6. Competenties

In deze richtlijn vatten we het begrip competenties breed op. Namelijk als het totaal aan individuele competenties en randvoorwaarden vanuit de organisatie. Bij de individuele competenties horen onder meer kennis, vaardigheden, attituden, determinanten van gedrag, eigen normen en waarden, cultuursensitiviteit, diversiteit en het rekening kunnen houden met de achtergrond van kinderen en jongeren en hun ouders en determinanten daarvan. We sluiten ook aan bij de bestaande competentie- en beroepsprofielen voor jeugdprofessionals, het Kwaliteitskader Jeugd (2016) en bestaande richtlijnen, zoals de richtlijn Samen beslissen over hulp, waarin principes van shared decision-making en de oplossingsgerichte benadering uitgewerkt zijn.  

Verschillende documenten beschrijven de competenties van professionals binnen de jeugdhulp en jeugdbescherming. Uit het Kwaliteitskader Voorkomen Seksueel misbruik in de jeugdzorg is een ‘themacompetentie seksuele ontwikkeling’ voortgekomen. Vanuit onderzoek naar het Vlaggensysteem in de residentiële jeugdzorg zijn competenties voor professionals beschreven (Bernaards et al., 2017; Van Zenderen et al., 2015). In de Jeugdwet (2015) is vastgelegd waar de jeugdhulp en jeugdbescherming wettelijk aan moeten voldoen.  

Deze competenties komen voort uit de professionele kaders voor jeugdprofessionals. Je hebt ze nodig om kinderen en jongeren te ondersteunen en te begeleiden bij een gezonde seksuele ontwikkeling én bij het maken van gezonde en verantwoorde keuzes. Ze zijn relevant voor alle jeugdprofessionals, of je nu in de residentiële of ambulante jeugdhulp zit of in de pleegzorg. Om deskundigheid (zie ook Risicofactoren en beschermende factoren) te borgen is deskundigheidsbevordering van belang (zie ook Randvoorwaarden).  

In principe kan elke jeugdprofessional zich de benodigde competenties eigen maken. Hoe meer ervaring je opdoet met het onderwerp, hoe meer je deskundigheid groeit en je handelingsverlegenheid kunt overwinnen. Hieronder vind je handelingsadviezen om de drempel voor jou als jeugdprofessional te verlagen.  

Kennis van de seksuele ontwikkeling 

Het spreekt voor zich dat een goede basiskennis over de seksuele ontwikkeling van 0-23 jaar een belangrijke randvoorwaarde is om kinderen en hun ouders goed te kunnen ondersteunen en begeleiden. Het is belangrijk om te weten hoe een gezonde seksuele ontwikkeling verloopt en wanneer er sprake is van afwijkend, risicovol of zorgwekkend gedrag. In Wat is de seksuele ontwikkeling? beschrijven we de algemene seksuele ontwikkeling in de leeftijd van 0-23 jaar én de seksuele ontwikkeling van specifieke groepen kinderen. Als jeugdprofessional moet je op de hoogte zijn van de specifieke behoeften en problemen van kinderen en jongeren met een beperking of andere problematiek, en weten hoe de beperking en problematiek hun seksuele ontwikkeling kan beïnvloeden. Belangrijk daarbij is dat je kennis hebt van beschermende en risicofactoren (zie ook Risicofactoren en beschermende factoren), de belangrijkste risicogroepen en mogelijke gevolgen van schadelijk gedrag, en van de seksuele opvoedondersteuning en interventies en instrumenten voor begeleiding en ondersteuning (zie ook Aanpak en interventies). 

Een professionele houding, veilige omgeving en vertrouwd klimaat 

Als jeugdprofessional moet je kunnen handelen en reflecteren vanuit een open en eerlijke houding rond seksualiteit (Bernaards et al., 2017). Een veilige omgeving en een vertrouwd klimaat is voor kinderen en jongeren een belangrijke voorwaarde om te kunnen praten over seksualiteit. Denk bijvoorbeeld aan een prettige ruimte voor het gesprek binnen de ambulante hulpverlening en pleegzorg en een veilige ruimte binnen de residentiële setting. 

