Verantwoording en bronnen

© 2023 Beroepsvereniging van Professionals in Sociaal Werk, Nederlands Instituut van Psychologen, Nederlandse Vereniging van Pedagogen en Onderwijskundigen, Nederlands Jeugdinstituut.

 Op voorwaarde van naamsvermelding wordt toestemming gegeven voor het kopiëren, opslaan en openbaar maken van de tekst van deze publicatie. Richtlijnen ondersteunen professionals om samen met cliënten te beslissen over de best passende hulp. Een richtlijn geeft onderbouwde aanbevelingen op basis van wetenschappelijk onderzoek, praktijkkennis van professionals en ervaringskennis van cliënten. Richtlijnen worden regelmatig aangepast. We adviseren dringend altijd de website te raadplegen voor de meest actuele versies.

De richtlijn is ontwikkeld door het Nederlands Jeugdinstituut (NJi) en geautoriseerd door de Beroepsvereniging van Professionals in Sociaal Werk (BPSW), het Nederlands Instituut van Psychologen (NIP) en de Nederlandse Vereniging van Pedagogen en Onderwijskundigen (NVO). Het ontwikkelen, herzien en implementeren van richtlijnen voor jeugdprofessionals vindt plaats in het kader van het Meerjarenplan Richtlijnen Jeugd, opgesteld door het NJi, de BPSW, het NIP en de NVO. Zie voor meer informatie: www.richtlijnenjeugdhulp.nl.

Gebruik als titel van deze richtlijn in referenties altijd Richtlijn Traumagerelateerde problemen voor jeugdhulp en jeugdbescherming. 2e druk 2023

De oorspronkelijke richtlijn is in 2024 geherstructureerd en de interventies zijn in 2024 geactualiseerd.

Auteurs  

• Irma Hein (gehele richtlijn)
• Rik Knipschild (gehele richtlijn)
• Germie van den Berg (gehele richtlijn)
• Esther Kooymans (eerste versie richtlijn, 2021)
• Juul Oudenampsen (eerste versie richtlijn, 2021)
• Agnes van Minnen (eerste versie richtlijn, 2021)
• Ramon Lindauer (tweede versie richtlijn, 2023) 
   

Ontwikkelwerkgroep eerste versie richtlijn (2021) 

• Helen Klip
• Iva Bicanic
• Jet Strijker
• Liesbeth Wasterval
• Lotte Hendriks
• Ramón Lindauer
• Wouter Groen
• Bart Jonkman
• Anneke Vinke
• Jessica Vervoort-Schel
• Tamarinde Brouwers
• Carina van Kregten
• Marielle van Doorn
• Bregje Kleijnen

Ontwikkelwerkgroep tweede versie richtlijn (2023)  

• Iva Bicanic
• Lotte Hendriks
• Bart Jonkman
• Anneke Vinke
• Jessica Vervoort-Schel
• Tamarinde Brouwers
• Carina van Kregten
• Marielle van Doorn
• Bregje Kleijnen
• Lieke Kooij

De Richtlijn Traumagereleteerde problemen is ontwikkeld door de kerngroep en de ontwikkelwerkgroep. In de ontwikkelwerkgroep zaten praktijk- en onderzoekexperts uit het veld, en beleidsmedewerkers. Ook werkten cliënten en hun naasten mee aan de richtlijn.

Leden van de kerngroep (voor bijdrage zie colofon) 

 Leden van de ontwikkelwerkgroep (voor bijdrage zie colofon)

 Geraadpleegde expert

Aanleiding voor de richtlijn  

In 2017 gaf het Programma Richtlijnen jeugdhulp en jeugdbescherming de Argumentenfabriek de opdracht om een knelpuntenanalyse uit te voeren. Jeugdprofessionals, cliënten en wetenschappers leverden hier via twee denksessies een bijdrage aan. Hierbij werd duidelijk dat een richtlijn over traumagerelateerde problemen zinvol is. De vraag hoe deze richtlijn af te bakenen kwam ook op in deze denksessies. De knelpuntenanalyse richtte zich op de knelpunten bij traumagerelateerde problemen binnen de jeugdhulp en jeugdbescherming en welke vragen een richtlijn moet beantwoorden. Jeugdprofessionals, cliënten en wetenschappers noemden knelpunten op het gebied van signalering, interventies en samenwerking. Voor de eerste versie van de richtlijn, die in 2021 uitkwam, werd besloten om de vragen over signalering te beantwoorden. In 2023 is er een (voormalig) hoofdstuk toegevoegd over de inzet van interventies. De tekst hierover is verwerkt in het onderdeel Aanpak en interventies.

