Verantwoording en bronnen

© 2020 Beroepsvereniging van Professionals in Sociaal Werk, Nederlands Instituut van Psychologen, Nederlandse vereniging van pedagogen en onderwijskundigen, Nederlands Jeugdinstituut. 

Op voorwaarde van naamsvermelding wordt toestemming gegeven voor het kopiëren, opslaan, en openbaar maken van de tekst van deze publicatie. 

Richtlijnen ondersteunen professionals om samen met cliënten te beslissen over de best passende hulp. Een richtlijn geeft onderbouwde aanbevelingen op basis van wetenschappelijk onderzoek, praktijkkennis van professionals en ervaringskennis van cliënten. Richtlijnen worden regelmatig aangepast. We adviseren dringend altijd de website te raadplegen voor de meest actuele versies. 

De richtlijn is ontwikkeld door TNO en Rutgers en geautoriseerd door de Beroepsvereniging van Professionals in Sociaal Werk (BPSW), het Nederlands Instituut van Psychologen (NIP) en de Nederlandse Vereniging van Pedagogen en Onderwijskundigen (NVO).  

Het ontwikkelen, herzien en implementeren van richtlijnen voor jeugdprofessionals vindt plaats in het kader van het Meerjarenplan Richtlijnen Jeugd, opgesteld door het Nederlands Jeugdinstituut, de Beroepsvereniging van Professionals in Sociaal Werk (BPSW), het Nederlands Instituut van Psychologen (NIP) en de Nederlandse Vereniging van Pedagogen en Onderwijskundigen (NVO). Zie voor meer informatie: www.richtlijnenjeugdhulp.nl  

Gebruik bij referenties naar deze richtlijn altijd: 'richtlijn Seksuele ontwikkeling voor jeugdhulp en jeugdbescherming'. 

Eerste druk, mei 2020*. 

* De interventies in deze richtlijn zijn in 2021 geactualiseerd. 

De oorspronkelijke richtlijn is in 2024 geherstructureerd.   

De interventies zijn in 2024 geactualiseerd.

Auteurs 

• Sanna Maris (Rutgers)
• Remy Vink (TNO)
• Jacqueline Deurloo (TNO)
• Barbara Oud (Rutgers)
• Gaby de Lijster-van Kampen (TNO)
• Annelies Kuyper (Rutgers) 

Ontwikkelwerkgroep 

• Ine Vanwesenbeeck (voorzitter)
• Sandra de Jong
• Erika van Kralingen
• Mischa Wink
• Pieter van Kessel
• Rianne de Vries
• Josine Holdorp
• Natascha van Fucht
• Odette Montens
• Nora Zandbergen
• Shirli Rachmani
• Djolien Reusien
• Jolanda Bergsma 

Versies richtlijn en onderbouwing 

De eerste versie van deze richtlijn is gepubliceerd in 2020. Deze bestond destijds uit twee afzonderlijke documenten: de richtlijn zelf en een onderbouwingsdocument van de richtlijn. De richtlijn is in 2021 geactualiseerd. De huidige richtlijn bevat per bouwsteen en bijbehorende uitgangsvragen een korte onderbouwing van de aanbevelingen. Het oorspronkelijke onderbouwingsdocument van de eerste versie van de richtlijn is niet geactualiseerd. Daarom is dit document niet meer online gepubliceerd. Via info@richtlijnenjeugdhulp.nl is de oorspronkelijke onderbouwing van de richtlijn op te vragen.  

Keuze van beschrijving doelgroepen met betrekking tot seksuele ontwikkeling: 

Kinderen en jongeren met een beperking, stoornis en/of psychische problematiek 

Omdat het onmogelijk is uitputtend te zijn, hebben we aan de ontwikkelwerkgroep van de richtlijn gevraagd over welke specifieke groepen kinderen en jongeren zij meer wilden weten met betrekking tot hun seksuele ontwikkeling. Ook zijn we nagegaan welke groepen kinderen en jongeren veel aanwezig zijn binnen de jeugdhulp en jeugdbescherming. Op basis van deze input hebben we afgewogen van welke specifieke groepen kinderen en jongeren we in deze richtlijn de seksuele ontwikkeling moeten beschrijven. Dit zijn kinderen en jongeren met:  

• een licht verstandelijke beperking (LVB)
• een stoornis in het autismespectrum (ASS)
• problematische gehechtheid
• een seksueel trauma.

