Verantwoording en bronnen

© 2023 Beroepsvereniging van Professionals in Sociaal Werk, Nederlands Instituut van Psychologen, Nederlandse Vereniging van Pedagogen en Onderwijskundigen, Nederlands Jeugdinstituut.  

Op voorwaarde van naamsvermelding wordt toestemming gegeven voor het kopiëren, opslaan, en openbaar maken van de tekst van deze publicatie. Richtlijnen ondersteunen professionals om samen met cliënten te beslissen over de best passende hulp. Een richtlijn geeft onderbouwde aanbevelingen op basis van wetenschappelijk onderzoek, praktijkkennis van professionals en ervaringskennis van cliënten. Richtlijnen worden regelmatig aangepast. We adviseren dringend altijd de website te raadplegen voor de meest actuele versies.   

De richtlijn is ontwikkeld door het Nederlands Jeugdinstituut (NJi) en geautoriseerd door de Beroepsvereniging van Professionals in Sociaal Werk (BPSW), het Nederlands Instituut van Psychologen (NIP) en de Nederlandse Vereniging van Pedagogen en Onderwijskundigen (NVO). Het ontwikkelen, herzien en implementeren van richtlijnen voor jeugdprofessionals vindt plaats in het kader van het Meerjarenplan Richtlijnen Jeugd, opgesteld door het Nederlands Jeugdinstituut, de Beroepsvereniging van Professionals in Sociaal Werk (BPSW), het Nederlands Instituut van Psychologen (NIP) en de Nederlandse Vereniging van Pedagogen en Onderwijskundigen (NVO). Zie voor meer informatie Over de richtlijnen.   

Gebruik als titel van deze richtlijn in referenties altijd: ‘Richtlijn Middelengebruik voor jeugdhulp en jeugdbescherming’.  

3e druk (2023)  
De oorspronkelijke richtlijn is in 2024 geherstructureerd.  
De interventies zijn in 2024 geactualiseerd. 

Bij de ontwikkeling en herziening van deze richtlijn zijn diverse bijeenkomsten met verschillende doelgroepen (jeugdprofessionals, ouders, jongeren en experts uit het veld) belegd om knelpunten met betrekking tot middelengebruik van jongeren in de jeugdhulp en jeugdbescherming te bespreken. 

Auteurs herziening 

• Anneke van Wamel 
• Britt Bilderbeek  

Auteurs ontwikkeling   

• Elske Wits  
• Theo Doreleijers   
• Wim van den Brink   
• Daniëlle Meije  
• Bob van Wijngaarden   
• Geurt van de Glind   

Herzieningswerkgroep  

• Inez Vandenbussche   
• Jannet de Jonge  
• Leontien Los   
• Marjan Möhle  
• Mieke Mutsters   
• Roel Biemans   
• Eva Mattheijer   
• Auke Zandstra   
• Anouk Bergmans   
• Gijs van Houwelingen   
• Charlotte van ’t Spijker  

Zie voor een algemene verantwoording van de werkwijze bij de ontwikkeling en herziening van de richtlijnen Jeugdhulp en Jeugdbescherming Over de richtlijnen.   

Versies richtlijn en onderbouwing

De eerste versie van de richtlijn Middelengebruik is gepubliceerd in 2016. Deze bestond destijds uit twee afzonderlijke documenten: de richtlijn zelf en een onderbouwingsdocument van de richtlijn. De richtlijn is in 2023 geactualiseerd. De huidige richtlijn bevat per bouwsteen en bijbehorende uitgangsvragen een korte onderbouwing van de aanbevelingen. Het oorspronkelijke onderbouwingsdocument van de eerste versie van de richtlijn is niet geactualiseerd.  Daarom is dit document niet meer online gepubliceerd. Via info@richtlijnenjeugdhulp.nl is de oorspronkelijke onderbouwing van de richtlijn op te vragen. Dit geldt voor de verantwoording van de eerdere herzieningen van de richtlijn. 