Knelpunten en uitgangsvragen bij de signalering en aanpak van traumagerelateerde problemen:

Knelpunt 1: Jeugdprofessionals weten niet hoe ze per leeftijd normale reacties van kinderen op ingrijpende gebeurtenissen kunnen onderscheiden van afwijkende reacties.

Uitgangsvragen:

Hoe zien per (ontwikkelings-)leeftijd normale én afwijkende reacties op ingrijpende gebeurtenissen eruit? Hoe kunnen jeugdprofessionals kinderen en ouders ondersteunen bij een normale reactie van kinderen op ingrijpende gebeurtenissen? Hoe kunnen jeugdprofessionals kinderen en ouders ondersteunen bij een afwijkende reactie van kinderen op ingrijpende gebeurtenissen? Wanneer moeten jeugdprofessionals gespecialiseerde zorg inschakelen gezien de reactie van kinderen op ingrijpende gebeurtenissen? 

Knelpunt 2: Jeugdprofessionals gebruiken signaleringsinstrumenten niet structureel genoeg om traumagerelateerde problemen op te sporen bij alle kinderen die ze tegenkomen. 

Uitgangsvragen:

Welke kwalitatief goede signaleringsinstrumenten zijn er voor traumagerelateerde problemen bij kinderen? Wanneer moeten jeugdprofessionals welk signaleringsinstrument inzetten? Wanneer moeten jeugdprofessionals doorverwijzen voor diagnose en/of behandeling gezien de uitkomst van ingezette instrumenten? Hoe kunnen jeugdprofessionals de uitkomsten van signaleringsinstrumenten vastleggen en communiceren naar kinderen, ouders en andere jeugdprofessionals?

Knelpunt 3: Traumasignalen uit de omgeving van kinderen, zoals school, bereiken jeugdprofessionals te weinig.

Uitgangsvragen:  

Hoe kunnen jeugdprofessionals de omgeving van kinderen betrekken en effectief bevragen bij het signaleren van traumagerelateerde problemen? Hoe kunnen jeugdprofessionals signalen van traumagerelateerde problemen vastleggen en communiceren naar de ouders, de verdere omgeving van kinderen en andere jeugdprofessionals?

Knelpunt 4: Jeugdprofessionals weten onvoldoende welke interventies ze in kunnen zetten bij behandeling van trauma

Uitgangsvragen:  

Welke interventies zijn per doelgroep (kinderen, ouders en omgeving) beschikbaar voor behandeling van trauma? Hoe kunnen jeugdprofessionals bepalen wanneer welke interventie ingezet moet worden? Hoe kunnen jeugdprofessionals bepalen of hun interventie zinvol is?

Dataverzameling

Op 19 juli 2019 heeft de ontwikkelaar van de richtlijn een zoekopdracht (‘’search’’) op PubMed uitgevoerd met de zoektermen “stress disorders, post-traumatic” [MeSH Terms] OR “stress”[All Fields] AND “disorders”[All Fields] AND “post- traumatic”[All Fields]) OR “post-traumatic stress disorders”[All Fields] OR “ptsd”[All Fields]) AND (“child”[MeSH Terms] OR “child”[All Fields]. De zoekopdracht is beperkt tot reviews en meta-analyses van de afgelopen vijf jaar. De search leverde 256 hits op, waarvan na selectie 35 titels relevant bleken voor onze vragen.

Daarnaast zijn de Cochrane Database of Systematic Reviews, NJi Database Effectieve Interventies, richtlijnen en handboeken als bronnen benut. Hierbij een overzicht van de belangrijkste : 

• AKWA (2020). Zorgstandaard Psychotrauma- en stressorgerelateerde stoornissen. VA: Author.
• Balkom, A. L. J. M. van, Vliet, I. M. van, Emmelkamp, P. M. G., Bockting, C. L. H., Spijker, J., Hermens, M. L. M., & Meeuwissen, J. A. C. (2013). Multidisciplinaire Richtlijn Angststoornissen (derde revisie). Richtlijn voor de diagnostiek, behandeling en begeleiding van volwassen patiënten met een angststoornis. Trimbos-instituut.
• Cohen, J. A., Bukstein, O., Walter, H., Benson, S. R., Chrisman, A., Farchione, T. R., Hamilton,
• J., Keable, H., Kinlan, J., Schoettle, U., Siegel, M., Stock, S., & Medicus, J. (2010). Practice parameter for the assessment and treatment of children and adolescents with posttraumatic stress disorder. Journal of the American Academy Child and Adolescent Psychiatry, 49(4), 414-430.
• Gillies, D., Taylor, F., Gray, C., O’Brien, L., & D’Abrew, N. (2013). Psychological therapies for the
• treatment of post-traumatic stress disorder in children and adolescents (Review). Evidence- Based Child Health: A Cochrane Review Journal, 8(3), 1004-1016. https://doi.org/10.1002/ebch.1916.
• National Institute for Health and Care Excellence (2018). Post-traumatic stress disorder. NICE Guideline. VA: Author.
• NJi (2019). Doen Wat Werkt (DWW). Geraadpleegd op 16 augustus 2019 op https://www.nji.nl/ interventies/doen-wat-werkt-dww.
• Schnyder, U., & Cloitre, M. (Eds.) (2015). Evidence based treatments for trauma-related psychological disorders: A practical guide for clinicians. Springer International Publishing Switzerland.