Als jeugdprofessional draag je zorg voor deze omgeving, zodat de grenzen en privacy van kinderen en jongeren worden gerespecteerd. Heldere gedragsregels en afspraken kunnen daarbij behulpzaam zijn. Ook moet je in een residentiële/groepssetting bijvoorbeeld seksueel ongepast of grensoverschrijdend gedrag kunnen corrigeren. Daarnaast is een professionele houding (open, uitnodigend, proactief) van de jeugdprofessional belangrijk. Ook moet je kunnen reflecteren op je eigen waarden en normen. Zodat je zonder oordeel aansluit bij de behoeften en vragen van kinderen en jongeren zonder je eigen waarden en normen op te leggen aan anderen (Maris, et al., 2014). 

De genoemde competenties voor een professionele houding, veilige omgeving en vertrouwd klimaat zijn (Bernaards et al., 2017): 

• bewustzijn van je positie als rolmodel;
• bewustzijn van je eigen seksuele ontwikkeling (en geschiedenis) en zelfreflectie;
• weten wat de organisatie/instelling van je verwacht (randvoorwaarden) en deze visie uitdragen;
• verantwoordelijkheid nemen en er voor de kinderen en jongeren zijn als ze je nodig hebben. Dit betekent ook dat je ondersteuning durft te vragen als je er zelf op dit onderwerp niet uitkomt;
• seksueel (grensoverschrijdend) of ander ongezond gedrag (inclusief seksueel misbruik) vanuit een objectief kader bezien (gebruik hierbij het Vlaggensysteem);
• onderscheid maken tussen de persoon en het gedrag: je accepteert de persoon, ook als je het gedrag niet accepteert, en kunt hier ook naar handelen;
• professioneel omgaan met kinderen en jongeren op gebied van afstand en nabijheid: authentiek, open, transparant, proactief en eerlijk zijn en je inleven. 

Seksualiteit bespreekbaar maken 

Als jeugdprofessional heb je verschillende competenties nodig om seksualiteit te bespreken met kinderen en jongeren en hun ouders, en met collega’s. Deze competenties heb je nodig om kinderen en hun ouders te begeleiden en waar nodig specialistische hulp in te roepen. Dit geldt voor het gestructureerd en proactief bespreken van de gezonde seksuele ontwikkeling en voor het neutraal (niet emotioneel) bespreken van seksueel grensoverschrijdend gedrag. Als jeugdprofessional kun je bijvoorbeeld vragen naar de seksuele ontwikkeling of seksueel gedrag en het belang van een gezonde seksuele ontwikkeling benoemen. Dit veronderstelt neutraal taalgebruik. 

De genoemde competenties hiervoor zijn (Bernaards et al., 2017): 

• weten en erkennen dat seksualiteit onderdeel uitmaakt van de ontwikkeling van kinderen en jongeren en dat zij hier een ontwikkelingstaak op te volbrengen hebben;
• kennis over de seksuele ontwikkeling van 0-23 jaar in verschillende leeftijdsgroepen (zie Wat is de seksuele ontwikkeling?);
• kennis over de seksuele behoeften, vragen en problemen van kinderen en jongeren in verschillende ontwikkelingsfasen (zie Wat is de seksuele ontwikkeling?);
• weten en erkennen dat je niet alles over seksualiteit en de seksuele ontwikkeling hoeft te weten om over seksualiteit te praten met kinderen en jongeren, ouders en collega’s;
• je richten op gezond seksueel gedrag en dit bespreken vanuit een positief kader en rechtenperspectief (zie Introductie);
• seksualiteit bespreken met kinderen en jongeren, ouders en collega’s (op een neutrale/niet-emotionele manier, je woordkeus aanpassen aan de context en de personen met wie je praat, jongeren stimuleren/ondersteunen tijdens gesprekken over hun ervaringen);
• ouders ondersteunen/coachen in het praten over seksualiteit met hun kind(eren): seksuele opvoedondersteuning bieden;
• een weloverwogen beoordeling van de situatie maken en waarschuwingssignalen serieus nemen, maar niet overreageren;
• kennis van methoden en materialen om seksualiteit te bespreken met kinderen en jongeren, ouders en collega’s (zie Randvoorwaarden). 

