (2021) spreekt van flitsradicalisering. Het is vanwege de anonimiteit relatief laagdrempelig voor jongeren om toe te treden tot online community’s waarin radicale ideeën worden uitgewisseld en gepromoot. Belangrijk verschil met traditionele offline radicale groeperingen is zichtbaarheid en sociale druk. De drempel om toe te treden tot een dergelijke groep kan hoog zijn. Tegelijkertijd is de drempel om uit zo’n groep te treden ook hoog, vanwege de kameraadschap en sociale druk binnen de groep. Het uittreden uit online radicale netwerken is eenvoudiger, juist vanwege de anonimiteit. Daarbij is het niet (altijd) bekend bij de buitenwereld, waaronder familie en leeftijdsgenoten (peers), dat de jongere participeer(de) in online radicale netwerken (Peeters et al., 2022).

Groot bereik en internationale netwerken

Het bereik gaat over de mate waarin digitale kanalen extremistisch gedachtegoed verspreiden, en bijdragen aan een gepolariseerd en vijandig klimaat voor bijvoorbeeld migranten of overheden (Wagenaar, 2021). Het verspreiden van (rechtsextremistisch geïnspireerde) complottheorieën heeft in veel landen tot een flinke toename van invloed geleid voor rechtsextremistische groepen (Mulhall & Khan-Ruf, 2021). Het internet biedt toegang tot internationale netwerken, die bovendien na verwijdering vaak weer onder een andere naam opduiken (Hart et al. 2021). Het heeft ertoe geleid dat het huidige online extremisme sterk internationaal georiënteerd is. Dit komt bijvoorbeeld terug in de steun voor de zogeheten internationale accelerationistische netwerken. Hierin wordt bijvoorbeeld gesproken over het ontketenen van een rassenoorlog door middel van terroristische aanslagen. Een paar honderd Nederlandse jongeren zouden onderdeel uitmaken van dergelijke netwerken. Volgens het dreigingsbeeld van de NCTV (2022) schuilt het gevaar van een aanslag in Nederland onder andere in deze hoek.

Echokamers

Online zoeken gelijkgestemde individuen elkaar op in echokamers, ook wel ‘internetbubbels’ genoemd. Een wezenlijk kenmerk van echokamers is dat gelijkgestemden elkaars mening bevestigen en versterken. Er vindt weinig of geen interactie plaats met mensen die anders over bepaalde zaken denken. Dit draagt bij aan het ontstaan van parallelle denkwerelden van personen die niet alleen verschillend denken over maatschappelijke kwesties, maar ook elkaars opvattingen niet meer begrijpen. Online zijn talloze voorbeelden te vinden van echokamers, zoals chatgroepen in Telegram, chatgroepen rond populaire bloggers, vloggers en andere online opiniemakers, en discussiefora rond onlineblogs en online magazines. Ook X, voorheen Twitter, functioneert als een echokamer. Op basis van hashtags (zoals #asielbedrog of #omvolking) reageren vooral personen met dezelfde denkbeelden op elkaar (Van Wonderen et al., 2023).

Mainstream en alternatieve online sociale mediaplatformen

Sociale mediaplatformen zijn onder te verdelen in zogeheten mainstream platformen en alternatieve platformen (ook wel: alt-tech platformen genoemd). Deze platformen onderscheiden zich in de mate waarin moderatie plaatsvindt op het platform. Alternative sociale mediaplatformen bieden relatief meer radicale of extremistische boodschappen aan dan mainstream platformen. Voorbeelden van mainstream platformen zijn X (voorheen Twitter), Facebook, YouTube, TikTok en WhatsApp. Alt-tech platformen zijn onder meer 4chan, 8kun, Gab, BitChute en Parler. Dit zijn kanalen die een meer extreemrechts publiek aantrekken. Kanalen als Discord en Telegram zijn ideologisch meer neutraal, al verschillen de meningen hierover soms (Peeters et al., 2022; Van Wonderen et al., 2023). Onlinekanalen die jongeren kunnen voorzien van informatie zijn daarmee erg veelzijdig: van algemene ‘dashboards’ of websites waarop informatie gepresenteerd wordt in allerlei vormen tot besloten chatgroepen of netwerken waartoe jongeren eerst toegang moeten krijgen. Bij radicalisering is de zorg dat jongeren terechtkomen in dergelijke besloten groepen waar veel desinformatie wordt verspreid en waarin geweld wordt verheerlijkt.

Aanbevelingsalgoritmes en sociale media fuiken

Aanbevelingsalgoritmes op socialemediaplatformen kunnen leiden tot steeds extremer wordende denkbeelden (Mølmen & Ravndal, 2021). Er wordt steeds radicalere content aangeboden om de aandacht van de gebruiker vast te houden (DSP, 2021). Door deze amplificerende werking van sociale media kan iemand in een socialemediafuik of ‘rabbit hole’ belanden, die blijft graven op zoek naar extremere content. Het risico hierop is het grootst binnen de alternatieve platformen, omdat deze – in vergelijking met mainstream platformen zoals Facebook en YouTube – minder (goed) gereguleerd en gemodereerd worden (Van Wonderen et al., 2023).

Memes, het gebruik van ironie en ‘mainstreaming’ van extremistische content

Het onlinegesprek van extremistische netwerken is voortdurend in ontwikkeling (Alava et al., 2020). Niet alleen de inhoud van onlineboodschappen is lastig in te delen langs scheidslijnen van ‘extremistisch’ en ‘niet-extremistisch’. Ook het format waarbinnen deze inhoud wordt verspreid, is veelzijdig – denk aan tekstberichten, afbeeldingen en symbolen. Extremistische boodschappen zijn regelmatig voorzien zijn van retorische middelen als memes en ironie. Daardoor kan de schadelijkheid ervan ontkend of verborgen worden door extremisten. Extremistische content dient regelmatig als een vorm van vermaak (ESS, 2021). Zo laat onderzoek van Schumpe et al. (2020) zien dat het zoeken naar sensatie een determinant kan zijn om in aanraking te komen met extremistisch gedachtegoed en/of te radicaliseren. Vermaak is voor sommigen een motief om zich bezig te houden met complottheorieën (Morosoli et al., 2022; Van Prooijen et al., 2021). Deze jongeren ervaren complottheorieën als fascinerend en spannend. Als gevolg daarvan kunnen zij meer extreme content opzoeken of verspreiden.

Content in extremistische subculturen kenmerkt zich regelmatig door de overvloedige aanwezigheid van humor en ironie (RAN, 2021; Munn, 2019; Van Puffelen, 2021). Dit komt onder meer naar voren in memes, interne referenties en insider jokes – die zowel in tekst als in beeld worden weergegeven. De zogeheten ‘memes’ betreffen afbeeldingen of video’s met een korte tekst, of andere beelduitingen met minimale tekst. Deze beelduitingen worden gebruikt om de aandacht te trekken. Doel hiervan is dat extreme content wordt genormaliseerd en dat individuen laagdrempelig naar extreme online fuiken worden geleid.

Er wordt steeds vaker op ‘speelse’ manieren geprobeerd om extreme boodschappen online te communiceren. De inzet van ironie heeft hierbij een belangrijke rol. Het omvat een ‘slimme’ tactiek voor extremisten om de schadelijkheid van extremistische content te verbergen, ontkrachten of ontkennen. Grenzen tussen ‘kattenkwaad’ en potentieel radicaliserende boodschappen vervagen hierdoor (RAN, 2021). Ook emojis en andere symbolen spelen op internet een grote rol. Zo wordt de clown-emoji gebruikt als verwijzing naar ‘clown world’. De clown world-meme wordt gebruikt om aan te geven dat we in een absurde linkse wereld leven.

Door de koppeling met ironie wordt het onderscheid tussen ernst en satire vager (Angelin, 2017; Munn, 2019). Dit maakt racistische, seksistische of xenofobe boodschappen mogelijk, maar maakt ook snel intrekken mogelijk (Munn, 2019). Rechtsextremistische memes maken gebruik van technische functionaliteiten om hun zichtbaarheid en bereik te vergroten (Marwick & Lewis, 2017; Munn, 2019). Ze worden gepost, aangepast en opnieuw gepost. Dit kan leiden tot een proces van normalisering: vertrouwd raken met voorheen schokkende inhoud. Hierin zijn memes op zichzelf relatief onschadelijk. De ideologieën die ingebed zijn in deze tekstjes kunnen echter langzaam deel gaan uitmaken van het wereldbeeld van jongeren (Munn, 2019). Behalve jeugdprofessionals worstelen ook sociale mediaplatformen, overheden en inlichtingendiensten met het identificeren van online extremistische content. Ze hebben door de vaak impliciete extremistische boodschap van memes of emojis moeite met het modereren van de constante stroom aan dit soort content.

Gameplatformen

Een groot aantal jongeren besteedt veel tijd aan online gaming. Ook hier kunnen zij worden blootgesteld aan extremistische boodschappen en zelfs rekrutering. Zo zijn er terroristische manifesten waarin gerefereerd wordt naar videogames. Ook worden er modificaties aangeboden van populaire games die specifiek aansluiten bij rechtsextremistische waarden. En er is een overvloedige aanwezigheid van extremisten op populaire gameplatformen als Discord, Steam en Twitch (Lee, 2021; Davey, 2021). Daarbij worden er expliciete games ontwikkeld door extremisten, die op het internet vrijuit gedownload kunnen worden. Een voorbeeld hiervan is de game ‘Jesus Strikes Back 2’ waarin gamers gevraagd wordt demonen, veganisten en socialisten te vermoorden (Lee, 2021).

Mechanismen van online zorgwekkende radicalisering

Pre-radicaliseringsfase

• Hierbij willen jongeren eventuele kwetsbaarheden die zij in de offline context ervaren, online compenseren (Mølmen & Ravndal, 2021). Zulke kwetsbaarheden zijn onder meer psychische en sociale problemen. Personen zoeken online naar een alternatieve sociale omgeving die zij in de fysieke wereld niet kunnen vinden.
• De jongeren, die offline geen (sociale) aansluiting vinden, vinden online wel een vorm van sociale verbondenheid en gaan hierin participeren, met als gevolg dat zij sociale vervreemding kunnen ervaren met de fysieke wereld. In deze fase speelt ideologie nog geen grote rol.