De volgende relevante richtlijnen voor jeugdhulp en jeugdbescherming zijn gebruikt:

• Bartelink, C., Berge, I. ten, & Vianen, R. T. van (2015). Richtlijn Uithuisplaatsing voor jeugdhulp en jeugdbescherming. Beroepsvereniging van Professionals in Sociaal Werk, Nederlands Instituut van Psychologen, Nederlandse vereniging van pedagogen en onderwijskundigen.
• Bartelink, C., Meuwissen, I., & Eijgenraam, K. (2017). Richtlijn Samen met ouders en kind  beslissen over passende hulp voor jeugdhulp en jeugdbescherming. Beroepsvereniging van Professionals in Sociaal Werk, Nederlands Instituut van Psychologen, Nederlandse vereniging van pedagogen en onderwijskundigen.
• Bartelink, C., Vianen, R. T. van, Mourits, E., Berge, I. J. ten, & Meuwissen, I. (2015). Richtlijn Crisisplaatsing voor jeugdhulp en jeugdbescherming. Beroepsvereniging van Professionals in Sociaal Werk, Nederlands Instituut van Psychologen, Nederlandse vereniging van pedagogen en onderwijskundigen.
• Vink, R., Wolff, M. de, Broerse, A., & Kamphuis, M. (2016). Richtlijn Kindermishandeling voor jeugdhulp en jeugdbescherming. Beroepsvereniging van Professionals in Sociaal Werk, Nederlands Instituut van Psychologen, Nederlandse vereniging van pedagogen en onderwijskundigen.
• Wolff, M. de, Dekker-van der Sande, F., Sterkenburg, P., & Thoomes-Vreugdenhil, A. (2017). Richtlijn Problematische gehechtheid voor jeugdhulp en jeugdbescherming. Beroepsvereniging van Professionals in Sociaal Werk, Nederlands Instituut van Psychologen, Nederlandse vereniging van pedagogen en onderwijskundigen.
• Zanden, A. P. van der, Meeuwissen, J. A. C., Havinga, P., Meije, D., Konijn, C., Beentjes, M. A., Besselink, R., Celi, P., Dijk-van Hartskamp, J. van, Doesum, K. T. M. van, Meerendonk, M. G.J. A. van den, Tesselaar, S. G., & Hosman, C. M. H. (2017). Richtlijn Kinderen van ouders met psychische problemen (KOPP) voor jeugdhulp en jeugdbescherming. Beroepsvereniging van Professionals in Sociaal Werk, Nederlands Instituut van Psychologen, Nederlandse vereniging van pedagogen en onderwijskundigen. 

Grijze literatuur en ervaringskennis

De leden van de ontwikkelgroep hebben recente wetenschappelijke en grijze literatuur aangedragen en deze op relevantie beoordeeld. Grijze literatuur is materiaal dat niet in boeken of vakbladen is gepubliceerd. Kennis van ervaringsdeskundigen is verzameld tijdens een expertmeeting (2019) en een bijeenkomst met de Cliëntentafel (2020). 

Beoordeling effectiviteit interventies

Om de bewijskracht van interventies en de toepasbaarheid in de Nederlandse klinische praktijk te beoordelen, is naar verschillende aspecten gekeken. Een interventie moet ten minste theoretisch goed onderbouwd zijn om opgenomen te kunnen worden in de Databank Effectieve Jeugdinterventies (DEJ). Maar dat betekent niet automatisch dat iedere interventie met wetenschappelijke evidentie ook daadwerkelijk is ingediend bij de DEJ. Daarom is de mate van wetenschappelijk bewijs gewogen en verdeeld in verschillende gradaties. Naast de theoretische en wetenschappelijke onderbouwing is gekeken naar de beschikbaarheid van protocollen of handleidingen, opleidingen en supervisie in Nederland. De genoemde interventies gelden als de voorkeursbehandeling voor traumagerelateerde problemen.

Interventies die (nog) niet bewezen effectief zijn, maar waarvoor volgens praktijkdeskundigen een breed draagvlak bestaat binnen de jeugdhulpverlening, zijn in de verdieping en onderbouwing van Aanpak en interventies opgenomen. Een tabel met het overzicht van alle beoordeelde interventies is hierin te vinden. 