Samenstelling Projectteam 

• Drs. Remy Vink Projectleider; TNO Child Health
• Drs. Sanna Maris Rutgers
• Dr. Jacqueline Deurloo TNO Child Health
• Barbara Oud, MA Rutgers
• Gaby de Lijster-van Kampen, PhD TNO Child Health
• Annelies Kuyper Rutgers  

Samenstelling Ontwikkelwerkgroep 

• Prof. Dr. Ine Vanwesenbeeck Voorzitter; Rutgers / Universiteit Utrecht
• Drs. Sandra de Jong Combinatie Jeugdzorg / Nederlands Instituut van Psychologen (NIP)
• Erika van Kralingen William Schrikkergroep / Beroepsvereniging van Professionals in Sociaal Werk (BPSW)
• Mischa Wink, MSc Zelfstandig Adviseur / Nederlandse Vereniging van pedagogen en Onderwijskundigen (NVO)
• Pieter van Kessel Flexus Jeugdplein
• Rianne de Vries, MSc Spirit Qpido
• Josine Holdorp, MSc Nederlands Jeugdinstituut (NJi)
• Natascha van Fucht Lijn 5
• Drs. Odette Montens Juzt
• Drs. Nora Zandbergen Veilig Thuis
• Shirli Rachmani Cliëntentafel
• Djolien Reusien Cliëntentafel
• Jolanda Bergsma Aandachtsfunctionaris Centrum voor Jeugd en Gezin (CJG) 

Samenstelling Klankbordgroep 

• Drs. Simone Ebbers Zelfstandig Adviseur / Nederlandse Vereniging van pedagogen en Onderwijskundigen (NVO)
• Inge Bok, MSc, PhD Zelfstandig Adviseur / VU Medisch Centrum Amsterdam / Nederlands Instituut van Psychologen (NIP)
• Muriale Mingels, MSc Spirit / Beroepsvereniging van Professionals in Sociaal Werk (BPSW)
• Dr. Ellen Laan Nederlandse Vereniging voor Seksuologie (NVVS)
• Egbert Kruijver Nederlandse Vereniging voor Seksuologie (NVVS)
• Dr. Mechtild Hoïng Avans Hogeschool
• Marian Kuhl Politie
• Jeroen Dewinter GGZ Eindhoven
• Romana Luske, MSc Fier!
• Drs. Aafke Scharloo Zelfstandig Adviseur / Landelijk OpleidingsCentrum Kindermishandeling (LOCK)
• Prof. Dr. Peter Nikken Nederlands Jeugdinstituut (NJi)
• Iddegien Kok, MEd Hogeschool van Amsterdam

De herziening van de richtlijn Seksuele ontwikkeling is april 2025 van start gegaan. Het doel van deze herziening is een aanpassing vanwege nieuwe ontwikkelingen, nieuwe wetenschappelijke inzichten en ervaringen uit de praktijk. Expertisecentrum Rutgers voert samen met de herzieningswerkgroep en het NJi de herziening uit. Zomer 2026 vindt publicatie van de nieuwe richtlijn plaats.  

Lees ook: Draag bij aan de herziening van de richtlijn Seksuele ontwikkeling

Aandacht voor nieuwe thema’s 

In de huidige richtlijn Seksuele ontwikkeling komen een aantal belangrijke thema's niet voldoende terug. Denk aan thema’s als de digitale leefwereld van jongeren, het taboe en handelingsverlegenheid van professionals en religieuze en culturele diversiteit. We voegen deze thema’s toe tijdens de herziening. 

Verloop herzieningsproces 

De herziening van de richtlijn is in november 2024 gestart met een startbijeenkomst. Hierna is er een werkgroep samengesteld, bestaande uit professionals, ouders, ervaringsdeskundige en wetenschappers. Deze werkgroep kwam april 2025 voor het eerst bij elkaar. Gedurende 2025 en 2026 zal deze werkgroep de herziening voortzetten.  

Lees meer over de verschillende stappen van een herziening bij Over de richtlijnen.  

Ainsworth, M. D. S. (1978). The Bowlby-Ainsworth attachment theory. Behavioral and Brain Sciences, 1, 436-438. 

American Psychiatric Association (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (DSM-5). American Psychiatric Publishers. 

Baams, L., Dubas, J. S., Overbeek, G., & Aken, M. A. van (2015). Transitions in body and behavior: A meta-analytic study on the relationship between pubertal development and adolescent sexual behavior. Journal of Adolescent Health, 56(6), 586-98.  
https://doi: 10.1016/j.jadohealth.2014.11.019. 

Bernaards, C., Walpot, M., Rijs Hansen, G. R., & Moentjes, G. (2017). Core competencies for safeguarding young people in care. Absalon University College, Amsterdam University of Applied Sciences, Antwerp Plantijn University College. 