Gevoelige thema’s bespreekbaar maken en omgaan met verschillende waarden en normen 

Als jeugdprofessional heb je competenties nodig om verschillende normen, waarden en culturen te herkennen, hiermee om te gaan en te weten hoe dit de seksuele ontwikkeling beïnvloedt. Om seksualiteit in brede zin bespreekbaar te maken kun je betrouwbare en relevante kennis aanreiken, mythes bespreekbaar maken en ontkrachten, nieuwsgierig zijn naar kinderen en jongeren en hen stimuleren om zelf na te denken over keuzen in relaties en seksualiteit. Ook kun je kinderen en jongeren vaardigheden aanleren, zoals: communicatie over wensen en grenzen, onderhandelen en zelfreflectie.  

Om dit te kunnen, moet je je bewust zijn van je eigen waarden en normen en je kunnen inleven in de waarden en normen van je cliënten. In een maatschappij, cultuur, subcultuur, gezin, of groep of bij een individu, kunnen deze telkens verschillen. Er zijn bijvoorbeeld veel verschillende opvattingen over seksueel gedrag op jonge leeftijd, over homo- en biseksualiteit, genderidentiteit, vrije partnerkeuze, uithuwelijking, abortus, anticonceptiegebruik, seks voor het huwelijk, et cetera. Als jeugdprofessional ben je alert op mogelijke conflicten en verschillen in seksuele waarden en normen tussen het kind of de jongere en diens ouders. Een specifiek aandachtspunt hierbij zijn vermoedens van eerschending, die tot eergerelateerd geweld kunnen leiden. Let op: eerschending leidt niet automatisch tot eergerelateerd geweld.  

Belangrijk is dat je bij gesprekken over seksueel gedrag met de ouders zorgt dat de veiligheid gegarandeerd is. Leg de ouders uit waarom seksualiteit bij de ontwikkeling van kinderen en jongeren hoort en wat belangrijke elementen in de seksuele opvoeding zijn. Als jeugdprofessional onderschrijf je de seksuele rechten van de mens en heb je een positieve kijk op seksualiteit. Hierdoor kun je seksueel gedrag en seksuele risico’s zo objectief mogelijk toetsen, waarbij de positieve seksuele ontwikkeling van het kind of de jongere centraal staat. 

De genoemde competenties hiervoor zijn (Bernaards et al., 2017): 

• je eigen waarden en normen rond seksualiteit en relaties kennen en hierop reflecteren;
• kennis van bestaande stereotype opvattingen en vooroordelen over genderrollen (zoals heersende stereotype opvattingen over mannelijkheid en vrouwelijkheid, negatieve beelden over homo- en biseksualiteit, dubbele seksuele moraal, abortus, zwangerschap, seks voor het huwelijk, maagdelijkheid) en deze in perspectief plaatsen door aandacht voor een positieve houding van kinderen en jongeren tegenover gelijkwaardigheid en respectvolle omgang (zie ook richtlijn Residentiële jeugdhulp – preventie seksueel misbruik);
• kennis van de invloed van brede maatschappelijke trends op de seksuele ontwikkeling van kinderen en jongeren (denk aan: cultuur van succes/perfectionisme, prestatiedruk, gendernormen, angst voor exposure, digitalisering, invloed technologie);
• omgaan met de sociale en culturele invloeden op seksuele waarden en normen van kinderen en jongeren en de gender-, culturele en religieuze verschillen die deze beïnvloeden (zie ook Tips voor omgaan met diversiteit) en alert zijn op mogelijke verschillen in waarden en normen tussen kind en ouders. 

Seksuele en relationele behoeften van kinderen en jongeren ondersteunen en begeleiden 

Als jeugdprofessional heb je ook competenties nodig om de behoeften van kinderen en jongeren met betrekking tot relaties, intimiteit en een gezonde seksuele ontwikkeling te ondersteunen en hier ook naar te handelen. 

De genoemde competenties hiervoor zijn (Bernaards et al., 2017): 

• kennis van veelgestelde vragen en problemen van kinderen en jongeren (gespecificeerd naar verschillende leeftijdsfasen) over seksualiteit en relaties;
• kinderen en jongeren ondersteunen door adequate seksuele vorming (zelfrespect vergroten, ze ondersteunen bij het maken van eigen gezonde keuzes, hen leren verantwoorde beslissingen te nemen, eigen wensen en grenzen te respecteren en de grenzen van anderen te respecteren, sociale vaardigheden stimuleren om hen te leren praten over seksualiteit en intimiteit – in relaties) gebaseerd op kennis van de kerncompetenties van kinderen en jongeren die hiervoor nodig zijn.
• bijdragen (onder andere door een voorbeeldfunctie) aan het herstel van het vertrouwen in anderen van kinderen en jongeren met specifieke problematiek (hechtingsproblematiek, seksueel trauma) en verwijzen naar specifieke behandelingstrajecten om dit vertrouwen weer te laten groeien (zie Aanpak en interventies). 