Proces 

In het kader van het Meerjarenplan Richtlijnen Jeugd vindt periodieke herziening plaats van de bestaande richtlijnen voor jeugdhulp en jeugdbescherming. Op basis van de planning en de wens tot actualisatie kwam de richtlijn Middelengebruik in aanmerking voor revisie. Het Trimbos-instituut heeft deze herziening in opdracht van het NJi tussen december 2021 en april 2023 uitgevoerd. De herziening richtte zich op de richtlijn en niet op de onderbouwing. Op basis van de aanpassingen in de richtlijn zijn de werkkaarten en informatie voor ouders ook herzien door het NJi. 

De dynamische herziening is uitgevoerd door het Trimbos-instituut (Anneke van Wamel en Britt Bilderbeek) in samenwerking met Manon Donker en Marianne Berger.

Alten, J. van, Berger, M., Derksen, K. & Rondeel, M. (2017). Competentieprofiel hbo jeugd- en gezinsprofessional. Utrecht: Beroepsvereniging voor Professionals in Sociaal Werk (BPSW).    

Argumentenfabriek (2012). Knelpuntenanalyse ten behoeve van de richtlijn ADHD Jeugdzorg. Utrecht: Nederlands Jeugdinstituut.    

Arkowitz, H., Miller, W. R. & Rollnick, S. (Eds). (2015). Motivational interviewing in the treatment of psychological problems (2nd ed.). New York: The Guilford Press.    

Armstrong T.D. & Costello E.J. (2002) Community studies on adolescent substance use, abuse, or dependence and psychiatric comorbidity. J Consult Clin Psychol. 2002 Dec; 70(6):1224-39. https://doi.org/10.1037//0022-006x.70.6.1224. PMID: 12472299.    

Barendregt, C. & Wits, E. (2013). Vroegsignalering van middelenproblematiek bij jongeren. Voorbeelden van toepassing van de richtlijn vroegsignalering middelenmisbruik of -afhankelijkheid in de praktijk. Rotterdam: IVO.    

 Baron, E., Jonge, J. de, & Schippers, G. (2017). Motiverende gespreksvoering. Gedragstherapie, 48(2), 2 juni.    

Basedow, L. A., Kuitunen-Paul, S., Roessner, V., & Golub, Y. (2018). Traumatic events and substance use disorders in adolescents. Frontiers in Psychiatry, 11, article nr. 559.    

Blaauw, E., & Dam, R. K. S. van, (2021). Aandacht voor verslavingskunde in het mbo, hbo en wo. GGzet, 20-26.    

Boendermaker, L., Rooijen, K. van, & Berg, T. (2012). Residentiële jeugdzorg: Wat werkt? Utrecht: Nederlands Jeugdinstituut.     

Bronfenbrenner, U. (1979). The ecology of human development. Cambridge: Harvard University Press.    

Bronfenbrenner, U. (1994). Ecological models of human development. In U. Bronfenbrenner, International Encyclopedia of Education, Vol 3, 2nd Ed., Oxford: Elsevier.    

Conrod, P. J., O'Learry-Barret, M., Newton, N., Topper, L., Castellanos-Ryan, N., Mckie, C., & Girard, A. (2013). Effectiveness of a Selective, Personality-Targeted prevention Program for Adolescent Alcohol Use and Misuse. JAMA Psychiatry, 70(3), 334-342.    

Couwenbergh, C., Brink, W. van den, Zwart, K., Vreugdenhil, C., Wijngaarden-Cremers, P. van, & Gaag, R. J. van der (2006). Comorbid psychopathology in adolescents and young adults treated for substance use disorders: A review. European Child and Adolescent Psychiatry, 15(6), 319-328.    

Couwenbergh, C. (2009). Substance abuse and its co-occurence with other mental health problems in adolescents. Nijmegen: Radboud Universiteit.    

Dai, H. D., Doucet,  G. E., Wang, Y., Puga, T., Samson, K., Xiao, P. & Khan, A. S. (2022). Longitudinal Assessments of Neurocognitive Performance and Brain Structure Associated With Initiation of Tobacco Use in Children, 2016 to 2021. JAMA Network Open, 5(8), e2225991. https://doi.org/10.1001/jamanetworkopen.2022.25991.    