Effectieve interventies

In de vorige versie van de richtlijn zijn een aantal interventies geadviseerd, zodat jeugdprofessionals kinderen kunnen toeleiden naar passende traumazorg. Samen met de praktijkexperts uit de ontwikkelgroep is nu een volledig overzicht van de bestaande interventies opgesteld, aan de hand van een literatuursearch, de databank effectieve jeugdinterventies (DEJ) en richtlijnen (zie Aanpak en interventies). Er is gebruik gemaakt van:

• De recent uitgevoerde search door Kooij e.a. (2022). Deze is met toestemming gebruikt om een overzicht te krijgen van interventies die effectief zijn voor het behandelen van trauma- en stressgerelateerde problemen.
• Recent gepubliceerde richtlijnen (NICE), zorgstandaarden (Psychotrauma- en stressorgerelateerde stoornissen) en kenniscentra (kenniscentrum-KJP: trauma en kindermishandeling).
• Alle 326 interventies in de Databank Effectieve Jeugdinterventies. Deze zijn bestudeerd om de lijst met interventies aan te vullen. De interventies die als doel hebben om trauma- en stressgerelateerde problemen te verminderen, zijn aan de lijst toegevoegd.

Praktijkexperts

Het overzicht aan interventies dat uit de search, zorgstandaarden/richtlijnen en Databank is gekomen is vervolgens aan de praktijkexperts van de ontwikkelgroep voorgelegd. Zij vulden de lijst met interventies tijdens de eerste ontwikkelsessie aan met interventies die nog niet naar voren waren gekomen, maar wel in Nederland worden toegepast.

Tijdens de tweede ontwikkelsessie is de complete lijst van 54 interventies doorgelopen. De vals positieve interventies zijn uit de lijst verwijderd, waarna een lijst van 44 interventies overbleef. Vals positieve interventies zijn interventies die wel uit het literatuuronderzoek naar voren zijn gekomen, maar niet in Nederland beschikbaar zijn of niet bij kinderen toegepast worden. Vervolgens zijn alle 44 overgebleven interventies aan de hand van de volgende criteria beoordeeld:

• Voor welke leeftijdsgroep is de interventie?
• Bij welk type trauma wordt de interventie ingezet?
• Voor welke specifieke doelgroep is de interventie ontwikkeld?
• In welke context wordt de interventie ingezet?
• Wat is er bekend over het bewijs voor effectiviteit?
• Is de interventie toegankelijk: is er een Nederlandse handleiding, opleiding en supervisie?

Het overzicht van interventies voor de behandeling van traumagerelateerde problemen is op basis van consensus opgesteld. De ontwikkelgroep beoordeelde per interventie de verschillende criteria. In de tabel is zichtbaar gemaakt aan welke criteria wordt voldaan (groen), aan welke criteria volgens de ontwikkelgroep niet wordt voldaan (rood) en van welke criteria onvoldoende informatie beschikbaar is om te kunnen beoordelen/er geen consensus is (oranje).

Geïncludeerde interventies

De uiteindelijke interventies die in de richtlijn zijn opgenomen, komen voor in de Databank Effectieve Jeugdinterventies, zijn wetenschappelijk evident én worden geadviseerd door de praktijkexperts. De interventies zijn bovendien in het Nederlands beschikbaar en het opleidingsaanbod is geaccrediteerd. Om overzicht te scheppen in de hoeveelheid interventies, is de volgende onderverdeling aangehouden: 

• Selectieve preventie interventies: de interventies die in een acute fase worden ingezet.
• Interventies voor kinderen: individuele psychologische behandelingen.
• Interventies voor het gezin en andere opvoeders.  

Tweede en derde keus

In het overzicht van interventies vind je ook suggesties voor interventies waarvan het wetenschappelijke bewijs niet helemaal compleet is, maar die wel worden aanbevolen door de praktijkexperts die adviseerden bij de ontwikkelsessie. Zoals beschreven in de bij Aanpak en interventies van de richtlijn gelden deze interventies als tweede- en derdekeusbehandelingen.

Tot slot bestaan er interventies die de ontwikkelgroep afraadt. Het gaat om interventies: 

• Die niet in databanken zijn opgenomen.
• Waar in Nederland (nog) geen onderzoek naar is verricht.
• Waarvoor wetenschappelijk bewijs ontbreekt.
• Die onvoldoende draagvlak hadden bij de leden van de ontwikkelgroep om als tweede of derde keuze te adviseren.
• Die niet-directief, non-verbaal en niet-gerelateerd zijn aan de meegemaakte ingrijpende gebeurtenis.