Seksueel (grensoverschrijdend) gedrag en seksuele risico’s duiden 

Als professional is het nodig om ook problemen en vragen op het terrein van seksualiteit tijdig te kunnen signaleren, hiervoor zo nodig eerste ondersteuning te bieden en eventueel relevante of specifieke zorg of hulpverlening in te roepen. Je kunt seksueel gedrag van kinderen en jongeren beoordelen en hier adequaat op reageren. Je herkent signalen van seksueel misbruik en kunt eerste opvang bieden. Je herkent seksueel riskant gedrag – zoals onbedoelde zwangerschap of vermoeden van soa’s/hiv – en kunt hier adequaat op reageren. Als je aangewezen bent op observaties en informatie van anderen, kun je goed doorvragen op de beleving, aard, omvang en ernst van het seksuele gedrag en de context waarin het plaatsvond. Je kunt feitelijke en relevante informatie verzamelen om gedrag adequaat te duiden (zie ook de richtlijn Kindermishandeling en de Meldcode huiselijk geweld en kindermishandeling). 

De genoemde competenties hiervoor zijn (Bernaards et al., 2017): 

• aan de hand van het Vlaggensysteem seksueel (grensoverschrijdend) gedrag adequaat herkennen, signaleren, beoordelen en bespreekbaar maken;
• durven reageren op seksueel (grensoverschrijdend) gedrag en het Vlaggensysteem gebruiken om een adequate pedagogische reactie te bepalen;
• waarschuwingssignalen op het gebied van seksueel grensoverschrijdend gedrag (inclusief seksueel misbruik) herkennen (uitroeptekens in de normatieve lijst van het Vlaggensysteem) en ongezond seksueel gedrag herkennen en hier op een professionele manier op reageren;
• kennis over traumagedrag van seksueel misbruikte kinderen en jongeren (zie Wat is de seksuele ontwikkeling?), over specifieke risico- en beschermende factoren die seksueel gedrag en de seksuele ontwikkeling van het kind of de jongere kunnen beïnvloeden (zie Risicofactoren en beschermende factoren) en over de seksuele ontwikkeling van specifieke groepen die risico’s lopen (zie Wat is de seksuele ontwikkeling?);
• vermoedens van seksueel grensoverschrijdend gedrag adequaat en vertrouwelijk bespreken met kinderen en jongeren, ouders/opvoeders en collega’s met de stappen van de Meldcode huiselijk geweld en kindermishandeling;
• een risicoanalyse maken, mede op basis van de voorgeschiedenis, zoals beschreven in de richtlijn Residentiële Jeugdhulp – preventie seksueel misbruik, met het Instrument Risicotaxatie Seksueel Grensoverschrijdend gedrag als hulpmiddel. 

Aanvullend kun je in kaart brengen in hoeverre het kind of de jongere risico loopt om in een onveilige situatie terecht te komen of zelf grensoverschrijdend gedrag te vertonen, met instrumenten zoals LIRIK of CARE (zie ook de richtlijn Residentiële Jeugdhulp – preventie seksueel misbruik) – niet als afvinklijst, maar als praatdocument; 

• seksueel riskant gedrag en seksuele risico’s (onbedoelde zwangerschap, soa’s/hiv) adequaat herkennen, signaleren en bespreekbaar maken en weten welke anticonceptiemethoden en voorbehoedsmiddelen beschikbaar zijn om een passende keuze te maken;
• kinderwens, ouderschap en anticonceptie bespreekbaar maken;
• kinderen en jongeren wijzen op betrouwbare informatiebronnen (sense.info) en hulp en advies bij onbedoelde zwangerschap (Fiom en Siriz) en wijzen op keuzemogelijkheden bij onbedoelde zwangerschap (abortus of geboorte kind), eerste hulp bieden en partner en ouders betrekken bij het keuzeproces;
• het kind of de jongere wijzen op hulp en adviesmogelijkheden bij vermoeden soa’s/hiv (partnerwaarschuwing en soa testen bij soa-spreekuren van Sense). 