Borawska-Charko, M., Rohleder, P., & Finlay, W. M. L. (2017). The sexual health knowledge of people with intellectual disabilities: A review. Sexuality Research and Social Policy, 14(4), 393-409. 

Bos, M., & Cense, M. (2005). Trainen over diversiteit. Werkboek voor trainingen op het gebied van diversiteit toegespitst op de thema’s geweld en seksualiteit. TransAct. 

Bowlby, J. (1982). Attachment and loss: retrospect and prospect. American Journal of Orthopsychiatry, 52, 664 -678. 

Cense, M., & Dijk, L. van (2010). Niet zomaar seks. Jongeren over seks en grenzen. Rutgers. 

CBS (2019). Meisjes vaker op sociale netwerken dan jongens. https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2019/22/meisjes-vaker-op-sociale-netwerken-dan-jongens. 

Commissie Kwaliteitskader Voorkomen Seksueel Misbruik in de Jeugdzorg (2013). Kwaliteitskader Voorkomen Seksueel Misbruik in de Jeugdzorg. Jeugdzorg Nederland.  

Commissie Samson (2012). Omringd door zorg, toch niet veilig. Seksueel misbruik van door de overheid uit huis geplaatste kinderen, 1945 tot heden. Boom. 

Committee on the Rights of the child (2009). General Comment no. 12. The right of the child to be heard. United Nations. 

Douma, J. (2018). Jeugdigen en (jong)volwassenen met een lichte verstandelijke beperking. Kenmerken en de gevolgen voor diagnostisch onderzoek en (gedrags)interventies. Landelijk Kenniscentrum LVB. 

Frans, E., & Franck, T. (2014). Vlaggensysteem. Reageren op seksueel (grensoverschrijdend) gedrag van kinderen en jongeren. Garant. 

Frederick, D. A., St John, H. K., Garcia, J. R., & Lloyd, E. A. (2018). Differences in orgasm frequency among gay, lesbian, bisexual, and heterosexual men and women in a U.S. national sample. Archives of Sexual Behavior, 47, 273-288.  

GGZ (2017). Zorgstandaard autisme. https://www.ggzstandaarden.nl/zorgstandaarden/autisme/introductie  

Gianotten, W. L., Meihuizen-De Regt, M. J., & Son-Schoones, N. van (2008). Seksualiteit bij ziekte en lichamelijke beperking. Koninklijke Van Gorcum BV. 

Goennee, M., Walle, R. van de, & Berlo, W. van (2012). Interventies voor preventie, signalering en behandeling van seksueel geweld bij mensen met een beperking: inventarisatie van aanbod en kwaliteit. Rutgers WPF. 

Graaf, H. de (2005). Seks onder je 25e . Seksuele gezondheid van jongeren in Nederland anno 2005. Rutgers Nisso Groep/SOA Aids Nederland. 

Graaf, H. de (2013). Van alle leeftijden. De seksuele levensloop van conceptie tot overlijden. Eburon. 

Graaf, H. de (2016). Hoe denken kinderen van 9 tot en met 12 jaar over seks? Rutgers. 

Graaf, H. de, Bakker, B. H. W., & Wijsen, C. (2014). Een wereld van verschil. Seksuele gezondheid van LHBT’s in Nederland 2013. Rutgers WPF. 

Graaf, H. de, Borne, M. van den, Nikkelen, S., Twisk, D., & Meijer, S. (2017). Seks onder je 25ste. Seksuele gezondheid van jongeren in Nederland anno 2017. Rutgers WPF/Soa Aids Nederland. 

Graaf, H. de, Kruijer, H., Acker, J. van, & Meijer, S. (2012). Seks onder je 25e: Seksuele gezondheid van jongeren in Nederland anno 2012. Eburon. 

Graaf, H. de, Neeleman, A., Vennix, P., & Son-Schoones, N. van (2004). De seksuele levensloop. In L. Gijs, W. Gianotten, I. Vanwesenbeeck, & P. Weijenborg (Red.), Seksuologie. Bohn Stafleu van Loghum.  

Graaf, H. de, & Rademaker, J. (2003). Seks in de groei. Een verkennend onderzoek naar de (pre)seksuele ontwikkeling van kinderen en jeugdigen. RNG Studies, Eberon.  

Graaf, H. de, & Rademaker, J. (2007). Seksueel gedrag en seksuele gevoelens van prepuberale kinderen. Tijdschrift voor Seksuologie, 31, 184-194.  

Heatherington, L., & Lavner, J. A. (2008). Coming to terms with coming out: Review and recommendations for family systems-focused research. Journal of Family Psychology, 22(3), 329-343.  