Radicaliseringsfase

• Verdere isolatie (Mølmen & Ravndal, 2021). Jongeren raken steeds meer ondergedompeld in radicale onlinegemeenschappen, wat bijdraagt aan verdere sociale vervreemding. Het construeren van een groepsidentiteit, waarbij een gevoel van gemeenschap en eenheid ontstaat, is een van de manieren waarop sociale media worden gebruikt door extremisten. Dit wordt versterkt door taalgebruik, symbolen, teksten en merchandise. Het gevoel van ‘samen tegen de wereld’ dat vaak wordt gecreëerd, zorgt voor verbondenheid en het gevoel een gezamenlijk doel te hebben (Peeters et al., 2022; NTA, 2018).
• De constante interactie met anderen met dezelfde extreme denkbeelden en overtuigingen versterkt de eigen overtuigingen met als mogelijk gevolg zelfs het legitimeren van geweld. De ‘echokamers’ die online kunnen ontstaan, zorgen ervoor dat mensen bevestigd worden in hun denkbeelden, radicaler gaan denken en handelen en het reguliere nieuws (nog meer) gaan wantrouwen (Mølmen & Ravndal, 2021, ESS, 2021, NTA, 2018). Daarnaast wordt extremistisch gedachtengoed binnen deze echokamers genormaliseerd en is het lastig voor individuen om hier tegenin te gaan. Dit kan leiden tot uitsluiting van leden die nuancering proberen aan te brengen (NTA, 2018). Ook de algoritmen van sociale mediaplatformen kunnen leiden tot steeds extremistischer wordende denkbeelden (Mølmen & Ravndal, 2021).
• Hieronder vallen alle aspecten in de online context die de blootstelling aan en de interactie met extremistische content faciliteren. Jongeren kunnen snel toegang krijgen tot extreemrechtse content en daarnaast in contact treden met gelijkgestemden. Bovendien zorgt de mogelijkheid tot anonimiteit voor minder drempels om extreme content te verspreiden of tot zich te nemen.
• Radicaliseringsprocessen in de online context gaan sneller dan traditionele, op fysieke ontmoetingen geënte, radicalisering (Von Behr et al., 2013). In korte tijd kunnen jongeren snel en veel informatie tot zich nemen, waardoor de tijd waarin het gedachtegoed of gedragingen extremer kunnen worden aanzienlijk korter is (Mølmen & Ravndal, 2021).

Operationele fase

• Verdere versterking. In de laatste fase worden ideologische overtuigingen verder versterkt. Sommigen gaan over tot het verzamelen van informatie voor actie, zoals handleidingen voor het gebruik van wapens (Mølmen, 2021).
• Action triggering. Het katalyserende moment waarop jongeren een online gecreëerde impuls ervaren om over te gaan tot actie of (politiek) geweld (Mølmen, 2021; Mølmen & Ravndal, 2021). Bijvoorbeeld door het meemaken van een online persoonlijke of sociale gebeurtenis die ervoor zorgt dat een persoon geïnspireerd raakt om daadwerkelijk geweld te plegen. In de praktijk komt niet-gewelddadige ‘action triggering’ vaker voor dan gewelddadige ‘action triggering’. Het oproepen tot democratische vormen van verzet (Roks & Van der Schoot, 2019) is namelijk een van de manieren waarop socialemediaplatformen worden ingezet door activisten. Volgers wordt bijvoorbeeld gevraagd niet alleen online te reageren, maar ook offline ‘de daad bij het woord te voegen’. Ook op Nederlandse accounts van sociale mediaplatformen wordt opgeroepen tot verzet.

Zicht krijgen op en handelen bij zorgwekkende radicalisering

Aandachtspunten bij het zicht krijgen op online radicalisering zijn:

• Samenhang offline en online zorgwekkende radicalisering. De wisselwerking tussen deze vormen wordt vaak onderschat of zelfs over het hoofd gezien (Valentini et al., 2020). Het heeft weinig zin om alleen te proberen online radicalisering te bestrijden zonder tegelijkertijd de offline manifestaties ervan te begrijpen en aan te pakken (Van Wonderen et al., 2023).
• Oog hebben voor flitsradicalisering. Jongeren kunnen door algoritmes, online echokamers, infiltraties in de gamificatie scene en het grote bereik van online radicale netwerken terechtkomen in een proces van radicalisering. Vanwege de anonimiteit van de online context kan het uittreden uit radicale netwerken en het deradicaliseren gemakkelijker gaan. Radicalisering in een online omgeving zorgt ervoor dat het vaak lang duurt voordat geradicaliseerde personen ook voor de (fysieke) buitenwereld bekend komen te staan als ‘extreemrechts’ of ‘geradicaliseerd’. Juist dit soort labels kunnen een individu het gevoel geven dat er nauwelijks tot geen weg meer terug is. Omgedraaid: het ontbreken van labels vanuit de directe fysieke en sociale omgeving kan uittreding vergemakkelijken.
• Inzicht krijgen in de online leefwereld en te snappen wat de aantrekkingskracht van extremisme kan zijn en hoe jongeren zo’n narratief en/of netwerk ingelokt kunnen worden. Kennis van de online leefwereld bij jeugdprofessionals kan eraan bijdragen dat jongeren zich meer verbonden voelen met hen. Onder de juiste omstandigheden kan dit helpen om de voedingsbodem voor extremistisch gedachtengoed te verkleinen. Preventie begint bij betekenisvol contact met jongeren. Dit vereist inzicht in en kennis van hun online leefwereld (Peeters et al., 2022). Daarnaast kan het helpen om sneller signalen te herkennen wanneer zorgelijk gedachtegoed zich manifesteert. Het is van belang dat er een dialoog tussen professional en jongere komt binnen een ‘veilige ruimte’, zonder dat jongeren veroordeeld worden voor hun meningen en gedachten (Sieckelinck, 2022). Jeugdprofessionals kunnen jongeren laten zien dat je kritisch kunt zijn op de maatschappij zonder dat je daarbij in extremen hoeft te vervallen.
• Oog hebben voor individuele weerbaarheid van jongeren in de online context. Jongeren vinden het lastig om in te schatten of informatie op internet betrouwbaar is en om nepnieuws te herkennen. Zij zijn vaak minder digitaal vaardig en mediawijs dan ze zelf denken. Ze zijn ‘confident’, maar niet ‘competent’. Belangrijk is dat beschermende programma’s gericht op het bevorderen van kritisch denken en digitale weerbaarheid vertrekken vanuit het gegeven dat de online leefwe­reld van jongeren alomvattend is. Hun online leefwereld is nauw verweven met hun fysieke leefwereld en beslaat vele facetten van hun leven. Daarom is het van belang om digitale weerbaarheid en mediawijsheid te integreren in bredere programma’s die recht doen aan de wijze waarop vormen van extremisme door kunnen dringen in het leven van jongeren. Bijvoorbeeld door digitale weerbaarheid te koppelen aan burgerschapslessen over democratische waarden, bedoeld voor jongeren in het onderwijs (Peeters et al., 2022).

Radicale ideeën zijn in principe niet verontrustend, maar passen bij een gezonde ontwikkeling van jongeren. Elke jongere streeft naar een gevoel van belonging: de fundamentele menselijke behoefte ergens of bij een groep te horen (Baumeister & Leary, 1995). Jongeren kunnen tijdens hun zoektocht naar identiteit echter verstrikt raken in radicale opvattingen. Tijdens deze vervreemding kan een jongere losraken van zijn omgeving en steeds verder af komen te staan van de bredere samenleving. Deze vervreemding kan een gevaar vormen voor de jongere zelf en/of voor de omgeving.

Toch blijft het herkennen en interpreteren van signalen van zorgwekkende radicalisering lastig. Het is namelijk niet zo dat jongeren die weinig aansluiting weten te vinden met belangrijke anderen, per definitie radicaliseren. Een groot deel van de jongeren ondervindt hierdoor eerder mentale problemen en heeft juist hulp nodig, zonder indicaties voor enig gevaar. Er is pas sprake van een mogelijk gevaar van zorgwekkende radicalisering als jongeren, gevoed vanuit een ideologisch perspectief, dreigen af te glijden, steun zoeken bij gelijkgestemden, zich op extreme manier verzetten en geweld verheerlijken of niet uitsluiten. Deze richtlijn richt zich daarom niet primair op de interpretatie van mogelijke signalen van zorgwekkende radicalisering. Ook omdat mogelijke signalen bij een ‘wicked problem’ (venijnig vraagstuk) als zorgwekkende radicalisering voortdurend andere vormen kunnen aannemen.

Scenariodenken is een methode om vooruit te kijken. Je werkt niet alleen met de feitelijke informatie die voorhanden is, maar maakt je een voorstelling van wat er zou kunnen zijn of gebeuren, en welke gevolgen of impact dat kan hebben en voor wie (Van Rijn & van der Burgt, 2019; Dijkman, 2021).

Jeugdprofessionals in het veiligheidsdomein, zoals de politie of ambtenaren openbare orde en veiligheid, kijken vaak vanuit een risicoperspectief naar mogelijke toekomstige veranderingen en de mogelijke gevolgen daarvan. Veel jeugdprofessionals in het sociale- en zorgdomein kijken juist vanuit een veerkrachtperspectief naar mogelijke toekomstige veranderingen en de mogelijke gevolgen daarvan. Dit gebeurt echter niet altijd: sommige jeugdprofessionals werken nog hoofdzakelijk probleemgericht op basis van risicobeheersing. Dit behoeft daarom aandacht, zie ook paragraaf D (affectieve professionaliteit). Bij het veerkrachtperspectief ligt de nadruk niet op het beheersen van een situatie maar op het in gang zetten van beweging en het stimuleren van eigen kracht en weerbaarheid van de jongere om beter om te kunnen gaan met veranderende omstandigheden, ter preventie van radicalisering. Hierbij is scenariodenken een manier om vooruit te kunnen denken en de brede omstandigheden van een jongere mee te nemen. Hiermee kunnen professionals tot een betere beoordeling van de situatie komen, een betere samenwerking aangaan, en zelfs leren zonder dat er een acute casus of situatie voorhanden is. Door vooruit te denken, kunnen jeugdprofessionals ontdekken dat ze informatie missen.

Nekkers (2020) omschrijft scenariodenken als een dialooginstrument. Het is onder te verdelen in vier C’s.

1. Cognitief: ordenen van complexe werkelijkheid zodat je makkelijker verbanden kan leggen tussen gebeurtenissen en ontwikkelingen.
2. Communicatief: op basis van scenario’s met anderen een leerproces aangaan, waardoor je elkaar beter leert begrijpen en een gezamenlijke taal ontwikkelt.
3. Creatief: gezamenlijk kijken naar mogelijkheden in de toekomst, met impact op het heden.
4. Commitment: samen aan scenario’s werken zorgt voor een gedeeld gevoel van urgentie en draagvlak.