In het overzicht van interventies staat bij sommige conclusies een negatief advies voor een eerste- tweede- en derdekeusbehandeling. In dat geval wordt de behandeling afgeraden. Vraag dan advies aan een gekwalificeerde traumatherapeut. Let op: niet-geadviseerde interventies brengen risico op schade met zich mee en stellen de behandeling van traumagerelateerde klachten uit.

Normale en zorgwekkende reacties na een ingrijpende gebeurtenis 

Bij ‘normale en zorgwekkende reacties na een ingrijpende gebeurtenis ontbreekt nog kennis op het volgende gebied (kennislacune). We raden aan hier nader onderzoek naar te doen: 

• Onderzoek naar de impact en omvang van digitaal grensoverschrijdend gedrag.
• Onderzoek naar de impact en omvang van ingrijpende gebeurtenissen die te maken hebben met cultuur en religie (zoals eerwraak).
• Onderzoek naar het voorkomen (prevalentie) van ingrijpende gebeurtenissen bij kinderen met een verstandelijke beperking.
• Onderzoek naar de impact en omvang van mensenhandel op slachtoffers.
• Onderzoek naar de onderliggende dynamiek bij revictimisatie (herhaald slachtofferschap) en de mate waarin dit voorkomen kan worden.
• Onderzoek naar psycho-educatiemateriaal dat gebruikt kan worden in verschillende situaties.

Signaleren van traumagerelateerde problemen 

Bij het signaleren van traumagerelateerde problemen ontbreekt op een aantal thema’s wetenschappelijke kennis. De volgende aanbevelingen voor vervolgonderzoek worden gegeven: 

• Onderzoek naar fysieke (lijfelijke) reacties bij kinderen als gevolg van (onverwerkte) ingrijpende gebeurtenissen.
• Onderzoek naar intergenerationele overdracht van traumatisering, hoe dit in een vroeg stadium te signaleren en te doorbreken.
• Onderzoek naar de validiteit en betrouwbaarheid van de Kind en Jeugd Trauma Screener (KJTS, vertaling van de Child and Adolescent Trauma Screening (CATS; Sachser et al., 2017). De KJTS is een korte vragenlijst die screent op de aanwezigheid van PTSS-symptomen volgens de DSM-5. 

Toeleiden naar passende traumazorg 

Bij het toeleiden naar passende traumazorg ontbreekt op een aantal thema’s wetenschappelijke kennis. De volgende aanbevelingen voor vervolgonderzoek worden gegeven: 

• Onderzoek naar de effectiviteit van digitale behandelmethodes/(blended) e-health/ digitale exposure.
• Onderzoek naar de mogelijkheden en effectiviteit van behandelingen voor kinderen met een (lichte) verstandelijke beperking.
• Onderzoek naar een mogelijk antwoord op de vraag waarom bepaalde behandelingen bij kinderen niet aanslaan.
• Onderzoek naar het voorspellen van behandelsucces bij heel jonge kinderen en welke behandeling het meest effectief is.
• Onderzoek naar screeningsinstrumenten voor zeer jonge kinderen (0-4 jaar).
• Onderzoek naar de langeretermijneffecten van ingezette zorg.
• Onderzoek naar de mogelijke meerwaarde van jaarlijkse controleafspraken na het succesvol afronden van een behandeling.
• Onderzoek naar de inzet van ervaringsdeskundigheid.
• Onderzoek naar het effect van lichaamsgerichte interventies.
• Onderzoek psychosociale zorg voor kind vluchtelingen die hier al dan niet tijdelijk verblijven.   

Interventies 

Bij Interventies ontbreekt op een aantal thema’s wetenschappelijke kennis. De volgende aanbevelingen voor vervolgonderzoek worden gegeven: 

• Onderzoek naar de effectiviteit van digitale behandelmethodes/ (blended) e-health/ digitale exposure.
• Onderzoek naar de mogelijkheden en effectiviteit van behandelingen voor kinderen met een (lichte) verstandelijke beperking.
• Onderzoek naar een mogelijk antwoord op de vraag waarom bepaalde behandelingen bij kinderen niet aanslaan.
• Onderzoek naar het voorspellen van behandelsucces bij heel jonge kinderen en welke behandeling het meest effectief is.
• Onderzoek naar screeningsinstrumenten voor zeer jonge kinderen (0-4 jaar).
• Onderzoek naar de langeretermijneffecten van ingezette zorg.
• Onderzoek naar de mogelijke meerwaarde van jaarlijkse controleafspraken na het succesvol afronden van een behandeling.
• Onderzoek naar de inzet van ervaringsdeskundigheid.
• Onderzoek naar het effect van lichaamsgerichte interventies.
• Onderzoek naar psychosociale zorg voor kind vluchtelingen die hier al dan niet tijdelijk verblijven.
• Onderzoek naar de inzet van animal assisted interventies.
• Onderzoek naar de effectiviteit van traumabehandeling bij kinderen die hoogbegaafd zijn.
• Onderzoek naar kosten- en effectiviteitsonderzoek van jaarlijkse controleafspraken na afgeronde traumabehandeling. 