Duijvenbode, N. van, Nagel, J. van der, Poelen, E., Kiewik, M., Kemna, L., & Bierman, K. (2019). Handreiking Middelengebruik en verslaving bij mensen met een LVB. Utrecht: KAJAK, academische werkplaats.     

DuPont, R.L., Han, B., Shea, C.L. & Madras, B.K. (2018) Drug use among youth: National survey data support a common liability of all drug use, Preventive Medicine, Volume 113, 2018, Pages 68-73.    

Gezondheidsraad (2018). Alcohol en hersenontwikkeling bij jongeren. Den Haag: Gezondheidsraad.     

Gower, A. L., Rider, G. N., Brown, C., McMorris, B. J., Coleman, E., Taliaferro, L. A., & Eisenberg, M. E. (2018). Supporting Transgender and Gender Diverse Youth: Protection Against Emotional Distress and Substance Use. American Journal of Preventive Medicine, 55(6), 787-794. https://doi.org/10.1016/j.amepre.2018.06.030.     

Hammink, A., Altenburg, M., & Schrijvers, A. (2012). De sociale gevolgen van verslaving. Een state of the art studie naar verstoring van sociale relaties, schooluitval, dakloosheid, schulden en huiselijk geweld als gevolg van alcohol- of drugsverslaving. Den Haag: Instituut voor Verslavingsonderzoek IVO.    

Hendriks, V., Blanken, P., Croes, E., Schippers, G., Schellekens, A., Stollenga, M., & Brink, W. van den (2018). Multidisciplinaire richtlijn Stoornissen in het gebruik van cannabis, cocaïne, amfetamine, ecstasy, GHB en benzodiazepines. Netwerk Kwaliteitsontwikkeling GGZ.    

Hendriks, V., Spijkerman, R., Oort, M. van, Glind, G. van de, Müller, M., Schee, E. van der, Carpentier, P. J., Nagel, J. van der, & Jong, C. A. J. de, (2014). richtlijn ADHD en middelengebruik bij adolescenten. Screening, diagnostiek en behandeling in de jeugd-GGZ en jeugdverslavingszorg. Resultaten Scoren.     

Hermanns, J. (2009). Het opvoeden verleerd. Amsterdam: Vossiuspers.     

Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd (2022). Vrijheidsbeperkende maatregelen in open residentiële jeugdhulp. Den Haag: Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd.    

Jellinek (2021). Hoelang zijn alcohol of andere drugs aantoonbaar in het lichaam?  https://www.jellinek.nl/vraag-antwoord/hoe-lang-zijn-alcohol-en-drugs-aantoonbaar/.     

Jonge, J. de, Spijkerman, R., & Müller, M. (2018). Handleiding CGT-J. Utrecht: Perspectief Uitgevers.    

Kepper, A., Veen, V., Monshouwer, K., Stevens, G., Drost, W., Vroome, T., & Vollebergh, W.A.M. (2009). Middelengebruik bij jongens in Justitiële Jeugdinrichtingen [Substance use Among Male Adolescents in Juvenile Justice Institutions in the Netherlands]. Utrecht: Utrecht University.    

Knight, J. R., Sherritt, L., Harris, S. K., Gates, E. C., & Chang, G. (2003). Validity of brief alcohol screening tests among adolescents: A comparison of the AUDIT, POSIT, CAGE and CRAFFT. Alcoholism: Clinical & Experimental Research, 27, 67-73.     

Knight, J. R., Shrier, L. A., Bravender, T. D., Farrell, M., Vander Bilt, J., & Shaffer, H.J. (1999). A new brief screen for adolescent substance abuse. Archives of Pediatrics. Adolescent Medicine, 153, 591-596.    

Köck, P., Meyer, M., Elsner, J., Dürsteler, K. M., Vogel, M., & Walter, M. (2022). Co-occurring Mental Disorders in Transitional Aged Youth With Substance Use Disorders–A Narrative Review. Frontiers in Psychiatry, 13.    