In verschillende onderzoeken spreekt men over een houding die open, niet oordelend, belangstellend en respectvol is. Zelfkritisch zijn en je bewust zijn van je eigen mening, waarden en normen kunnen professionals ook in staat stellen om een mogelijk gebrek aan inzichten te identificeren (Distelbrink & Aarts, 2019).

Uit de internationale literatuur is bekend dat acties die gekenmerkt worden door het creëren van spaces for dialogue bijdragen aan preventie van (gewelddadige) radicalisering bij jongeren. In een recente studie (Aiello, Puigvert & Schubert, 2018) zijn verschillende effectieve maatregelen uit zes Europese landen (waaronder Nederland) gecategoriseerd over het organiseren van een dialoog tussen jeugdprofessionals en jongeren. Hieruit komen vier kernelementen naar voren:

1. begeleiding bieden om radicale boodschappen te onderzoeken
2. afwijzing van geweld
3. de dialoog moet gelijkwaardig zijn
4. relaties moeten op vertrouwen zijn gebaseerd zodat jongeren zich vertrouwd voelen om hun twijfels naar voren te brengen

De wetenschappelijke literatuur benadrukt het belang van vraaggericht en dialogisch werken. Begeleide spaces for dialogue, in samenwerking met bijvoorbeeld scholen, sportclubs of  verenigingen, helpen jongeren om extremistische boodschappen kritisch tegen het licht te houden. Het is daarbij cruciaal dat jongeren niet enkel passief geïnformeerd worden, maar in de positie worden geplaatst van actieve deelnemer aan de dialoog. Hierbij worden jongeren in de positie geplaatst van actieve deelnemers aan de dialoog (García-Carrión et al., 2017). Zij moeten erop kunnen rekenen dat ze niet afgerekend worden op hun opvattingen. Daarom is het van belang te investeren in vertrouwensvolle relaties met leeftijdsgenoten, familieleden of professionals. Hieruit halen jongeren positieve en beschermende interacties die ze elders – in niet-dialogische omgevingen – vaak ontberen (Aiello, Puigvert & Schubert, 2018).

Sinds de eeuwwisseling wordt in de jeugdhulp meer belang gehecht aan de bejegening door jeugdprofessionals (zie bijvoorbeeld Van Erve et al., 2005). Dit komt mede door de toenemende aandacht voor de ‘effectieve professional’, die actief het werk vormgeeft, een relatie aangaat met een jongere en niet louter een methodiek uitvoert (zie o.a. Boutellier, 2010). De hulpverlener als persoon en de wijze waarop deze hulp biedt, zijn cruciale  elementen van goede, effectieve zorg. Dit vraagt om een cliëntgerichte houding van de professional (Ince & Schmidt, 2017).

Het tonen van betrokkenheid is zowel een uitdaging als een kans voor jeugdprofessionals (Sieckelinck, 2022; Sieckelinck & Stephens, 2023). Een belangrijke sleutel hierbij is ‘gelijk hebben is geen gelijk krijgen’. Je kunt honderd percent overtuigd zijn dat je de juiste dingen denkt en doet, maar als je houding daarbij gesloten blijft, neemt de kans toe dat dit averechts werkt. Effectief reageren op (vermoedens van) radicalisering vraagt daarom minder om cognitieve actie dan om gevoel en betrokkenheid bij wat jongeren bezighoudt. Zie ook de methodische principes ‘betekenisrelatie’ en ‘nabijheid’ in het onderzoek naar jongerenwerk door Sonneveld et al., 2021. Dat gaat zowel om trends, familiegebeurtenissen, als om acute signalen voor steun.

Van Essen (2014) stelt dat het minder gaat om wat je tegen jongeren zegt, dan hoe je dat doet. Hier geldt de 7-38-55-regel. De inhoud van een boodschap vormt slechts 7 procent van de communicatie, terwijl de toon 38 procent en de houding of lichaamstaal 55 procent uitmaakt. Om effectief en betekenisvol te communiceren, is het belangrijk dat deze drie elementen op elkaar afgestemd zijn.

De module Bejegening van jongeren 16-23 jaar door jeugdprofessionals – Theorie en Praktijk (Wiersma & Van Goor, 2020) is ontwikkeld voor en zelfstandig uit te voeren door organisaties waarin gewerkt wordt met en voor jongeren.

Zelfonthulling

Zelfonthulling is in 1973 door Altman en Taylor geïntroduceerd.  Professionele zelfonthulling gebeurt verbaal, non-verbaal en contextueel. Dus bijvoorbeeld door letterlijk iets te vertellen, door gezichtsuitdrukkingen, lichaamshouding en zelfs door het merk en kleur kleding die je draagt. De jeugdprofessional kan zelf het initiatief nemen tot zelfonthulling, maar ook de jongere kan hierop aansturen door persoonlijke vragen te stellen (Scheffer &Van Alphen, 2021).

In de context van hulpverlening onderscheidt Schnellbacher (2005) vier soorten zelfonthulling:

1. Onthullingen over ervaringen of feiten in het leven van de behandelaar of over persoonlijke zienswijzen of waarden.
2. Duidelijkheid verschaffen over het gedachtenproces, de drijfveren en beweegredenen van zijn handelen en de affectieve toestand van de behandelaar.
3. Onthullingen van gevoelens, gedachten of beelden die gewekt worden door het verhaal van de cliënt.
4. Onthullingen over ervaringen van de cliënt in de behandelrelatie.

Uit een review komt naar voren dat in 80 procent van de onderzoeken de effecten van zelfonthulling gunstig zijn (Henretty & Levitt, 2009).

Sonneveld (2022) merkt in de context van het jongerenwerk op dat open zijn over eigen ervaringen niet altijd makkelijk is en gepaard kan gaan met onzekerheid en twijfel. Zelfonthulling moet zorgvuldig gebeuren, omdat we vanuit literatuur weten dat jezelf kwetsbaar opstellen ook risico’s en valkuilen kent. Dit geldt ook zeker voor het thema van radicalisering. Juist hier ligt een spanningsveld: wat levert het op versus wanneer beschadigt het de relatie met de jongere? Diverse publicaties bieden inzicht in hoe zelfonthulling methodisch en deskundig ingezet kan worden binnen sociaal werk en hulpverlening, en wat hierbinnen kansen, valkuilen en risico’s zijn (Kruit, 2021; Peeters & Westen, 2021).

Versterken van veerkracht

Uit een wetenschappelijke review van alle radicaliseringsliteratuur tot 2018 blijkt dat studies naar factoren bij zorgwekkende radicalisering zich vooral focussen op risicofactoren (zie Risico- en triggerfactoren). Er is minder aandacht voor beschermende factoren die juist kunnen voorkomen dat iemand radicaliseert (Campelo et al., 2018) (zie Beschermende factoren). Beschermende factoren kunnen zowel in een vroegtijdig preventief stadium van grote waarde zijn, als in stadia waarin niet-gewelddadige radicalisering al aan de orde is. Onderzoek toont aan dat het versterken van positieve factoren gemakkelijker is dan het verzachten van negatieve omstandigheden (Carr, 2014).

Er bestaat nog geen eenduidige definitie van veerkracht. Er is wel bekend welke onderdelen deel uitmaken van een inzet op veerkracht (Expertise-unit Sociale Stabiliteit, 2023):

• Veerkracht stelt mensen in staat om lastige omstandigheden het hoofd te bieden én deze tegemoet te treden. Zodat zij hiervan kunnen leren, zelfvertrouwen ontwikkelen en hun weg in de samenleving kunnen vinden. Het draait om het versterken en stimuleren van kansen en positieve ontwikkelingen.
• De sociale omgeving en ook de maatschappij als geheel zijn hierbij van groot belang, door bij te dragen aan zaken als toegang tot onderwijs – taal en inlevingsvermogen –, werk en een stevig, ondersteunend sociaal netwerk.
• Warme relaties met het gezin, opvoedondersteuners en vrienden in de wijk, kansen voor betrokkenheid in de samenleving en positieve identiteitsontwikkeling dragen allemaal bij aan veerkracht.

Niveaus van veerkracht

Stephens, Sieckelinck en Boutellier (2021) trekken op basis van een review van wetenschappelijke literatuur de conclusie dat het begrip veerkracht een belangrijke basis vormt voor een gemeenschappelijk kader voor de preventie van polarisatie, radicalisering en extremisme. Ook stellen ze dat veerkracht niet alleen op individueel niveau kan worden gezien, maar ook op het niveau van de omgeving van de individuele jongere (familie, vrienden, school of sportvereniging) en de samenleving. Op alle drie niveaus kunnen programma’s (interventies) worden ingezet die de veerkracht van jongeren vergroten.

Individuele veerkracht

Individuele veerkracht verwijst naar het proces van, vermogen voor of resultaat van een succesvolle aanpassing door een jongere, ondanks uitdagingen of bedreigende omstandigheden (Masten, Best en Garmezy 1990). Het vergroten van veerkracht kan zich richten op het vergroten van onder meer zelfvertrouwen, inlevingsvermogen, verantwoordelijkheid of morele betrokkenheid (Mutsaers en Demir, 2020).

Veerkracht in de omgeving van de jongere

Op het niveau van de ouders, jeugdprofessionals of, sociaal-culturele netwerken zijn, maar ook de school of een sportvereniging. Zij hebben een signalerende functie, bieden steun als jongeren het moeilijk hebben, vormen een rolmodel, geven het goede voorbeeld, helpen bij de zoektocht naar zingeving of bij het vinden van een baan. Door opvoeders van jongeren toe te rusten, kunnen zij op hun beurt weer handvatten bieden aan jongeren (ESS, 2023).

Maatschappelijke veerkracht

Het versterken van veerkracht op het niveau van de samenleving houdt in dat er wordt gekeken naar de manier waarop verschillende organisaties en netwerken rondom jongeren kunnen samenwerken. En hoe die instellingen in goed contact kunnen blijven met de samenleving als geheel. Domein overstijgend werken is hierbij belangrijk. Het gaat dan bijvoorbeeld om samenwerking tussen jongerenwerk en onderwijs, jeugdhulp en schuldhulpverlening. En om de verbinding met belangrijke partijen, zoals overheidsinstellingen op lokaal, regionaal en landelijk niveau (Mutsaers en Demir (2020).

Caleidoscopisch model

Het ‘caleidoscopisch model’ (Ranstorp, 2016) brengt de bredere context in beeld waarbinnen veerkracht kan worden versterkt (Sieckelinck en Gielen, 2020). Het individu met zijn persoonlijke eigenschappen en kenmerken vormt de kern. Daaromheen staan (in paars) contexten (zoals politiek, ideologie) die risicofactoren bevatten voor zorgwekkende radicalisering op het niveau van de omgeving van de individuele jongere en de samenleving. In het model staan in de blauwe cirkels de zes thema’s waarop beschermende programma’s zich richten.

Het model maakt duidelijk dat de inzet van professionals uit verschillende domeinen nodig is om beschermende programma’s tot stand te brengen. Binnen de zes typen beschermende programma’s zijn door Cankor en Noor (2021) doelen en aanpakken geoperationaliseerd. Een uitgebreidere toelichting op de zes thema’s is te vinden in de publicatie Veerkracht bevorderen bij opgroeiende jongeren (Sieckelinck & Gielen, 2020).

Preventieclassificatiemodel tegen radicalisering

Onder preventie van zorgwekkende radicalisering kunnen allerlei activiteiten worden geschaard: van interreligieuze dialogen en interventies gericht op het versterken van weerbaarheid van jongeren, tot exit-interventies om mensen uit een extremistisch milieu te halen. Het hele spectrum aan mogelijke interventies is weergegeven met behulp van het ‘preventieclassificatiemodel’ (Gielen, 2020). Het preventie classificatiemodel is gevisualiseerd in de onderstaande figuur en is een manier van kijken naar antiradicaliseringsbeleid. De meerwaarde van een dergelijke zienswijze is dat dit model heel goed laat zien dat antiradicaliseringsbeleid niet alleen een veiligheidsvraagstuk is, maar nadrukkelijk ook een samenlevingsvraagstuk dat vraagt om integrale samenwerking tussen het veiligheids-, jeugd-, sociaal- en onderwijsdomein.

Figuur: Preventie classificatiemodel radicalisering (gebaseerd op Gielen, 2020)

Het model onderscheidt drie niveaus van preventie: primaire, secundaire en tertiaire preventie.

Het uitgangspunt van de preventieve aanpak is een focus op de oorzaken van zorgwekkende radicalisering in plaats van op de gevolgen. De aanpak heeft tot doel de risicofactoren die kunnen leiden tot zorgwekkende radicalisering te beperken en de beschermingsfactoren te versterken. Antiradicalisering gaat in dit model niet (alleen) over terroristen en de politie, maar nadrukkelijk over kwetsbare individuen. Hun risicofactoren voor radicalisering moeten worden verkleind en hun weerbaarheid vergroot. Het preventieclassificatiemodel maakt inzichtelijk dat verschillende domeinen vanuit hun eigen rol en expertise een bijdrage kunnen leveren aan het voorkomen en tegengaan van zorgwekkende radicalisering. Voor de ene partij is het logischer een bijdrage te leveren aan het voorkomen van voedingsbodem via primaire preventie en voor een ander zich te richten op individuen die al geradicaliseerd zijn.

Werkzame elementen

Werkzame elementen zijn ‘de belangrijkste of meest succesvolle onderdelen van een interventie die ervoor zorgen dat de interventie de gewenste uitwerking heeft’, en dus effectief is (Samenwerkingsverband Erkenning van Interventies, 2020). De werkzame elementen zijn de kernelementen waardoor de interventie ‘werkt’: de bedoelde effecten teweegbrengt bij bepaalde doelgroepen in een bepaalde context. Werkzame mechanismen vormen een reeks van werkzame elementen. Werkzame mechanismen zijn ‘die processen die ertoe leiden of eraan bijdragen dat een gewenst effect optreedt’ (Bool, Felten, & Rensen, 2019). Werkzame elementen zijn te halen uit proces- en effectevaluaties, en indirect ook uit planevaluaties (Fermin en Omlo, 2021).

Werkzame elementen in beschermende programma’s

De aanpak van zorgwekkende radicalisering vereist pionieren met verschillende interventies. Het veld is in ontwikkeling en veel interventies zijn niet geëvalueerd.  Bij zorgwekkende radicalisering het bewijs voor ‘wat werkt’ meer ‘practice based’ dan ‘evidence based’. Daarom spelen praktijkervaringen een belangrijke rol bij de evaluaties van preventieve interventies tegen zorgwekkende radicalisering. Daarbij is een effectieve aanpak een combinatie van ‘best practice’ en ‘best people’. Gielen (2020) constateert in haar proefschrift over het evalueren van antiradicaliseringsbeleid dat de aandacht van evaluatie niet alleen moet gaan naar best practice, maar juist ook naar ‘best people’. Die laatsten zijn degenen die kunnen meebewegen met de voortdurende veranderende omstandigheid rondom radicalisering en kunnen pionieren wat werkt. Noordegraaf et al. (2020) spreekt in dit verband van interventievermogen. Dat wil zeggen: professionals die doelgericht, legitiem en doordacht handelen. Hoe groot het interventievermogen is valt of staat met het talent van professionals om samen te werken over de grenzen van de organisatie heen.

De werkzame elementen voor beschermende programma’s tegen zorgwekkende radicalisering zijn geïdentificeerd door Cankor en Noor (2021) op basis van een uitgebreide inventarisatie en analyse van deze programma’s.

Uit de resultaten blijkt dat de meeste beschermende programma’s tegen zorgwekkende radicalisering zich richten op het beperken van risicofactoren. Verder valt op dat de meeste interventies tweeledig zijn. Enerzijds richten ze zich op het vergroten van de veerkracht of weerbaar maken van de doelgroep. Anderzijds proberen ze polarisatie, problematisch gedrag en radicalisering aan te pakken. Zo kunnen interventies meerdere doelgroepen en/of doelen hebben.

Van de veertien geselecteerde interventies zijn er dertien onderbouwd en negen geëvalueerd. De geselecteerde interventies zijn beschreven in het onderzoeksrapport. In dit rapport zijn ook de inhoudelijke en methodisch werkzame elementen verder toegelicht.

Bewijskracht evaluaties beschermende programma’s tegen zorgwekkende radicalisering

Binnen de Nederlandse context is vrij recent een beperkt aantal evaluatiestudies uitgevoerd van preventieve aanpakken tegen zorgwekkende radicalisering. Naast de reviewstudie van (Cankor & Noor, 2021) zijn nog enkele relevante publicaties verschenen, waaronder een literatuurreview van Stephens, Sieckelinck & Boutellier (2021), het rapport ‘Wat werkt bij preventie van radicalisering?’ (Fermin en Omlo, 2021) en een literatuurstudie en meta-evaluatie van negen culturele interventies van het Risbo (Seidler, Van San & Verbeek, 2020). De verzamelde evaluaties voldoen meestal aan de volgende minimale relevantie-eisen:

• Een plan-, proces- en/of (soms) effectevaluatie van interventies die gericht zijn op de preventie van zorgwekkende radicalisering heeft plaatsgevonden. Dataverzameling is daarbij veelal kwalitatief (zoals observaties en interviews met doelgroepen, uitvoerders en soms ook ontwikkelaars van de interventies) of kwantitatief (vragenlijsten) op basis van zelfrapportage door de doelgroepen van de interventies.
• De interventie is beschreven wat betreft probleem, doelgroep, doel, aanpak, uitvoering en (verwachte) output, effecten en werkzame elementen of mechanismen. Deze elementen kunnen verschillend zijn voor plan-, proces- en effectevaluaties.
• Het doel, de methode van onderzoek en de uitvoering van de evaluatie worden beschreven en verantwoord.
• De resultaten van de evaluaties zijn beschreven en de conclusies worden gedekt door de onderzoeksbevindingen.

Op de effectladder Effectiviteit van interventies (Van Yperen, Veerman en Bijl, 2017) bevindt de ‘evidence’ van evaluatiestudies van preventieve aanpakken tegen zorgwekkende radicalisering zich in de meeste gevallen op de eerste tweede treden (voorwaardelijk en veelbelovend), en in een enkel geval op de derde trede (doeltreffend). Op basis van deze inzichten kunnen interventies verder worden verbeterd en kan worden voortgebouwd in toekomstig onderzoek.

Lessenreeksen Vrijheid, Identiteit en Polarisatie (VIP), MIJ en MIJ jr.

Uitleg interventie

De lessen beogen jongeren weerbaarder te maken tegen invloeden met een mogelijke radicaliserende of polariserende werking. De jongeren gaan tijdens het project aan de slag met belangrijke thema’s als identiteit, grondrechten en hoe zij zich verhouden tot anderen. . MIJ richt zich op leerlingen vanaf de derde klas van het voortgezet onderwijs (14 jaar en ouder), en op mbo’s (tot 20 jaar). MIJ jr. richt zich op de groepen 7 en 8 van het primair onderwijs en klas 1 en 2 van het voortgezet onderwijs. VIP wordt gegeven aan verschillende opleidingsniveaus: op het praktijkonderwijs op het vmbo/kader, op havo/vwo en op hogescholen. Uit evaluatieonderzoek (Gielen, et al., 2021) blijkt dat VIP, MIJ en MIJ jr. jongeren en kinderen in het onderwijs weerbaarder maken tegen invloeden met een mogelijke radicaliserende of polariserende werking. De projecten hebben een positief effect op de kennis en de houding van deelnemers op fundamentele thema’s als identiteit, diversiteit en de Nederlandse Grondwet.

Meer informatie

• Website VIP Academy
• Website Centrum 16•22
• MIJ VO
• MIJ jr.
• Evaluatieonderzoek VIP, MIJ en MIJ jr.

Vreedzame School

Uitleg interventie

Vreedzaam betreft een programma voor democratisch burgerschap en sociale competentie. Het programma richt zich primair op basisscholen. Het beschouwt de klas en de school als een leefgemeenschap waarin alle kinderen zich gehoord en gezien voelen, een stem krijgen, en waarin kinderen leren wat het betekent om een ‘democratisch burger’ te zijn. De Vreedzame School staat voor een pedagogische benadering waarbij niet zozeer de individuele leerling, maar de leerling in de sociale gemeenschap centraal staat. Naast de wekelijkse lessen in alle groepen wordt de school en de klas ingericht als een democratische oefenplaats waarin leerlingen de gelegenheid krijgen om de verworven burgerschapscompetenties te oefenen in een betekenisvolle context.

Vreedzame School is erkend door de deelcommissie Ontwikkelingsstimulering, onderwijsgerelateerd en jeugdwelzijn (‘effectief volgens eerste aanwijzingen’).