AKWA (2020). Zorgstandaard Psychotrauma- en stressorgerelateerde stoornissen. VA: Author. American Psychiatric Association (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (5th ed.). VA: Author. 

Balkom, A. L. J. M. van, Vliet, I. M. van, Emmelkamp, P. M. G., Bockting, C. L. H., Spijker, J., Hermens, M. L. M., & Meeuwissen, J. A. C. (2013). Multidisciplinaire richtlijn Angststoornissen (derde revisie). Richtlijn voor de diagnostiek, behandeling en begeleiding van volwassen patiënten met een angststoornis. Trimbos-instituut. 

Bartelink, C., Berge, I. ten, & Vianen, R. T. van (2015). Richtlijn Uithuisplaatsing voor jeugdhulp en jeugdbescherming. Beroepsvereniging van Professionals in Sociaal Werk, Nederlands Instituut van Psychologen, Nederlandse vereniging van pedagogen en onderwijskundigen. 

Bartelink, C., Meuwissen, I., & Eijgenraam, K. (2017). Richtlijn Samen met ouders en kind beslissen over passende hulp voor jeugdhulp en jeugdbescherming. Beroepsvereniging van Professionals in Sociaal Werk, Nederlands Instituut van Psychologen, Nederlandse vereniging van pedagogen en onderwijskundigen. 

Bartelink, C., Vianen, R. T. van, Mourits, E., Berge, I. J. ten, & Meuwissen, I. (2015). Richtlijn Crisisplaatsing voor jeugdhulp en jeugdbescherming. Beroepsvereniging van Professionals in Sociaal Werk, Nederlands Instituut van Psychologen, Nederlandse vereniging van pedagogen en onderwijskundigen. 

Bath, H. (2008). The three pillars of trauma-informed care. Reclaiming Children and Youth, 17(3), 17-21. 

Bethell, C. D., Davis, M. B., Gombojav, N., Stumbo, S., & Powers, K. (2017). Issue Brief. A national and across- state profile on Adverse Childhood Experiences among U.S. children and possibilities to heal and thrive. Johns Hopkins Bloomberg School of Public Health, October. experiences-aces/. 

Blaustein, M., & Kinniburgh, K. (2018). Treating traumatic stress in children and adolescents: How to foster resilience through attachment, self-regulation, and competency (second edition). Guilford Press. 

Brands-Zandvliet, W. (2011). Hersenen en emoties in beeld. Praktijk Bewegenderwijs. 

Brewin, C. R., Andrews, B., & Rose, S. (2000). Fear, Helplessness, and Horror in Posttraumatic Stress Disorder: Investigating DSM-IV Criterion A2 in Victims of Violent Crime. Journal of Traumatic Stress, 13, 499–509. https://doi.org/10.1023/A:1007741526169 

Briere, J. & Spinazzola, J. (2005). Phenomenology and psychological assessment of complex posttraumatic states. Journal of Traumatic Stress, 18(5), 401-412. https://doi.org/10.1002/jts.20048. 

Cloitre, M., Courtois, C. A., Charuvastra, A., Carapezza, R., Stolbach, B. C., & Green, B. L. (2011). Treatment of complex PTSD: Results of the ISTSS expert clinician survey on best practices. Journal of Traumatic Stress, 24(6), 615-627. https://doi.org/10.1002/jts.20687. 

Cloitre, M., Koenen, K. C., Cohen, L. R., & Han, H. (2002). Skills training in affective and interpersonal regulation followed by exposure: A phase-based treatment for PTSD related to childhood abuse. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 70(5), 1067-1074. https://doi.org/10.1037//0022-006x.70.5.1067. 

Cohen, J. A., Bukstein, O., Walter, H., Benson, S. R., Chrisman, A., Farchione, T. R., Hamilton, J., Keable, H., Kinlan, J., Schoettle, U., Siegel, M., Stock, S., & Medicus, J. (2010). Practice parameter for the assessment and treatment of children and adolescents with posttraumatic stress disorder. Journal of the American Academy Child and Adolescent Psychiatry, 49(4), 414-430. https://doi.org/10.1016/j.jaac.2009.12.020. 

Coppens, L., & Kregten, C. van (2018). Zorgen voor getraumatiseerde kinderen: een training voor opvoeders. Handboek voor deelnemers. Handboek voor trainers. Bohn Stafleu van Loghum. 

Creamer, M., McFarlane, A. C., & Burgess, P. (2005). Psychopathology following trauma: The role of subjective experience. Journal of Affective Disorders, 86(2-3), 175–182. https://doi.org/10.1016/j. jad.2005.01.015. 

