Werkzame factoren en interventies
Toelichting op de aanbevelingen
-
Werk om veiligheid in het gezin te creëren of te herstellen met het gehele gezin en het sociaal en professioneel netwerk aan het gemeenschappelijk hoofddoel: veiligheid. Doe dit via concrete haalbare doelstellingen, en versterk de positieve krachten van het gezin.
-
Bied ouders bij kinderverwaarlozing de volgende hulpvormen (gelijktijdig) aan:
- Hulp die gericht is op opvoedvaardigheden.
- Hulp die gericht is op het vervullen van de basisbehoeften van kinderen.
- Hulp die gericht is op de eigen (psychiatrische en psychosociale) problemen.
-
Werk zoveel mogelijk met goed onderbouwde interventies en programma’s.
Het is niet goed bekend wat de werkzame factoren zijn van interventies die specifiek gericht zijn op kindermishandeling. Er zijn aanwijzingen (Ten Berge et al., 2012) dat deze interventies meer kans van slagen hebben als de hulp:
- zich richt op meerdere domeinen (zoals schoolprestaties, gezondheid, gedrag) én meerdere betrokkenen (kind, ouders, het gezin);
- ‘abuse-specifiek’ is (hulp of behandeling na seksueel misbruik is dus anders dan hulp bij verwaarlozing);
- een cognitief-gedragsmatig uitgangspunt heeft;
- in samenhang geboden wordt;
- op maat is;
- gericht is op het gehele gezin;
- ook plaatsvindt in de eigen leefsituatie;
- substantiële duur en intensiteit heeft;
- uitgaat van de krachten van het gezin.
In de tabel vind je een overzicht van beschikbare interventies. Deze zijn inzetbaar om kindermishandeling te stoppen en/of een veilige opvoedsituatie te creëren door onveilig gedrag van ouders om te buigen en zo een maatregel te voorkomen. Het gaat doorgaans om gezinnen waarin al sprake is (geweest) van kindermishandeling of onveiligheid. De programma’s worden meestal als aanvulling op een kinderbeschermingsmaatregel aangeboden, of ze hebben specifiek tot doel om een uithuisplaatsing te voorkomen. Door intensieve hulp in de thuissituatie verbeteren gezinsleden hun vaardigheden, zodat er een veilige gezinssituatie ontstaat. In bijna alle programma’s wordt het netwerk van het gezin geactiveerd.
Tabel: Overzicht van interventies om kindermishandeling te stoppen en veiligheid te bevorderen
Interventie |
Aanpak en Doel |
Doelgroep | Effectiviteit volgens de databank Effectieve jeugdinterventies (DEI) en/of het KJP |
|---|---|---|---|
(Damen & Veerman, 2009; 2013) | Intensief huisbezoek programma om een crisis in het gezin op te lossen, de veiligheid in het gezin te vergroten, teneinde een uithuisplaatsing van een of meer van de kinderen te voorkomen. | Gezinnen in een acute crisissituatie die dusdanig ernstig is dat de uithuisplaatsing van een of meer kinderen in het gezin dreigt. | DEI: Effectief volgens eerste aanwijzingen. |
| Intensieve Ambulante Gezinsbehandeling (IAG) | Intensieve begeleiding aan gezinnen om het gezinsklimaat verbeteren zodat het kind veilig kan opgroeien en zich kan ontwikkelen. Gezinsleden meer vaardigheden aanleren om gebruik te maken van hun sociale netwerk. | