Interventies
Toelichting op de aanbevelingen
-
Gebruik voor het inschatten van de risico’s de SIK-lijst als hulpmiddel. Deze checklist brengt risico- en beschermende factoren in kaart en adviseert vervolgens over in te zetten interventies. De lijst kun je voor, tijdens of na het gesprek met de ouder(s) doornemen.
-
Werk samen met de ouder(s) en het kind om een interventie te kiezen die helpt om de beschermende factoren te versterken. Dit is bij voorkeur een erkende KOPP/KOV-specifieke of generieke interventie. Ga naar de de tools voor tips over gespreksvoering met ouders en kinderen. Als er specifieke problemen zijn, zoals problematische gehechtheid, traumagerelateerde problemen, ernstige gedragsproblemen, kindermishandeling, meervoudige en complexe problemen en scheiding, raadpleeg dan de richtlijnen voor deze problemen.
-
Overweeg, samen met de ouder(s) en het kind en de Wmo-consulent of er ondersteuning of begeleiding nodig is om stress te verminderen en de zelfredzaamheid van het gezin of het kind te versterken.
-
Houd bij alle aanbevelingen rekening met de culturele achtergrond van het gezin, en de draagkracht en de verstandelijke vermogens van ouder(s) en kind.
Interventies kiezen
Als jeugdprofessional vervul je een belangrijke rol in de begeleiding van gezinnen en kinderen van ouder(s) die kampen met psychische problemen en/of verslaving. Vaak is langdurige individuele begeleiding nodig vanuit de jeugdhulp en Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo). Een Wmo-consulent, ook wel indicatiesteller genoemd, behandelt zorgaanvragen voor individuele Wmo-voorzieningen namens de gemeente. Het doel van de Wmo is om volwassenen (18+) zo lang mogelijk thuis te laten wonen. Daarnaast hebben ouders vanuit de Jeugdwet recht op gratis cliëntondersteuning bij de aanvraag van jeugdhulp en het tot stand komen van het hulpaanbod. Het is belangrijk dat je ouders informeert over deze ondersteuning.
Preventieve interventies
De wetenschappelijke literatuur laat zien dat (preventieve) interventies een positieve invloed kunnen hebben op gezinnen waarin één of beide ouders te maken hebben met psychische en/of verslavingsproblemen. Uit onderzoek blijkt dat het risico dat een kind dezelfde psychische stoornis als de ouder(s) ontwikkelt, flink afneemt bij de inzet van preventieve interventies (Siegenthaler et al., 2012). Bovendien laten studies zien dat er na verloop van tijd verbeteringen zijn in internaliserend en externaliserend gedrag van kinderen wanneer je deze interventies samen met het gezin inzet (Thanhauser et al., 2017).
Overleg over interventies
Er zijn zowel algemene als specifieke interventies beschikbaar voor KOPP/KOV. Deze interventies zijn inzetbaar vanuit de jeugdhulp, in overleg met ouders, kinderen en jeugdprofessional. Het is belangrijk om samen te overleggen welke hulp het beste past bij het gezin. In deze gesprekken en de communicatie met het gezin ligt de nadruk op versterking van wat al goed gaat. De hierna beschreven interventies, kunnen hierbij helpen. Sommige interventies zijn breder toepasbaar dan voor de aangegeven leeftijdsgroep, vooral als de genoemde leeftijdsgrens achttien jaar is. Kijk hierbij niet alleen naar de kalenderleeftijd, maar ook naar de mentale leeftijd van het kind.
Interventies aandragen
Als jeugdprofessional bied je ouders positieve ondersteuning bij de opvoeding van hun kind(eren), en dat versterkt de veerkracht van kinderen en ouders. Samen met de ouders en het kind bespreek je welke interventies het beste passen bij de ondersteuningsbehoefte die naar voren komt in gesprek. De SIK-lijst kan hierbij helpen (Beijers et al., 2010; Dorgelo et al., 1995;). Als je een beeld hebt van de mogelijke problematiek, kan die bijbehorende handelingsadviezen geven. De interventies kunnen gericht zijn op het kind, de ouder(s) en/of de omgeving. Als uit de checklist bijvoorbeeld blijkt dat een kind weinig zicht heeft op de problemen van de ouder(s), kun je het kind wijzen op een voorlichtingsbrochure of website. Als het kind volgens de checklist weinig copingvaardigheden heeft, kun je aanraden om deel te nemen aan een groep voor kinderen van ouders met psychische en/of verslavingsproblemen, of sociale vaardighedentraining (SOVA).
Ontbrekende informatie achterhalen
Blijkt uit de checklist dat het kind gedrags- of emotionele problemen heeft, dan is het advies om gevalideerde screeningsinstrumenten af te nemen. Bij verwaarlozing, lichamelijke, psychische en/of seksuele mishandeling verwijst de SIK-lijst naar de richtlijn Kindermishandeling. De SIK-lijst kun je voor, tijdens of na het gesprek met de ouder(s) nalopen. Sommige informatie is al bij de aanmelding van een kind bekend. Via een gesprek met de ouder(s), de huisarts of verwijzer kun je nog ontbrekende informatie achterhalen. In de SIK-lijst (TOOLS) staan tips voor gespreksvoering met ouders en kinderen.
Hulpmiddelen voor het gezamenlijk besluitvormingsproces
Beslis samen met het gezin over specialistische hulp. Het is belangrijk om de hulp zo snel mogelijk in te zetten, maar alleen als dit echt nodig is. Hiervoor is de BRAM-tool beschikbaar: Beslissen, Reflecteren en Analyseren, Mét ouders’ (Blaauw et al., 2018). Deze tool is gratis toegankelijk via bramtool.nl, een portal voor landelijk beschikbare hulpmiddelen. Die ondersteunen jeugdprofessionals bij het samen met ouders goed doorlopen van de verschillende fasen van het besluitvormingsproces, zoals een analyse maken, doelen stellen en hulp kiezen. Met de reflectietool krijg je inzicht in je eigen vaardigheden om transparant en onderbouwd met ouders en kinderen in gesprek te gaan, zodat je samen tot passende keuzes voor jeugdhulp kunt komen.
Overzicht van interventies
Jeugdhulporganisaties kunnen, eventueel in samenwerking met andere organisaties, verschillende interventies inzetten voor kinderen en ouders in KOPP/KOV-situaties. Sommige interventies zijn speciaal ontwikkeld voor deze doelgroep, terwijl andere algemener zijn. De werkgroep heeft interventies geselecteerd die minstens als ‘theoretisch goed onderbouwd’ staan vermeld in de databank Effectieve jeugdinterventies, of die naar voren zijn gebracht door de werkgroep en positieve resultaten laten zien in in wetenschappelijk onderzoek. Ook noemen zij enkele interventies die door de praktijk zijn aangedragen, maar waarvan niet bekend is hoe effectief zij zijn.
De specifieke interventies voor KOPP/KOV zijn te vinden in de tabel bij Psycho-educatie. Deze interventies richten zich op alle beïnvloedbare risico- en beschermende factoren die staan in de Oorzaken en factoren. Meer details over deze interventies zijn te vinden in de databank Effectieve jeugdinterventies.
Onderstaande tabel bevat generieke interventies die inzetbaar zijn bij problemen door het opgroeien in een gezin met psychische en/of verslavingsproblemen. Meer informatie over deze interventies is te vinden in databank Effectieve jeugdinterventies. Wanneer je als jeugdzorgprofessional rekening houdt met de culturele achtergrond van het gezin, de draagkracht en het begrip van zowel de ouders als het kind, vergroot je de kans dat deze interventies succesvol zijn.
Overzicht van KOPP-specifieke interventies
| Naam interventie | Doel van de interventie | Methode | Primaire doelgroep | Niveau van effectiviteit / onderzoek |
|---|---|---|---|---|
| Ouder-babyinterventie | De ouder-kindinteractie en een veilige gehechtheid van het kind versterken . | Huisbezoeken | Ouders met psychische problemen die een baby van 0-1 jaar hebben. | Erkend als: effectief volgens eerste aanwijzingen. |
| Online cursus KopOpOuders | De opvoedcompetentie van de ouders versterken. | Online groepsbijeenkomsten in een chatbox, een e-mail service en zelfhulpcursus. | Ouders met psychische en/ of verslavingsproblemen en hun partners met een kind van 1-18 jaar. | Erkend als: goed onderbouwd. |
| KOPPsupport (voorheen Kopstoring) | Ondersteunen bij het omgaan met een ouder met psychische problemen, het bevorderen van een reële kijk op zichzelf en de ouder, het doorbreken van sociaal isolement en het aanleren van vaardigheden om goed voor zichzelf te zorgen. | Online groepsbijeenkomsten in een chatbox en een e-mail service. | Jongeren van 16-25 jaar van wie (een van) de ouders psychische - of verslavingsproblemen heeft. | Erkend als: goed onderbouwd. |
| Piep zei de Muis | Kinderen van ouders met psychische, psychosociale en verslavingsproblemen signaleren en steunen. Deze interventie maakt de thuissituatie bespreekbaar, leert kinderen te ontspannen, emoties te herkennen en het zelfbeeld te verbeteren. | Gezinsbegeleiding, bijeenkomsten voor kinderen, ouderbijeenkomsten, opvoedondersteuning en lotgenotencontact. | Kinderen van 4-8 jaar en hun ouders die leven in gezinnen waar veel stress voorkomt (incl. KOPP/KOV). | Erkend als: goed onderbouwd. |
| Een training die jonge mantelzorgers helpt hun veerkracht te vergroten zodat zij beter kunnen omgaan met stress vanwege het zorgen voor of het zorgen maken om een naaste met een verslaving. | Groepsgerichte trainingen.
| Kinderen van 14-18 jaar die mantelzorgtaken hebben.
| Erkend als: goed onderbouwd. |
Algemene interventies ingedeeld per beschermende factor
Versterken opvoedvaardigheden en ouder-kindinteractie
| Naam interventie | Doel van de interventie | Methode | Primaire doelgroep | Niveau van effectiviteit / onderzoek |
|---|---|---|---|---|
| Incredible years | De opvoedvaardigheden van de ouder versterken, zodat de gedragsproblemen van het kind verminderen. | Groepstraining. | Ouders van kinderen van 3-8 jaar met ernstige gedragsproblemen of andere problemen die de ontwikkeling bedreigen. | Erkend als: effectief volgens sterke aanwijzingen. |
| Invest in Play | De opvoedvaardigheden van de ouder versterken, zodat de gedragsproblemen van het kind verminderen. | Groepstraining. | Ouders van kinderen van 2-12 jaar met ernstige gedragsproblemen of andere problemen die de ontwikkeling bedreigen. | Erkend als: effectief volgens sterke aanwijzingen. |
| Home-start | De opvoedcompetenties vergroten en de steun in het sociale netwerk versterken. | Huisbezoeken. | Ouders van kinderen van 0-6 jaar. | Erkend als: effectief volgens goede aanwijzingen. N.B. Deze erkenning is ouder dan 5 jaar. De erkenningscommissie beoordeelt deze interventie opnieuw. |
| VoorZorg | (Het risico op) kindermishandeling terugdringen. | Huisbezoeken. | (Zwangere) moeders en hun kind(eren) van 0-2 jaar die een verhoogd risico lopen op mishandeling en verwaarlozing. | Erkend als: effectief volgens goede aanwijzingen. |
| Triple P: Positief Pedagogisch Programma niveau 4 en 5 | De opvoedvaardigheden en de band tussen ouder en kind versterken, zodat de emotionele en gedragsproblemen van het kind verminderen. | Individueel begeleidingstraject of een groepstraining voor ouders. | Ouders van kinderen van 2-16 jaar met milde tot ernstige emotionele of gedragsproblemen. | Erkend als: effectief volgens eerste aanwijzingen. N.B. Deze erkenning is ouder dan 5 jaar. De erkenningscommissie beoordeelt deze interventie opnieuw. |
| Parent Management Training Oregon (PMTO) | De opvoedstrategieën versterken, zodat de gedragsproblemen van het kind verminderen. | Individuele behandeling. | Ouders van kinderen met ernstige gedragsproblemen (4- 12 jaar). | Erkend als: effectief volgens eerste aanwijzingen. N.B. Deze erkenning is ouder dan 5 jaar. De erkenningscommissie beoordeelt deze interventie opnieuw. |
| Parent-Child Interaction Therapy (PCIT) | De opvoedingsvaardigheden van de ouders vergroten en de kwaliteit van de ouder-kindinteractie verbeteren, zodat de gedragsproblemen van kinderen verminderen. | Ouders en kind worden samen in een spelkamer getraind, waarbij de therapeut de ouder coacht via een oortje. | Kinderen met gedragsproblemen (2-7 jaar) en hun ouders, gezinnen waarin sprake is van kindermishandeling, gezinnen met complexe problemen. | Erkend als: effectief volgens goede aanwijzingen. |
| Kortdurende video-hometraining (K-VHT) | Het contact en de interactie tussen ouders en kinderen verbeteren en daarmee probleemgedrag voorkomen of verminderen. | Huisbezoeken. | Gezinnen met kinderen van 0-4 jaar, waarin de ouders opvoedingsspanning ervaren en lichte opvoedvragen hebben. | Erkend als: goed onderbouwd. N.B. Deze erkenning is ouder dan 5 jaar. De erkenningscommissie beoordeelt deze interventie opnieuw. |
| Video-home training (VHT) | De interactie tussen ouders en kinderen verbeteren, internaliserend of externaliserend probleemgedrag verminderen. | Huisbezoeken. | Gezinnen met kinderen van 4-12 jaar, waarin de ouders opvoedingsspanning ervaren. | Erkend als: goed onderbouwd. |
Versterken van zelfvertrouwen, copingvaardigheden en sociale redzaamheid van het kind
| Naam interventie | Doel van de interventie | Methode | Primaire doelgroep | Niveau van effectiviteit / onderzoek |
|---|---|---|---|---|
| Multisysteem-therapie (MST) | Ernstige gedragsproblemen terugdringen en uithuisplaatsing voorkomen. | Intensieve behandeling in de thuissituatie, in samenwerking met de omgeving van het gezin. | Gezinnen met kinderen van 10-18 jaar met ernstige Gedragsproblemen. De jongere hoeft niet gemotiveerd te zijn. | Erkend als: effectief volgens goede aanwijzingen. |
| Relationele Gezinstherapie (RGT) | Interacties in het gezin verbeteren, de gedragsproblemen van de jongere verminderen, waaronder de kans op het plegen van (nieuwe) delicten. | Gezinstherapie via sessies thuis of op locatie bij de instelling. | Gezinnen met jongeren van 12-17 jaar met ernstige gedragsproblemen. | Erkend als: goed onderbouwd. |
| En nu jij | Jonge mantelzorgers ondersteunen, aandacht voor de eigen behoeften vergroten en goede zelfzorg stimuleren. | E-learning en online coaching, live coaching en contactgroepen in Amsterdam. | Jonge mantelzorgers van 10-25 jaar. | Aangedragen vanuit de praktijk. |
Versterken netwerk
| Naam interventie | Doel van de interventie | Methode | Primaire doelgroep | Niveau van effectiviteit / onderzoek |
|---|---|---|---|---|
| Signs of safety | Een veilige (opvoed)situatie voor kinderen creëren. | Netwerkbijeenkomst bij het gezin thuis, gesprekken met betrokkenen, opstellen van veiligheidsplan. | Gezinnen met kinderen van 0-23 jaar, waarbij kindermishandeling wordt vermoed. | Erkend als: goed onderbouwd.
N.B. De erkenning van de interventie is verlopen. |
| Eigen kracht-conferentie | Het sociale netwerk van het gezin activeren, problemen rondom opvoeding en opgroeien oplossen, de autonomie van het gezin versterken. | Bijeenkomst waarbij het gezin, de familieleden, de vrienden en eventueel de professionele betrokkenen een plan van aanpak maken. | Gezinnen met kinderen van 0-23 jaar, die problemen ervaren rondom de ontwikkeling of de opvoeding. | Aangedragen vanuit de praktijk; overwegend positieve onderzoeks- uitkomsten, maar de kwaliteit van het onderzoek is beperkt (Bartelink & Verheijden, 2015). |
Screeningstool
Als bekend is dat er psychische en/of verslavingsproblemen spelen bij een of beide ouder(s), gebruik je de tool Screening ouders en kinderen met bijbehorende advisering van interventies. Er zijn verschillende momenten waarop je de checklist) kunt afnemen:
- Voordat het kind is gescreend op psychosociale problemen. De checklist laat dan zien of nadere screening of diagnostiek wenselijk is en welke KOPP-interventies je kunt inzetten voor de ouder(s) en het kind.
- Nadat het kind is gescreend op psychosociale problemen. De checklist geeft in dit geval aanwijzingen of KOPP-interventies gewenst zijn voor de ouder(s) en het kind. En zo ja, welke specifieke interventies je kunt inzetten.
Gebruik de SIK-lijst om de ernst van de problemen van kinderen met KOPP/KOV-ouders in kaart te brengen. Waar deze lijst nog onvoldoende inzicht geeft, is een gesprek met de ouder(s) en soms ook het kind nodig. Bij voorkeur loop je de SIK-lijst door vóór het oudergesprek.