Heeringa, N., Kuyper, A., Lammers, M., & Visser, T. (2010). Zorg zelf voor betere preventie seksueel misbruik. Effectief werken aan preventie van seksueel misbruik met inzichten en instrumenten uit het verbetertraject Preventie Seksueel Misbruik van Zorg voor Beter. Vilans, Rutgers Nisso Groep en Movisie.  

Janssens, K., Boet, A., Wentzel, W., & Repetur, L. (2017). Vlaggensysteem Residentiële Jeugdzorg. Adequaat pedagogisch reageren op seksueel (grensoverschrijdend) gedrag van jongeren. Movisie.  

Kaagesten, A., Gibbs, S., Blum, R. W., Moreau, C., Chandra-Mouli, V., Herbert, A., & Amin, A. (2016). Understanding Factors that Shape Gender Attitudes in Early Adolescence Globally: A Mixed-Methods Systematic Review. PLoS ONE, 11(6), e0157805. https://doi:10.1371/journal.pone.0157805. 

Kennisnet (2017). Monitor Jeugd en Media 2017. Kennisnet. 

Kenny, L., Hattersley, C., Molins, B., Buckley, C., Povey, C., & Pellicano, E. (2016). Which terms should be used to describe autism? Perspectives from the UK autism community. Autism 20(4), 442-462. 

Keuzenkamp, S. (2012). Worden wie je bent. Het leven van transgenders in Nederland. Sociaal Cultureel Planbureau. 

Kliegman, R. M., Behrman, R. E., Jenson, H. B., & Stanton, B. F. (2011). Nelson textbook of pediatrics. Saunders Elsevier.  

KNMG (2012). Handreiking Beroepsgeheim en politie/justitie. KNMG. 

KNMG (2019). KNMG-Wegwijzer Toestemming en informatie bij behandeling van minderjarigen. KNMG. 

Kuyper, A. (2013). Seksualiteitsbeleid of struisvogelpolitiek? Model voor visie en beleid op seksualiteit, relaties en omgangsvormen 12+ voor de residentiële jeugdzorg. Rutgers WPF. 

Kuyper, L. (2015). Jongeren en seksuele oriëntatie. Ervaringen van en opvattingen over lesbische, homoseksuele, biseksuele en heteroseksuele jongeren. Sociaal en Cultureel Planbureau. 

Kuyper, A., & Höing, M. (2017). Doelgroepen in de residentiële jeugdzorg. Rutgers, Avans Hogeschool, in kader van Raak-Pro project ‘Gezond seksueel gedrag in de residentiële jeugdzorg (2013) – samen met Movisie, TNO en Accare.  

Kuzma, J. M., & Black, D. W. (2008). Epidemiology, prevalence, and natural history of compulsive sexual behavior. The Psychiatric Clinics of North America, 31(4), 603-611.  

Amin Netwerkoverleg Veilig Thuis, Politie, OM, Raad voor de Kinderbescherming en Reclassering. 

Kwaliteitskader Jeugd (2016). Professionalisering Jeugdhulp en Jeugdbescherming. https://professionaliseringjeugdhulp.nl/assets/brochures/kwaliteitskader-Jeugd-v2.1.pdf. 

Lamers-Winkelman, F., & Tierolf, B. (2012). Literatuurstudie seksueel misbruik in pleeggezinnen en instellingen voor jeugdzorg. Deelonderzoek 3b uit Commissie Samson. Omringd door zorg, toch niet veilig. Verwey-Jonker Instituut.  

Landelijk Expertisecentrum Kinderporno en Kindersekstoerisme (2017). Leidraad Afdoening sextingzaken. Pubers+in+beeld+-+Leidraad+afdoening+sextingzaken.pdf. 

Larsson, I. B., & Svedin, C. G. (2002). Sexual experiences in childhood: young adults' recollections. Archives of sexual behavior, 31(3), 263-273. 

Leenarts, L. E., Diehle, J., Doreleijers, T. A., Jansma, E. P., & Lindauer, R. J. (2013). Evidence-based treatments for children with trauma-related psychopathology as a result of childhood maltreatment: A systematic review. European Child & Adolescent Psychiatry, 22 (5), 269-283.  

Lijster-Van Kampen, G. P. A. de, Vink, R. M., Berlo, W. van, Kuyper, A., Boer, A. H., & Höing, M. A. (2017). Het Vlaggensysteem RJ. Rapportage implementatie- outcome- en tevredenheidsonderzoek. TNO/Rutgers kenniscentrum Seksualiteit/Avans Hogeschool Expertisecentrum Veiligheid.  

Lunsen, R. van, & Laan, E. (2017) Seks! Prometheus. 