Felitti, V. J., Anda, R. F., Nordenberg, D., Williamson, D. F., Spitz, A. M., Edwards, V., Koss, M. P., & Marks, J.S. (1998). Relationship of childhood abuse and household dysfunction to many of the leading causes of death in adults: The Adverse Childhood Experiences (ACE) Study. American Journal of Preventive Medicine, 14(4), 245-258.  

Finkelhor, D., Shattuck, A., Turner, H., & Hamby, S. (2015). A revised inventory of Adverse Childhood Experiences. Child Abuse and Neglect, 48, 13-21.  

Ford, J. D., Courtois, C. A., Steele, K., Hart, O. van der, & Nijenhuis, E. R. S. (2005). Treatment of complex posttraumatic self-dysregulation. Journal of Traumatic Stress, 18(5), 437-447. https://doi.org/10.1002/ jts.20051. 

Frans, E., & Franck, T. (2014). Vlaggensysteem. Reageren op seksueel (grensoverschrijdend) gedrag van kinderen en jongeren. Garant. 

Garner, A. S. (2013). Home visiting and the biology of toxic stress: Opportunities to address early childhood adversity. Pediatrics, 132(2), 65-73. https://doi.org/10.1542/peds.2013-1021D. 

Gillies, D., Taylor, F., Gray, C., O’Brien, L., & D’Abrew, N. (2013). Psychological therapies for the treatment of post-traumatic stress disorder in children and adolescents (Review). Evidence-Based Child Health: A Cochrane Review Journal, 8(3), 1004-1016. https://doi.org/10.1002/ebch.1916. 

Heide, J. ter, Kleber, R., & Mooren, T. (2014). Complex trauma en complexe PTSS. Tijdschrift voor Psychotherapie 40(5), 347-359. 

Hell, M., Ruinaard, M., Eringa, M., Geutjes, S., Grit, M., Petrovic-Dadic, D., & Vervoort, A. (2012). Methodiek Tijd voor Toontje. Een steunend en stabiliserend programma voor kinderen en hun moeders in de opvang, die huiselijk geweld in het gezin hebben meegemaakt. Blijf Groep. 

Hughes, D. A., & Baylin, J. (2014). Opvoeden doe je met je brein. Hogrefe Uitgevers. 

Jongepier, N., & Kleij, S. van der (2018). Veerkracht. Begeleiden van kinderen en hun ouders in de opvang. Deel I Handleiding. VanMontfoort & Federatie Opvang. 

Kalmakis, K. A., & Chandler, G. E. (2014). Adverse childhood experiences: Towards a clear conceptual meaning. Journal of Advanced Nursing, 70(7), 1489-1501. http://doi.org/10.1111/jan.12329. 

Knipschild, R., & Lindauer, R. (2020). De posttraumatische-stressstoornis bij kinderen en jongeren in de DSM-5. Kind en Adolescent 41(3). https://dx.doi.org/10.1007/s12453-020-00234-8. 

Kolk, B. A. van der (2005). Developmental Trauma Disorder: Toward a rational diagnosis for children with complex trauma histories. Psychiatric Annals, 35(5), 401-408. https://doi.org/10.3928/00485713-20050501-06. 

Kroneman, L., Beer, R., Leenarts, L., & Lindauer, R. (2015). Stapstenen. Motiverende groepstraining voor jongeren met traumaklachten. Bohn Stafleu van Loghum. 

Lamers-Winkelman, F., & Bicanic, I. A. (2005). HORIZON 1A: Het werkboek. Het werkboek bij de therapeutenhandleiding voor kinderen die seksueel misbruik hebben meegemaakt. SWP. 

McLaughlin, K. A. (2016). Future Directions in Childhood Adversity and Youth Psychopathology. Journal of Clinical Child & Adolescent Psychology, 45(3), 361-382. https://doi.org/10.1080/15374416.2015.1110823. 

Meijel, E. van, Ensink, J., Verlinden, E., & Lindauer, R. (2019). Clinician-Administered PTSD Scale for Children and Adolescents DSM-5. Bohn Stafleu van Loghum. 

National Institute for Health and Care Excellence (2018). Post-traumatic stress disorder. NICE Guideline. VA: Author. 

NJi (2019). Doen Wat Werkt (DWW). Geraadpleegd op 16 augustus 2019 op https://www.nji.nl/nl/Databank/ Databank-Effectieve-Jeugdinterventies/Erkende-interventies/Doen-Wat-Werkt-(DWW  ). 

O’Donnell, M. L., Creamer, M., McFarlane, A. C., Silove, D., & Bryant, R. A. (2010). Should A2 be a diagnostic requirement for posttraumatic stress disorder in DSM-V? Psychiatry Research, 176(2-3), 257–260. 