Meer informatie

• Website CED-Groep
• Vreedzame School in Databank Effectieve jeugdinterventies

Under Pressure

Uitleg interventie

Het een lesprogramma is bestemd voor de bovenbouw van het voortgezet onderwijs en de onderbouw van het mbo. Uitgangspunt dat door het vergroten van de weerbaarheid tegen desinformatie en het vergroten van democratisch burgerschap bij jongeren de voedingsbodem voor polarisatie en zorgwekkende radicalisering wordt verminderd. De lessen worden gegeven door zogeheten ‘peer educators’ die zelf ervaring hebben met de problematiek.  (Onderdeel van de interventie is een game waarbij leerlingen leren desinformatie en nepnieuws te herkennen door deze zelf te produceren.

Uit de evaluatie blijkt dat de belangrijkste opbrengsten van de lessen liggen op kennis- en bewustzijnsniveau (Van Wonderen en Peeters, 2021). Na het volgen van de lessen is de kennis van leerlingen groter geworden. Ook zijn de jongeren zich bewuster geworden van mogelijkheden om nepnieuws, desinformatie en sociale media algoritmes te herkennen en te valideren op betrouwbaarheid. Wel komt uit de evaluatie de nuance naar boven dat voor het herkennen van ook de meer complexe vormen van nepnieuws en desinformatie en voor gedragsverandering meer tijd en oefening is vereist.

Meer informatie

• Website Diversion
• Evaluatie Under Pressure

Weerbaar opvoeden

Uitleg interventie

Interventies gericht op weerbaar opvoeden stellen opvoeders in staat hun kinderen op zo’n manier te ondersteunen dat zij zich thuis voelen in de maatschappij. Deze interventies helpen opvoeders om hun kinderen weerbaarder te maken tegen uitdagingen die samenhangen met hun maatschappelijke, culturele, religieuze of migratieachtergrond. Denk daarbij aan het omgaan met conflicterende normen en waarden, polarisatie, uitsluiting en radicale invloeden.

Verschillende thema’s die vaak centraal staan zijn bij interventies weerbaar opvoeden zijn (Toolkit evidence based werken bij radicalisering, 2020):

• Wat is radicalisering en hoe verloopt het radicaliseringproces (herkennen van radicaliseringprocessen)?
• Omgang met conflicterende normen en waarden, verhouding tot de ander (wij-zij denken), omgang met ervaren discriminatie en uitsluiting.
• Hoe kom en blijf je in contact met je kind? Bespreekbaar maken van spanningsvolle thema’s. Open communiceren.
• Waar kun je als ouders terecht met hulpvragen?

Meer informatie

• Ouders ondersteunen bij Weerbaar Opvoeden. Actieonderzoek in vijf pilots
• Evaluatie Weerbaar Opvoeden tegen radicalisering
• Evaluatie Oumnia Works

Aarhus-model

Uitleg interventie

Het Aarhus-model uit Denemarken is een voorbeeld van een succesvol samenwerkingsverband gericht op het versterken van maatschappelijke veerkracht (Bertelsen 2015; Hemmingsen 2015). Het bevat diverse programma’s voor vroegtijdige preventie, bedoeld voor jongeren in een vroeg stadium van zorgwekkende radicalisering. Het model biedt daarnaast ook programma’s aan als exit-processen, gericht op mensen die al zijn geradicaliseerd en van plan zijn aanslagen te plegen met politieke en/of religieuze motieven (Bertelsen 2015).

Het Aarhus-model bestaat uit een groot aantal uiteenlopende initiatieven waarbij de gemeente altijd een belangrijke rol speelt. Zo koppelt Aarhus radicaliserende jongeren aan een mentor die 24/7 beschikbaar is en getraind is om de jongere te helpen bij allerlei persoonlijke en maatschappelijke problemen. Daarnaast bemensen politie en maatschappelijk werkers een zogenoemd InfoHouse. Het is de eerste plek waar signalen van radicalisering (van ouders, docenten, jongerenwerkers, maatschappelijk werkers, etc.) worden verwerkt en waar maatregelen worden genomen. Verder biedt Aarhus algemene preventieve workshops aan op basisscholen en middelbare scholen. Leerlingen leren hier over de gevaren van gewelddadige radicalisering en terrorisme aan de hand van presentaties, dialoogsessies, oefeningen, rollenspellen en spelletjes.

Het Aarhus-team neemt vergelijkbare initiatieven in moslimgemeenschappen, waar ze dialoogsessies organiseert in moskeeën. Dergelijke dialoogsessies zorgen er mede voor dat er al contact is gelegd voordat situaties uit de hand lopen. Ook zijn er oudernetwerken die kunnen samenwerken met de ouders van geradicaliseerde jongeren. Tevens biedt Aarhus een exit-programma voor mensen die naar het buitenland zijn vertrokken om te strijden.

Meer informatie

• Artikel ‘Danish Preventive Measures and De-radicalization Strategies: the Aarhus Model

Interventie: DIAMANT-training

Uitleg interventie

De training heeft als doel het versterken van zelfvertrouwen, identiteit, inlevingsvermogen, veerkracht en weerbaarheid van kwetsbare islamitische jongeren tussen 12 en 23 jaar. De training leert de jongeren omgaan met hun duale identiteit en mogelijke conflicten als gevolg daarvan, en verbetert het contact en de connectie met de Nederlandse samenleving. Via casussen, voorlichting en opdrachten wordt de kennis van jongeren over radicalisering vergroot, waardoor zij bij zichzelf of bij anderen signalen van radicalisering kunnen herkennen. Algemene doel is het wegnemen van de voedingsbodem door risicofactoren voor zorgwekkende radicalisering zoals gevoelens van achterstelling en discriminatie, problemen met de multipele identiteit en zingeving, de (generatie)kloof met de ouders, sociale isolatie en loyaliteitsconflicten te reduceren. Elementen in de Diamant methode die een voorbeeld zijn van het programma ‘Zelfverwezenlijking’ is onder meer de doelstelling van Diamant dat jongeren zich kunnen verweren tegen extremistische religieuze ideeën door te werken aan versterken van het gevoel van eigenwaarde en zelfregie. In de Diamant methode zijn naast ‘zelfverwezenlijking’ ook elementen te vinden die aansluiten bij het speerpunt ‘EHBI’. Er wordt gewerkt aan identiteitsontwikkeling en zelfbewustzijn. Jongeren leren zelfstandig te denken en beslissingen te nemen.

De Diamanttraining is geëvalueerd door Feddes, Mann, de Zwart, & Doosje, 2013. Mutsaers en Demir (2019) benoemen Diamant als een goed voorbeeld van een programma dat is ontwikkeld om de veerkracht van personen te vergroten. De interventie vergroot zelfvertrouwen, verantwoordelijkheid en inlevingsvermogen van jongeren. Diamant leert hun omgaan met duale identiteit en interculturele conflicten en brengt en/of houdt hen in contact met de Nederlandse samenleving. De training versterkt de identiteit en veerkracht van de jongeren, zodat ze steviger in hun schoenen staan en weerbaarder zijn tegen extremistische ideeën en gepolariseerd denken.

De interventie Diamant is erkend door de deelcommissie Justitiële interventies (‘goed onderbouwd’).

Meer informatie

• Identiteit en Weerbaarheid bij kwetsbaarheid voor radicalisering

ONE-on-ONE mentorproject 2.0

Uitleg interventie 

Jongeren of jongvolwassenen die moeilijk meedoen in de samenleving, en zich niet welkom voelen, kunnen vatbaar worden voor radicale ideologieën en extreme groeperingen. Het mentorproject One-on-One 2.0 wil hen in een vroeg stadium weerbaar maken en zo verergering voorkomen. Door op tijd verbinding te leggen en hulp te bieden, wordt beoogd het risico dat die personen overgaan op extremisme zoveel mogelijk te beperken. Bij het mentorproject wordt een jongere of jongvolwassene die aansluiting bij de samenleving (dreigt te) verliezen gekoppeld aan een mentor. De mentor begeleidt de jongere bij het vinden van nieuwe paden om mee te doen in de maatschappij op basis van zijn of haar eigen kracht. Het mentortraject werkt aan het ontwikkelen van levensvaardigheden. Een jongere wordt met kennis, vaardigheden en houdingen toegerust voor de volgende stappen in zijn of haar leven, zoals het uitoefenen van een beroep, het volgen van onderwijs of het functioneren in een complexe samenleving. Het mentorproject wordt thans ingezet door zorg- en veiligheidshuizen. De aanpak van het project is gebaseerd op de internationaal toegepaste en geëvalueerde methodiek van ‘one-on-one mentoring’.

Meer informatie

• Flyer ONE-on-ONE

Buro Zend-Uit

Uitleg interventie

De interventie wil de weerbaarheid onder jongeren 15-19 jaar versterken tegen antisociale verleidingen zoals zorgwekkende radicalisering en criminaliteit. De interventie richt zich op jongeren die het risico lopen vatbaar te worden voor destructieve levensstijlen, in een kwetsbare maatschappelijke positie verkeren en veel hindernissen ervaren zoals discriminatie op de arbeidsmarkt. Specifiek gaat het hierbij om jongeren met een laag bewustzijn over hun kwetsbaarheden en talenten, maar die op zelfonderzoek kunnen en willen gaan. Hierbij wordt dus ook gekeken naar in hoeverre de jongeren de wil hebben om te veranderen en/of groeien, en in hoeverre ze al in de problemen zijn gekomen.

Doel van het programma is om jongeren baas te maken over hun eigen talenten, zodat zij de lokroep van antisociale verleidingen beter kunnen weerstaan. Jongeren werken aan een nieuw visueel zelfportret met behulp van diverse media (film etc.) en helpen elkaar daarbij. Tijdens dit proces krijgen de jongeren die gewend zijn om te falen, meer inzicht in en grip op hun talenten, kansen en mogelijkheden. Ze leren zich op een (veer)krachtige manier bloot te stellen aan de buitenwereld. In helder gedefinieerde stappen (rites) leren jongeren om hun persoonlijke en collectieve ‘uitzend-strategie’ in eigen hand te nemen.

Uit evaluatieonderzoek (Sieckelinck, Kooijmans & Wernaart, 2020) naar de interventie blijkt dat het in de interventie lukt om jongeren zich kwetsbaar op te laten stellen wat voorwaarde is voor succes. Ook helpt het programma jongeren bij het bekijken van doelen voor de toekomst. Jongeren hebben aangegeven dat ze een beter idee hebben gekregen van de doelen in hun leven, en dat dit hen motivatie en een ‘sense of purpose’ geeft.