Handelingsverlegenheid 

Ondanks goede intenties vinden professionals en ouders seksualiteit nog steeds een lastig onderwerp. De handelingsverlegenheid van professionals wordt onder andere beïnvloed door onvoldoende kennis en vaardigheden, eigen attitude, eigen ervaringen, levensbeschouwelijke opvattingen en sociale normen (De Lijster-Van Kampen et al., 2017). Als professional vraag je je misschien af hoe de seksuele ontwikkeling verloopt, wanneer seksueel gedrag gezond, ongezond, afwijkend of zorgwekkend is, wanneer en hoe seksualiteit besproken kan worden, welke handelingsperspectieven er zijn en welke interventies gewenst zijn om de seksuele ontwikkeling van kinderen en jongeren te ondersteunen (Van Zenderen et al., 2015).  

Bevorderen van beïnvloedbare beschermende factoren 

De omgeving en achtergrond van kinderen en jongeren in de jeugdhulp en jeugdbescherming vormen een extra complicerende factor. Zo voeren instellingen vaak nog een restrictief beleid (De Lijster-Van Kampen et al., 2017). Ook zijn deze kinderen en jongeren – in zowel de ambulante hulpverlening en pleegzorg als de residentiële hulpverlening – extra kwetsbaar voor seksuele risico’s en problematisch seksueel gedrag, omdat zij relatief vaak seksueel misbruik hebben meegemaakt of omdat het gezinsklimaat de seksuele ontwikkeling niet altijd heeft ondersteund (Van Zenderen et al., 2015). Ook is er aandacht nodig voor de veiligheid in de fysieke omgeving, zowel in ambulante als residentiële zorg. Hierdoor ligt de nadruk in de begeleiding en opvoeding vaker op bescherming, inperking van de seksualiteit en aandacht voor seksuele risico’s. Hoewel het belangrijk is om alert te zijn op de risico’s, deze risico’s met kinderen en jongeren te bespreken en hen veiligheid te bieden, is het van cruciaal belang om hen te ondersteunen bij een gezonde seksuele ontwikkeling én het maken van gezonde en verantwoorde keuzes. Als de nadruk ligt op bescherming en beperking van de seksuele ontwikkeling, doen kinderen en jongeren minder ervaring op en zijn ze niet in staat bepaalde competenties te ontwikkelen. Als jeugdprofessional is het belangrijk om een goede balans te vinden tussen ondersteuning/begeleiding van de gezonde seksuele ontwikkeling en begrenzing van risicovol of grensoverschrijdend seksueel gedrag. Dit doe je door aandacht te besteden aan beïnvloedbare factoren die seksuele gezondheid bevorderen, vroegtijdig problemen en risico’s te signaleren en de seksuele ontwikkeling te begrijpen vanuit mogelijke onderliggende problematiek (zie Risicofactoren en beschermende factoren). 

Dit zijn volgens Maris et al. (2014) belangrijke beïnvloedbare factoren: 

• Voldoende kennis over seksualiteit en relaties.
• Een positief zelf- en lichaamsbeeld.
• Veel zelfvertrouwen.
• Goede onderhandelingsvaardigheden (bijvoorbeeld over wat je wel of niet wilt op seksueel gebied, of op het gebied van anticonceptie of condoomgebruik).
• Goede communicatieve vaardigheden.
• Anderen benaderen vanuit gelijkwaardigheid en respect.
• Voldoende weerbaarheid tegen sociale druk/groepsdruk.
• Voldoende kunnen inschatten van risico’s.
• De gevolgen van het eigen handelen goed kunnen overzien.
• Mediabeelden onrealistisch of niet-relevant vinden. 

Je kunt deze factoren beïnvloeden door seksuele opvoeding of seksuele vorming. Zo bied je tegenwicht aan onrealistische mediabeelden door hierover met een kind of jongere in gesprek te gaan en aandacht te besteden aan ‘seksuele media-opvoeding’. Meer beschermende en risicofactoren en determinanten van gedrag vind je in Risicofactoren en beschermende factoren.