Ogden, P., Minton, K., & Pain, C. (2000). Trauma and the body. A sensorimotor approach to psychotherapy. WW Norton. 

Parker, S. (2011). “Partnering for Safety” Case Consultation Process: A process for consulting on child protection cases using the “Partnering for Safety” Risk Assessment and Planning Framework. SP Consultancy. 

Perry, B. D. (2006). Applying Principles of Neurodevelopment to Clinical Work with Maltreated and Traumatized Children: The Neurosequential Model of Therapeutics. In N. B. Webb (Ed.), Social Work Practice with Children and Families. Working with traumatized youth in child welfare (pp. 27–52). The Guilford Press. 

Sachser, C., Berliner, L., Holt, T., Jensen, T. K., Jungbluth, N., Risc, E., Rosner, R., & Goldbeck, L. (2017). International Development and Psychometric Properties of the Child and Adolescent Trauma Screen (CATS). Journal of Affective Disorders, 210, 189-195. 

Scharloo, A., Ebbers, S., & Spijker, M. (2014). SOS – Snelle opvang bij seksueel misbruik van mensen met een verstandelijke beperking. Een praktisch handboek. Bohn Stafleu van Loghum. 

Schauer, M., Neuner, F., & Elbert, T. (2017). Narrative exposure therapy for children and adolescents (KIDNET). In M. A. Landolt, M. Cloitre, & U. Schnyder (Eds.), Evidence-based treatments for trauma related disorders in children and adolescents (pp. 227–250). Springer International Publishing. https://doi. org/10.1007/978-3-319-46138-0_11. 

Schlattmann, N, Hoeven, M. van der, Hein, I. M. (Eds.) (2021). Opvoedstrategieën voor kinderen met gehechtheidstrauma. Bohn Stafleu van Loghum. 

Schnyder, U., & Cloitre, M. (Eds.) (2015). Evidence based treatments for trauma-related psychological disorders: A practical guide for clinicians. Springer International Publishing Switzerland. 

Siegel, D. J. (1999). The Developing Mind: Toward a Neurobiology of Interpersonal Experience. Guilford Press. Siegel, D. J., & Bryson, T. P. (2013). Het hele brein, het hele kind. Scriptum. 

Struik, A. (2016). Slapende honden? Wakker maken! Een behandelmethode voor chronisch getraumatiseerde kinderen. Pearson Assessment and Information B.V. 

Turnell, A., & Edwards, S. (2012). Veilig opgroeien: De oplossingsgerichte aanpak Signs of Safety in de jeugdzorg en kinderbescherming. Bohn Stafleu van Loghum. 

Vandamme, N. (2019). Veerkracht bij kindertrauma. Lannoo Campus. 

Vervoort-Schel, J., Mercera, G., Wissink, I., Mink, E., Helm, P. van der, Lindauer, R. J. L., & Moonen, X. (2018). Adverse childhood experiences in children with intellectual disabilities: An exploratory case-file study in Dutch residential care. International Journal of Environmental Research and Public Health, 15(10), 2136(1-21). https://doi.org/10.3390/ijerph15102136. 

Vink, R., Wolff, M. de, Broerse, A., & Kamphuis, M. (2016). Richtlijn Kindermishandeling voor jeugdhulp en jeugdbescherming. Beroepsvereniging van Professionals in Sociaal Werk, Nederlands Instituut van Psychologen, Nederlandse vereniging van pedagogen en onderwijskundigen. 
Wanders, F., & Ploeg, C. (2017). EMDR in een klinische setting. KINGS: kind in gezond systeem. In R. Beer & C. de Roos (Eds.), Handboek EMDR bij kinderen en jongeren (pp. 469-486). Lannoo Campus. 

Wolff, M. de, Dekker-Van der Sande, F., Sterkenburg, P., & Thoomes-Vreugdenhil, A. (2017). Richtlijn Problematische gehechtheid voor jeugdhulp en jeugdbescherming. Beroepsvereniging van Professionals in Sociaal Werk, Nederlands Instituut van Psychologen, Nederlandse vereniging van pedagogen en onderwijskundigen. 

Zanden, A. P. van der, Meeuwissen, J. A. C., Havinga, P., Meije, D., Konijn, C., Beentjes, M. A., Besselink, R., Celi, P., Dijk-Van Hartskamp, J. van, Doesum, K. T. M. van, Meerendonk, M. G. J. A. van den, Tesselaar, S. G., & Hosman, C. M. H. (2017). Richtlijn Kinderen van ouders met psychische problemen (KOPP) voor jeugdhulp en jeugdbescherming. Beroepsvereniging van Professionals in Sociaal Werk, Nederlands Instituut van Psychologen, Nederlandse vereniging van pedagogen en onderwijskundigen.