OMEI-training

Uitleg interventie

De training Omgaan met Extreme Idealen van Expertise-unit Sociale Stabiliteit richt zich op het voorkomen van extremisme. De training is bedoeld voor jeugdprofessionals die met jongeren werken. Zij leren het gesprek aan te gaan met jongeren met extreme idealen. De training geeft de jeugdprofessionals meer inzicht in radicaliseringsprocessen en biedt concrete handvatten om met deze jongeren om te gaan. In de training wordt concreet geoefend met gespreksvoering. De training kent drie onderdelen: inleving, ideeën & idealen en het gesprek. De onderdelen zijn verdeeld in blokken om de vaardigheden, die nodig zijn bij de omgang met jongeren met extreme idealen, te oefenen en aan te scherpen. Hoofdlijnen zijn inzicht, emotie en handelen. De vorm van de training sluit aan bij de inhoud met een stevige instructie. Voor het overgrote deel biedt de training de gelegenheid om met elkaar vaardigheden en houdingen te oefenen. In elk blok is er ruimte om met een trainingsacteur ervaringen uit de praktijk na te spelen.

De OMEI-training is geëvalueerd (Labyrinth, 2019). Door de training, zo blijkt uit de evaluatie, verwerven deelnemers onder andere meer inzicht in de belevingswereld van jongeren met extreme idealen, de eigen associaties en vooroordelen ten aanzien van idealen en radicalisering en de wijze waarop beide aspecten de gespreksvoering met jongeren kunnen beïnvloeden.

Er zijn drie inhoudelijke werkzame elementen in de aanpak te onderscheiden, die bijdragen aan de doeltreffendheid van de training Omgaan met extreme idealen (Cankor en Noor, 2021):

1. Reflectie stimuleren en inlevingsvermogen vergroten. Deelnemers worden aangemoedigd te reflecteren op hun eigen associaties en (voor)oordelen over idealen en radicalisering en deze te delen. Het doel is hierbij om begrip en inzicht tussen deelnemers te bevorderen. Ook worden deelnemers gestimuleerd zich in te leven in de belevingswereld van jongeren met extreme idealen.
2. Kennis over radicalisering. Een van de onderdelen van de training is erop gericht deelnemers (basis)kennis te geven over radicalisering. Onderwerpen die hierbij aan bod komen, zijn het verschil tussen activisme, terrorisme en extremisme. Ook gaat de training in op de mogelijke voedingsbodem van radicalisering en (het verloop van) radicaliseringsprocessen. Trainers bespreken waar radicalisering het werkveld van de deelnemers raakt. Daarnaast gaan zij in op mogelijke signalen van radicalisering en handelingsperspectieven.
3. Aanleren van gespreksvaardigheden. Deelnemers oefenen met het voeren van gesprekken met jongeren met extreme idealen. Tijdens het oefenen krijgen deelnemers handvatten voor gespreksvoering en wordt er ingegaan op attituden en houdingsaspecten. Ook wordt er besproken wat de gesprekken bij deelnemers oproepen, welke betekenis zij geven aan ‘signalen’ en welke stappen zij vervolgens zouden en kunnen zetten. De oefeningen maken op een fysieke manier inzichtelijk wat nodig is om contact te maken en te houden met jongeren waarover zorgen zijn op het gebied van radicalisering. Daarmee krijgen deelnemers meer zicht op wat er bij hen speelt. Ook worden de deelnemers zich bewust van wat hun houding en handelen doet met een jongere.

Meer informatie

• Website Rijksopleidingsinstituut tegengaan Radicalisering
• Evaluatie OMEI-training

Preventieve aanpakken

De continu veranderende complexiteit en ongestructureerdheid van radicalisering vereist als professionele houding dat je als jeugdprofessional voortdurend evalueert welke handelingen proportioneel en effectief zijn. Dit geldt ook voor preventieve aanpakken die zich richten op het versterken van de beschermende factoren tegen zorgwekkende radicalisering. De betreffende interventies bevatten elementen in de aanpak waarvan wetenschappelijk bekend is dat ze de veerkracht van jongeren tegen zorgwekkende radicalisering kunnen versterken. De bedoeling van de voorbeelden is niet om een menukaart van concrete interventies te geven. Wel om kennis te nemen van de variëteit aan typen interventies waarin elementen zijn opgenomen die volgens wetenschappelijke inzichten kunnen werken om de veerkracht van jongeren tegen zorgwekkende radicalisering te versterken. De thematische indeling van interventies is op basis van het ‘caleidoscopisch model’ (Ranstorp, 2016).

De voorbeelden betreffen aanpakken waarvan een evaluatie heeft plaatsgevonden. Bij de beschrijving van de voorbeelden wordt aan deze studies gerefereerd. De voorbeelden betreffen interventies gericht op het versterken van de veerkracht tegen zorgwekkende radicalisering op individueel niveau: VIP en Mij (jr.), Under Pressure, Vreedzame School, DIAMANT-training en Buro Zend-uit. En voorbeelden van interventies die zicht richten op het versterken van de veerkracht tegen zorgwekkende radicalisering op het niveau van de omgeving van de jongere en op het niveau van de samenleving: Aarhusmodel, Opvoedondersteuning tegen radicalisering en de OMEI-training.

Bewijskracht evaluaties

De evaluatiestudies waarnaar bovengenoemde interventiebeschrijvingen verwijzen, voldoen aan de minimale relevantie-eisen die zijn toegelicht bij de werkzame elementen.

Jongerenwerk op school biedt de mogelijkheid tot een samenhangend aanbod van activiteiten en functies die gericht zijn op de brede ontwikkeling van leerlingen (Sarti et al., 2019a). Leerlingen kunnen bij jongerenwerkers terecht voor bijvoorbeeld een praatje, laagdrempelig advies, ontspanning met schoolgenoten, individuele coaching, talentontwikkeling en verwijzing naar meer gespecialiseerde hulp. Op VO-scholen door het hele land hebben schoolpersoneel en jongerenwerkers de afgelopen jaren gewerkt aan het implementeren van het jongerenwerk op school. Beschikbaar onderzoek naar deze implementatie laat zien dat er over de gehele lijn sprake is van wederzijdse toenadering tussen de jongerenwerkers en het schoolpersoneel en dat de leerlingen de meerwaarde van het jongerenwerk zijn gaan ervaren. Eerder onderzoek toont drie randvoorwaarden voor samenwerking: structurele financiering, het creëren en behouden van draagvlak en facilitering van het jongerenwerk op school (Rijnders et al., 2021). Daarnaast zijn er vier werkzame elementen bekend uit eerder onderzoek: bekendheid, toegankelijkheid, afstemming en partnerschap (Rijnders et al., 2021). Veel samenwerkingspraktijken hebben ingezet op versterking van de werkzame elementen van jongerenwerk op school met als resultaat dat jongerenwerkers voor leerlingen en schoolpersoneel zichtbaarder zijn geworden in de scholen. Het onderzoek laat eveneens zien dat er tijd nodig is om een sterk partnerschap te creëren. Ook is het nodig dat binnen scholen een goed en volledig beeld is over de rollen en taken van het jongerenwerk en van de manier waarop jongerenwerkers meerwaarde hebben in de school.

De meeste samenwerkingspraktijken ervaren dat het jongerenwerk een bijdrage levert aan vroegsignalering op school. Jongerenwerkers slagen erin om in een vroegtijdig stadium belangrijke informatie te signaleren en samen met school hiermee aan de slag te gaan. De ervaring is dat jongerenwerk op school bijdraagt aan de ondersteuning en begeleiding van leerlingen. De ondervraagde leerlingen bevestigen dit beeld. Jongerenwerkers worden ingezet voor één-op-één gesprekken, individuele coaching en persoonlijke begeleiding van leerlingen. Het jongerenwerk op school kan ook schoolpersoneel helpen te ontlasten omdat het meer tijd kan maken voor persoonsvorming en socialisatie (Biesta, 2015). De samenwerking tussen professionals in en om de school is of nog niet? overal gerealiseerd. Hier ligt ruimte voor verbetering aangezien dit leerlingen nog meer ondersteunings- en groeikansen kan bieden (Sonneveld & Van Dijk, 2022).

Stappenplan effectieve samenwerking jongerenwerk en onderwijs

Het stappenplan Effectieve samenwerking tussen jongerenwerk en onderwijs is opgesteld op basis van praktijk- en wetenschappelijk onderzoek (Rijnders en Manders, 2020). Het vormt een eindproduct van het project ‘Jongerenwerk en Onderwijs SAMEN’ (JOS), uitgevoerd door lectoraat Youth Spot – Jongerenwerk (HvA), JoU Utrecht (Jongerenwerk Utrecht) en de gemeente Utrecht. Informatie over de onderbouwing van het stappenplan staat in de publicatie ‘Tips voor het versterken van de samenwerking tussen jongerenwerk en voortgezet onderwijs’. Zie ook de webinformatie van het Nederlands Jeugdinstituut over de samenwerking tussen onderwijs en jongerenwerk.

De informatie is gebaseerd op de publicatie 'De Radicaliseringsindustrie' van A. Dijkman (2021) en vormt hiervan een verkorte weergave.

Geen ‘radicaliseringswerkers’ maar een ‘hyperbrede benadering’

Kenmerkend voor het thema zorgwekkende radicalisering is dat veel jeugdprofessionals uit verschillende beroepsgroepen ermee te maken kunnen krijgen, maar er slechts weinig echte ‘specialisten’ zijn op dit gebied. De meeste jeugdprofessionals die werken met radicalisering doen dat vanuit hun eigen beroepskader. Ieder met een eigen taak en invalshoek. Er is niet zoiets als de ‘radicaliseringswerker’ met een eigen professie, beroepskader en beroepsorganisatie. De beroepspraktijk van professionals die werken met radicalisering kenmerkt zich door een grote diversiteit. Dit sluit aan bij de ‘hyperbrede benadering’ van radicalisering (Wittendorp et al., 2020).