Kok, J. M., Menkehorst, G. A. B. M., Naayer, P. M. H., & Zandberg, T. (1991). Residentieel gedragstherapeutisch behandelingsprogramma: Ontwikkeling, invoering, effectmeting. Assen: Dekker & Van de Vegt.    

Lammers, J., Alberti, I., Klooster, B. van ’t, & Bouts, M. (2019). Richtlijnen verslavingspreventie binnen het onderwijs. Utrecht: VKN/Trimbos-instituut.    

Lammers, J., Goossens, F., Lokman, S., Monshouwer, K., Lemmers, l., Conrod, P., Wiers, R., Engels, R., & Kleinjan, M. (2011). Evaluating a selective prevention programme for binge drinking among young adolescents: Study protocol of a randomized controlled trial. BMC Public Health, 11, 126.    

Lipari, R. N., Ahrnsbrak, R. D., Pemberton, M. R., Porter, J. D. (2018). Risk and Protective Factors and Estimates of Substance Use Initiation: Results from the 2016 National Survey on Drug Use and Health. In Substance Abuse and Mental Health Services Administration (US), CBHSQ Data Review. Substance Abuse and Mental Health Services Administration (US), Rockville (MD).    

Low, N. C. P., Dugas, E., O’Loughlin, E., Rodriguez, D., Contreras, G., Chaiton, M. & O’Loughlin, J. (2012). Common stressful life events and difficulties are associated with mental health symptoms and substance use in young adolescents. BMC Psychiatry, 12, 116.    

McGillicuddy, N.B. (2006). A review of substance use research among those with mental retardation. Ment Retard Dev Disabil Res Rev, 12(1), 41-7.    

Möhle, M., Gelder, N. van, Rombouts, M., Scheffers-van Schayck, T., & Monshouwer, K. (2021). Preventie en gebruik van alcohol, tabak, cannabis en andere middelen in de residentiële jeugdzorg. Kerngegevens uit het EXPLORE-onderzoek. Utrecht: Trimbos-instituut.     

Moos, R. (2007). Theory-based active ingredients of effective treatments for substance use disorders - Review. Drug and Alcohol Dependence, 88(2-3), 109-121.    

MST-Nederland/België (2021). Justitieleinterventies.nl: beschrijving Multisysteem Therapie (MST). Utrecht: Nederlands Jeugdinstituut, Movisie en Trimbos-instituut. https://www.nji.nl/sites/default/files/2022-05/MST.pdf.    

Mutsaers, K., Blekman, J., & Schipper, H. (2007). Licht verstandelijk gehandicapten en middelengebruik. Wat is er tot op heden bekend? Utrecht: Trimbos-instituut.    

Nagel, J. E.L. van der, Kiewik, M., & Didden, R. (2012). Iedereen gebruikt toch? Verslaving bij mensen met een lichte verstandelijke beperking. Amsterdam: Boom.    

Newcomb, M. E., Hill, R., Buehler, K., Ryan, D.T., Whitton, S.W., & Mustanski, B. (2020). High Burden of Mental Health Problems, Substance Use, Violence, and Related Psychosocial Factors in Transgender, Non-Binary, and Gender Diverse Youth and Young Adults. Archives of Sexual Behavior, 49, 645–659.     

Oudejans, S., & Spits, M. (2013). Investeren in verslavingspreventie - Beschrijving van Nederlandse programma’s voor jeugd en jongeren. Resultaten Scoren.    

Patrick, H., & Williams, G. C. (2012). Self-determination theory: Its application to health behavior and complementarity with motivational interviewing. International Journal of Behavioral Nutrition and Physical Activity, 9(18).     

Ren, M., & Lotfipour, S. (2019). Nicotine Gateway Effects on Adolescent Substance Use. The western journal of emergency medicine, 20(5), 696–709. https://doi.org/10.5811/westjem.2019.7.41661    

Rigter, H. (2015). Databank effectieve jeugdinterventies: beschrijving ‘Multidimensionele familietherapie (MDFT)’. Utrecht: Nederlands Jeugdinstituut.  http://www.nji.nl/jeugdinterventies.    