Maris, S., Deurloo, J., Oud, B., Lijster-Van Kampen, G. P. A. de, Kuyper, A., & Vink, R. M. (2020). Onderbouwing Richtlijn Seksuele ontwikkeling voor jeugdhulp en jeugdbescherming. Rutgers/TNO. 

Maris, S., Vlugt, I. van der, Deurloo, J., & Lanting, C. (2014). JGZ-Richtlijn Seksuele ontwikkeling 0-19 jaar. NCJ (Rutgers/TNO). 

Mick, J., & Cohen, M. Z. (2003). Sexuality and cancer: A BETTER approach to nursing assessment of patients’ sexuality concerns. Hematology Oncology News and Issues, 2(10), 30–31. 

Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (2016). Handreiking Toestemmingsvereiste voor hulp bij kindermishandeling. VWS. 

Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (2018). Handreiking Participatie van kinderen in de Meldcode huiselijk geweld en kindermishandeling. VWS. 

Naezer, M., & Oosterhout, L. van (2019). Sharing is caring? Jongeren, sexting en de ongewenste verspreiding van sexy beeldmateriaal. Radboud Universiteit Nijmegen. 

Nikken, P. (2007). Jongeren, media en seksualiteit. Hoe media-interesses en –gebruik samenhangen met fantasieën, opvattingen en gedrag. Nederlands Jeugdinstituut.  

NJI (2019). Definitie ‘hechtingsproblematiek’. https://www.nji.nl/Hechting-en-hechtingsproblemen-Probleemschets-Definitie. 

Peate, I. (2008). Understanding key issues in gender-variant children and young people. British Journal of Nursing, 17(17), 1114-1118.  

Pederson, D. R., Gleason, K. E., Moran, G., & Bento, S. (1998). Maternal attachment representations, maternal sensitivity, and the infant–mother attachment relationship. Developmental Psychology, 34, 925-933. 

Pijpers, F., Exterkate, M., & Jager, M. de (2010). Standpunt 'preventie van vrouwelijke genitale verminking in de Jeugdgezondheidszorg'. RIVM/Centrum Jeugdgezondheid. 

Programma Richtlijnontwikkeling Jeugdzorg (2012). Uitgangspunten en voorstel voor sjabloon ‘classificatie van evidence’ voor richtlijnen in de jeugdzorg: een pragmatische opzet. NJi. 

Roos, M. H., & Graaf, H. de (2014). Seksueel getint gedrag van twee- tot twaalfjarigen. Waarnemingen van ouders. Kind en adolescent, 35, 223–238.  

Scholte, R., Nelen, W., Wit, W. de, & Kroes, G. (2016). Sociale veiligheid in en rond scholen. Praktikon B.V. 

Storms, O., & Bartels, E. (2008). De keuze van een huwelijkspartner. Een studie naar partnerkeuze onder groepen Amsterdammers. Vrije Universiteit. 

Tharinger, D. J., & Wells, M. G. (2000). An attachment perspective on the developmental challenges of gay and lesbian adolescents: The need for continuity of caregiving from family and school. School Psychology Review, 29, 158-172. 

Vlugt, I. van der (2016). Richtlijn seksuele vorming. Visie, doelen en uitgangspunten. Rutgers. 

WHO Regional Office for Europe (2010). Standards for sexuality education in Europe. A framework for policy makers, educational and health authorities and specialists. Federal Centre for Health Education, BZgA. 

Wissink, I. B., Vugt, E. van, Moonen, X., Stams, G. J. J. M., & Hendriks, J. (2015). Sexual abuse involving children with an intellectual disability: A narrative review. Research in Developmental Disabilities, 36, 20-35. 

Wit, M. de, Moonen, X. M. H., & Douma, J. C. H. (2011). Richtlijn effectieve interventies LVB: Aanbevelingen voor het ontwikkelen, aanpassen en uitvoeren van gedragsveranderende interventies voor kinderen en jongeren met een lichte verstandelijke beperking. Landelijk Kenniscentrum LVG. 

Yu, C., Zuo, X., Blum, R. W., Tolman, D. L., Kågesten, A., Mmari, K., … & Lou, C. (2017). Marching to a Different Drummer: A Cross-Cultural Comparison of Young Adolescents Who Challenge Gender Norms. Journal of Adolescent Health, Oct, 61(4S), S48-S54.  
https://doi: 10.1016/j.jadohealth.2017.07.005. 

Zenderen, K. van, Berlo, W. van, Vink, R., & Feenstra, H. (2015). Seksueel (ongewenst) gedrag in de residentiële jeugdzorg en reacties van professionals: Een literatuuronderzoek. Rutgers, Movisie, TNO.