Wisselende samenwerkingsverbanden en betrokken professionals

Bij radicaliseringscasussen zijn er vaak meerdere overleggen nodig waarin jeugdprofessionals informatie uitwisselen. Deze overleggen zijn veelal wisselend in samenstelling. Afhankelijk van de fase waarin iemand in zijn of haar radicaliseringsproces staat, kunnen andere partners zich aansluiten bij overleggen of betrokken worden bij een casus. Een gevolg daarvan is dat de aanpak van de casus gestuurd wordt door het perspectief van waaruit gewerkt wordt – afhankelijk van de fase van radicalisering en de betrokken partners; bijvoorbeeld het zorgperspectief of het veiligheidsperspectief. De wisselende samenwerkingsverbanden en -partners in een voortdurend veranderende context van ideologische en (inter)nationale ontwikkelingen kunnen het werk en de positie van jeugdprofessionals ingewikkeld maken. Het creëren van duidelijkheid en inzichtelijkheid door de organisatie over deze netwerken is daarom noodzakelijk.

Complexe informatiepositie

Jeugdprofessionals kunnen te maken krijgen met verschillende risico’s vanwege de informatiepositie die zij innemen. Denk bijvoorbeeld aan het risico op potentiële agressie door de jongere. Daarnaast blijkt uit de praktijk dat jeugdprofessionals soms andere of tegenstrijdige informatie ontvangen tijdens een casusoverleg dan die hen bekend is van jongeren zelf. Ook moet de jeugdprofessional zich verhouden tot de leeftijd van de jongere en de gezagspositie van de ouder(s). Deze complexe informatiepositie van professionals gaat hand in hand met de complexiteit over het delen van informatie binnen het werken met radicalisering. Daarom is het voor jeugdprofessionals van belang dat zij naast kennis van de wettelijke kaders voor de bescherming van privacy van kinderen en jongeren en het delen van informatie, tevens bekend zijn met de richtlijnen of protocollen over informatie delen die door hun organisatie worden gehanteerd. Zie ook de informatie over herkennen, interpreteren en delen van signalen.

Ontbreken van ‘werkafspraken’

Typerend voor de beroepspraktijk van zorgwekkende radicalisering is het ontbreken van zogeheten ‘werkafspraken’. Een werkafspraak is volgens socioloog Erving Goffman (2019) een verzameling van waarden en verhoudingen, zonder dat we die hardop uitspreken. Met andere woorden: impliciete afspraken waarmee professionals in een bepaald werkdomein kunnen functioneren. Een werkafspraak is impliciet, maar ‘werkt’ omdat iedereen zich aan die afspraak houdt. Zulke werkafspraken zijn binnen het radicaliseringsdomein nog onvoldoende gemaakt, wat kan leiden tot verwarring over het handelen of handelingsverlegenheid. In het werken met radicalisering bestaat bovendien het risico dat de bestaande werkafspraken in specifieke beroepscontexten soms geschonden kunnen worden. Belangrijke  binnen de vrijwillige jeugdhulpverlening is dat een cliënt recht heeft op privacy én dat de hulpverlener in principe transparant is over de geboden hulp en de contacten die hij of zij heeft met anderen omwille van de cliënt. Dit betekent dat de hulpverlener geen informatie achterhoudt voor zijn of haar cliënt. Op basis van deze rechten kunnen werkafspraken worden gemaakt. Bij een radicaliseringscasus kunnen deze werkafspraken geschonden worden doordat het delen of achterhouden van informatie van belang is voor de veiligheid. Dit gebeurt bijvoorbeeld wanneer een jongere wordt besproken in een persoonsgerichte aanpak (PGA) of in het Veiligheidshuis. Dit impliceert dat bestaande werkafspraken vaak aanvulling nodig hebben of nieuwe werkafspraken nodig zijn.

Professionele eenzaamheid

Veel professionals in het jeugddomein krijgen te maken met vragen en dilemma’s over zorgwekkende radicalisering. Hoewel er lang niet altijd sprake hoeft te zijn van ernstige delicten of veiligheidsrisico’s, “kunnen professionals zich zorgen maken over verontrustend gedrag van een jongere, over de merkbare invloed van actuele ontwikkelingen op de sfeer in de organisatie of vinden professionals het lastig moeilijke onderwerpen bespreekbaar te maken” (Azough, 2017). Uit de verkenning Preventie van extremisme en bevordering van sociale cohesie door jeugd- en onderwijsprofessionals van Nationaal Rapporteur Naima Azough (2017) blijkt dat het gebrek aan aandacht voor deze omstandigheden door de organisatie (intern)/het management, of het ontbreken van de mogelijkheid voor professionals om veilig te communiceren, ertoe kan leiden dat zij professionele eenzaamheid, handelingsverlegenheid of schaamte over de eigen vragen rond professioneel handelen ervaren. Jeugdprofessionals kunnen het gevoel krijgen er alleen voor te staan, alles zelf te moeten uitzoeken en niet in de mogelijkheid te zijn om erover te praten met collega’s. Deze eenzaamheid wordt gevoed door de dilemma’s en vraagstukken waarmee jeugdprofessionals vroeg of laat te maken krijgen bij zorgwekkende radicalisering. Centraal in deze dilemma’s staat, dat professionals met name de behoefte hebben om de verantwoordelijkheid in complexe of moeilijke situaties te kunnen delen (De Goeje & Wegman, 2017).

Niet alleen het professionele werk van jeugdprofessionals kan hieronder lijden, ook het welzijn van jeugdprofessionals kan hierdoor geraakt worden. Op het moment dat jeugdprofessionals geen mogelijkheid zien om hun dilemma’s die zij ervaren in het werken met radicalisering op te lossen, kan dit resulteren in ‘moral distress’. Dit zijn stressgevoelens die negatieve gevolgen kunnen hebben als hoofdpijn, nachtmerries, gevoelens van waardeloosheid of zelfs depressie (De Goeje & Wegman, 2017).

Krachtig leiderschap

Een door Azough (2017) aangedragen oplossing om professionele eenzaamheid te verminderen, is krachtig samenwerken. Hierbinnen stelt zij ‘krachtig leiderschap’ centraal:

“Een open houding van directies en raden van bestuur rond het bespreekbaar maken van vraagstukken die heftige emoties oproepen en de bijbehorende professionaliteit is van groot belang. (...) Krachtige directies zorgen voor een open sfeer waarin professionals met elkaar in gesprek durven én kunnen gaan. En zij zorgen tevens voor de nodige ondersteuning van hun medewerkers en een serieuze proactieve aanpak van zorgwekkend gedrag. Voor een zo divers mogelijke organisatie waarin medewerkers zich gezien en erkend voelen. En voor aansluiting op lokale netwerken en investeren in contact met ouders.” (Azough, 2017)

Interne aansturing en management

Het is belangrijk dat professionals zich gesteund voelen door hun organisatie. Er zijn verschillende elementen die organisaties in staat stellen dit te waarborgen (Dijkman, 2021):

• jeugdprofessionals regelmatig en actief benaderen over hun werk en werkbeleving
• tijd, geld en middelen bieden om het excelleren door jeugdprofessionals te faciliteren
• bewustzijn creëren over de dilemma’s in de beroepspraktijk en de gevolgen hiervan voor jeugdprofessionals
• luisteren naar, en erkennen en waarderen van de inbreng van jeugdprofessionals, en op grond daarvan handelen
• inclusief leidinggeven

De informatie is gebaseerd op de publicatie 'De Radicaliseringsindustrie' van A. Dijkman (2021) en vormt hiervan een verkorte weergave.

Professionele onzekerheid

De jeugdprofessional die zich bezighoudt met het vraagstuk van radicalisering ziet zich geconfronteerd met de veranderende complexiteit van het fenomeen. Het is niet altijd duidelijk wat men zou moeten weten of waarnaar men zou moeten handelen. Ondanks dat radicalisering in omvang een relatief kleinschalig fenomeen is, kunnen de consequenties ervan een zeer grote maatschappelijke impact hebben. Om deze reden ervaren jeugdprofessionals regelmatig een grote druk en verantwoordelijkheid. Benadrukt moet echter ook worden dat professionele onzekerheid niet door iedere professional ervaren hoeft te worden en dat het werken met zorgwekkende radicalisering niet altijd onzekerheid oplevert. Het is daarom met name van belang dat organisaties bekend zijn met het fenomeen van professionele onzekerheid bij radicalisering en dat zij jeugdprofessionals voorzien van ondersteuning die eventueel ervaren onzekerheid voorkomt of vermindert. Onderdeel van professionele onzekerheid kan zijn de omgang met- en ondersteuning door jeugdprofessionals van ouders met signalen van zorgwekkende radicalisering. Hier kan worden verwezen naar de andere Richtlijnen voor Jeugdhulp en Jeugdbescherming waarin expliciet aandacht wordt gegeven aan de omgang met- en ondersteuning door jeugdprofessionals van ouders. Zie bijvoorbeeld de richtlijn Samen beslissen over hulp.

Oorzaken van professionele onzekerheid

Omstandigheden die professionele onzekerheid bij radicalisering kunnen voeden zijn:

• De politiek-bestuurlijke aard van de aanpak van zorgwekkende radicalisering in de samenleving. 
  Aandacht voor het fenomeen, urgentie, middelen, richtlijnen en protocollen komen vaak vanuit een politiek-bestuurlijke agenda als de Tweede Kamer, de Rijksoverheid en/of gemeenten.
• De normativiteit die het fenomeen zorgwekkende radicalisering met zich meebrengt. 
  Hierom is het belangrijk dat professionals zich bewust zijn van de eigen referentiekaders en deze niet beschouwen als dé norm in hun contact met jongeren en bij hun professionele oordeelsvorming. Deze ‘bewustwording’ kan echter onzekerheid veroorzaken over de eigen gemaakte inschattingen en afwegingen over een casus.
• De angst voor het fenomeen radicalisering.
  Sommige jeugdprofessionals ervaren bij het werken met zorgwekkende radicalisering angst om het verkeerd te doen – vanwege de eventuele grote maatschappelijke consequenties (Platform JEP, 2018). Met als gevolg dat zij zich liever niet verdiepen in het fenomeen en/of er het liefst zo min mogelijk mee te maken hebben. Wanneer ze dan toch geconfronteerd worden met radicalisering, kan dit professionele onzekerheid in de hand werken. Uit onderzoek blijkt dat het kunnen blijven leren, vooral samen met andere jeugdprofessionals, nodig is om tot een effectief, proportioneel, legitiem en duurzaam handelen te komen (Noordegraaf et al., 2020 en Dijkman, 2021).

Professionals in het jeugddomein die te maken kunnen krijgen met signalen van zorgwekkende radicalisering zijn onder meer eerstelijnswerkers (Mutsaers & Demir, 2019). Omdat zij vaak in direct contact staan met jongeren verkeren deze jeugdprofessionals in het bijzonder in een positie om zorgwekkende radicalisering te signaleren (Vidino & Brandon, 2012).