Ryan, R. M., & Deci, E. L. (2017). Self-determination theory: Basic psychological needs in motivation, development, and wellness. New York: Guilford Publishing.    

SAMHSA - Substance Abuse and Mental Health Services Administration. (2006). Results from the 2005 national survey on drug use and health: national findings. Office of Applied Studies, NSDUH Series H-30, DHHS Publication No. SMA 06-4194. Rockville, MD: SAMHSA.    

Schramm-Sapyta, N.L., Walker, D., Caster, J.M., Levin, E.D., & Kuhn, C.M. (2009). Are adolescents more vulnerable to drug addiction than adults? Evidence from animal models. Psychopharmacology, 106, 1-21.    

Saxton, J., Rodda, S. N., Booth, N., Merkouris, S. S., & Dowling, N. A. (2021). The efficacy of Personalized Normative Feedback interventions across addictions: A systematic review and meta-analysis. PLoS One, 16(4). https: //doi.org/: 10.1371/journal.pone.0248262.     

Schweren, J. S., Hovenkamp, A., Jörg F., Li-Kan, K., & Schoevers, R. A. (2021). Grootschalige en systematische preventie van psychische aandoeningen bij jongeren en jongvolwassenen: Een verkenning van evidentie en ‘best practices’. Groningen: Geestkracht FNO/ Afdeling Psychiatrie van het Universitair Medisch Centrum Groningen en de Rijksuniversiteit Groningen.     

Schramm-Sapyta, N.L., Walker, D., Caster, J.M., Levin, E.D., & Kuhn, C.M. (2009). Are adolescents more vulnerable to drug addiction than adults? Evidence from animal models. Psychopharmacology, 106, 1-21.    

Simmons, S., & Suárez, L. (2016). Substance abuse and trauma. Child and Adolescent Psychiatric Clinics, 25(4), 723-734.    

Slot, N. W., & Spanjaard, H. J. M. (1999). Competentievergroting in de residentiële jeugdzorg. Hulpverlening voor kinderen en jongeren in tehuizen. Baarn: Intro.    

Snoek, A., Wits, E., Stel, J. van der, & Mheen, D. van de (2010). Kwetsbare groepen jeugdigen en (problematisch) middelengebruik. Den Haag: IVO.    

Spaedy, A., Doumas, S., & Solhkhah, R. (2020). Substance Use Disorders in Vulnerable Children. Pediatr Clin North Am. 2020 Apr; 67(2):373-385. https: doi.org/10.1016/j.pcl.2019.11.002. PMID: 32122566.    

Spijkerman, R., Crunelle, C. L., Özgen, M. H., Begeman, A. H. A., Dom, G., Glind, G. van de, Groenman, A. P., Kernebeek, M. W. van, Matthys, F., Post, M., Schellekens, A., Staal, W., Brink, W. van den, & Hendriks, V. M. (2021). Jongeren met een stoornis in het gebruik van middelen en ADHD: Internationale consensus. Tijdschrift voor Psychiatrie, 63, 868 - 874.     

Spronk, D., Bilderbeek, B., Miltenburg, C. van, & Jong, M. de (2021) Preventie van cocaïnegebruik - Inventarisatie en kansen voor de toekomst. Utrecht: Trimbos-instituut.     

Sussman, S., Skara, S., & Ames, S. L. (2008). Substance abuse among adolescents. Substance Use & Misuse, 43, 1802-1828.    

Nagel J. van der, Kiewik. M, Dijk, M. van, Jong, C. de, & Didden, R. (2011). Handleiding SumID-Q, Meetinstrument voor het in kaart brengen van Middelengebruik bij mensen met een lichte verstandelijke beperking. Deventer: Tactus.    

West, R. (2013). EMCDDA Insights: Models of addiction. EMCDDA.   

Vansteenkiste, M., & Soenens, B. (2015). Vitamines Voor Groei: Ontwikkeling Voeden Vanuit de Zelf-Determinatie Theorie. Leuven: Uitgeverij Acco.   

Zoon, M. (2012). Wat werkt bij middelengebruik? Utrecht: Nederlands Jeugdinstituut.