De informatie is grotendeels gebaseerd op de publicatie De Radicaliseringsindustrie van A. Dijkman (2021) en vormt hiervan een verkorte weergave. Ook het Contextmodel voor het werken met radicalisering is door haar ontwikkeld.

Reflectieve professionals

Naast de ‘best practices’ vormen de ‘best people’ een voorwaarde voor effectief interveniëren bij zorgwekkende radicalisering (Gielen, 2020). Reflectie op het eigen handelen en op elkaars handelen draagt eraan bij dat professionals kunnen excelleren in hun  werk. Het is daartoe van belang dat jeugdprofessionals zich bewust zijn van wat hun werkzaamheden persoonlijk, professioneel en voor hun doelgroep betekenen. Kenmerken van deze ‘reflectieve professional’ zijn onder meer:

• Kijkt kritisch naar zijn of haar eigen handelen en van collega’s.
• Onderzoekt het ‘waarom’ en het effect van het eigen handelen / van collega’s en toetst dit aan de oorspronkelijke intentie ervan.
• Is zich bewust van wat hij of zij nodig heeft op het gebied van veiligheid, kennis en vaardigheden, doel en taak, zingeving en waarden, vertrouwen en eigen regie, reflectie en veerkracht.
• Weet uit welk netwerk hij of zij kan putten (familie en vrienden, directe collega’s, externe collega’s, management en bestuur, ketenpartners en externe expertise).
• Weet op welke narratieven hij of zij leunt vanuit opvoeding, werkperspectief, religie of levensbeschouwing, persoonlijke idealen, professionele idealen, informatie en (vak)literatuur.

De informatie is gebaseerd op de publicatie 'De Radicaliseringsindustrie' van A. Dijkman (2021) en vormt hiervan een verkorte weergave.

Persoonlijke en professionele rugzak

Het werken met zorgwekkende radicalisering raakt aan de normen en waarden van jeugdprofessionals. Dit betekent dat professionals vanuit hun eigen referentiekader en normatieve opvattingen over wat ‘goed’ en ‘slecht’ is naar hun werkzaamheden kijken en hieraan invulling geven. Deze eigen normativiteit en daaraan gerelateerde interne drijfveren zijn dan ook altijd aanwezig, maar jeugdprofessionals zijn zich hier niet altijd bewust van. Hierdoor kunnen ze niet alleen persoonlijk geraakt worden door hun werk, maar heeft het eveneens invloed op de wijze waarop zij professioneel handelen.

De informatie is gebaseerd op de publicatie 'De Radicaliseringsindustrie' van A. Dijkman (2021) en vormt hiervan een verkorte weergave.

Institutioneel geheugen

Het institutionele geheugen is dat wat er in de organisatie aan kennis en kunde achterblijft als professionals van baan veranderen of uitvallen. Ook omvat institutioneel geheugen het opbouwen van een werkgeheugen in het handelen van professionals – zowel de systeemwereld van protocollen, afspraken en plannen als de wijze waarop mensen in organisatorische zin met elkaar omgaan en samenwerken. In de beroepspraktijk van radicalisering is het institutionele geheugen erg kwetsbaar: kennis is te vaak nog verbonden aan die ene bevlogen jeugdprofessional en diens netwerk. Andersom werkt dit ook zo: ketenpartners waarmee nauwe samenwerkingsverbanden zijn opgezet, vertrouwen specifiek die ene jeugdprofessional. Een ‘nieuwe’ jeugdprofessional moet het vertrouwen opnieuw opbouwen. Om institutioneel geheugen op te kunnen bouwen, zijn excellente jeugdprofessionals nodig, een professionele cultuur en expliciete afspraken en processen (bijvoorbeeld beslissingen die zijn genomen binnen samenwerkingen) die zwart-op-wit genoteerd staan.

Daarnaast is het belangrijk om onderlinge samenwerking te faciliteren. Dit zorgt ervoor dat werknemers zien wie welke kennis heeft, waardoor zij weten bij wie zij terechtkunnen op het moment dat zij bepaalde kennis nodig hebben. Organisaties kunnen verschillende methoden inzetten om persoonlijke relaties te bevorderen. Voorbeelden daarvan zijn coaching, brainstormen of het laten samenwerken van ‘experts’ met ‘starters’ (Lommerse, 2019).

Opbouwen en borgen van institutioneel geheugen

Een organisatie kan de volgende stappen zetten om kennis in de organisatie te borgen en behouden (Cross & Baird, 2000):

1. Stel vast waar het leren kan Methoden kunnen het beste  voortdurend afgestemd worden op de veranderende context van radicalisering.
2. Richt een organisatorische structuur of werkcultuur in waarbinnen jeugdprofessionals aangemoedigd worden om gezamenlijk te reflecteren op wat zij hebben geleerd uit ervaringen. Het is belangrijk om hierbij aandacht te hebben voor zowel het individueel geheugen als persoonlijke relaties. Individueel geheugen: één van de meest essentiële vormen van kennis binnen een organisatie wordt verworven en bewaard door individuele werknemers. De (opbouw van) individuele kennis kan verloren gaan zodra een werknemer de organisatie verlaat. Daarom is het belangrijk dat organisaties stimuleren en faciliteren dat de opgedane kennis gedeeld wordt met anderen. Dit kan door te investeren in persoonlijke relaties. Veel professionals benutten eerder hun sociale netwerk om tot kennis te komen – denk aan het vragen van advies of het achterhalen van informatie –dan dat zij zelf op zoek gaan naar informatie. Dit betekent dat wie je kent een belangrijke invloed heeft op welke kennis je opdoet. Om institutioneel geheugen op te bouwen en te onderhouden is het raadzaam als organisaties interacties tussen werknemers op de werkvloer faciliteren en stimuleren.
3. Creëer institutioneel geheugen door opgedane en gedeelde kennis uit de praktijk te borgen in databases, werkprocessen en ondersteunende systemen. Het opnemen van kennis in databases biedt het voordeel dat organisaties relevante kennis op overzichtelijke wijze kunnen samenbrengen op één plek, waardoor het snel en efficiënt achterhaald kan worden wanneer dit nodig is. Werkprocessen en ondersteunende systemen: om ervaringen in de praktijk om te zetten in kennis die deel uitmaakt van het institutioneel geheugen, is het gewenst dat organisaties werkprocessen in gang zetten die ‘geleerde lessen’ opnemen in de huidige werkpraktijk.

De informatie is gebaseerd op de publicatie 'De Radicaliseringsindustrie' van A. Dijkman (2021) en vormt hiervan een verkorte weergave.

Rouw, (secundair) trauma als PTSS en burnout

In Nederland worden verschillende beroepsgroepen aangemerkt als een ‘hoog-risicoberoep’. Een risicoberoep houdt in dat mensen tijdens het uitoefenen van hun functie geconfronteerd kunnen worden met rampen, levensbedreigende of andere schokkende ervaringen, zoals een voortdurend hoog niveau van stress. Hierdoor kunnen zij trauma gerelateerde verschijnselen vertonen, zoals spanningsklachten, burn-out of een posttraumatische stressstoornis (PTSS) (Van Essen, 2017). Ook door het werken met zorgwekkende radicalisering kunnen jeugdprofessionals geconfronteerd kunnen worden met schokkende of soms zelf levensbedreigende ervaringen. In een reactie daarop zijn (secundaire) traumatisering, rouw, burn-outklachten en PTSS reële risico’s die kunnen optreden en kunnen resulteren in de uitval van jeugdprofessionals. Voorbeelden van andere schadelijke effecten zijn het professioneel zelfvertrouwen dat afneemt, psychische of emotionele schade door casussen of de kans op fysieke schade doordat jeugdprofessionals mogelijk werken met jongeren die bereid zijn geweld te gebruiken. Ook professionele eenzaamheid, professionele onzekerheid en een complexe informatiepositie kunnen bijdragen aan burn-outklachten en/of (secundaire) traumatisering. Daarom is het noodzakelijk om kennis te hebben van dergelijke trauma’s en traumasensitief te kunnen werken (Van de Haterd et al., 2010).

Eigen veiligheid

Verschillende omstandigheden binnen de beroepspraktijk van radicalisering maken dat jeugdprofessionals veiligheidsrisico’s kunnen lopen of zich onveilig kunnen voelen. Zo beschikken jeugdprofessionals soms over zeer gevoelige informatie, die hen in een meer kwetsbare positie zet op het moment dat hier (on)opzettelijk onzorgvuldig mee wordt omgegaan. In dat geval zijn zij een interessante informatiebron voor verschillende partijen, waardoor hun integriteit en veiligheid in het gedrang kunnen komen. Ook kunnen jeugdprofessionals zich (fysiek) bedreigd voelen door het werk dat zij doen. Denk hierbij aan jongeren die bereid zijn geweld te gebruiken, hun naam die kan circuleren binnen bepaalde extremistische netwerken of wantrouwen door jongeren of families waarmee professionals werken.

Organisaties kunnen praktische maatregelen of afspraken invoeren die de (ervaren) veiligheid van jeugdprofessionals vergroten. Bijvoorbeeld de afspraak dat jeugdprofessionals niet alleen op huisbezoek gaan, dat jeugdprofessionals naderhand altijd telefonisch contact met elkaar hebben of dat de organisatie ervoor kiest om de bedrijfsgezondheidsdienst preventief in te zetten. Daarnaast kan risicotaxatie als vast onderdeel ingezet worden voordat een jeugdprofessional zich in een risicovolle omstandigheid begeeft (Van Hogendorp, 2017). In deze risicotaxatie kunnen bijvoorbeeld vragen gesteld worden over wie wanneer en hoe handelt bij bedreiging. Zo nodig kunnen organisaties nazorggesprekken faciliteren.

Als onderdeel van de contextgerichte aanpak van zorgwekkende radicalisering stellen Noordegraaf en collega’s (2020) dat jeugdprofessionals en hun organisaties het beste kunnen omgaan met deze veranderende complexiteit door structureel te (leren) leren en te (leren) samenwerken (zie Contextgericht werken). Op basis van vergelijkend onderzoek formuleerden zij bovenstaande ‘lessen’ voor jeugdprofessionals die te maken kunnen krijgen met onder andere criminaliteit, radicalisering en/of terrorisme. Deze lessen gaan over wat professionals (samen met hun organisaties) kunnen doen om het (leren) leren en het (leren) samenwerken in de praktijk te realiseren.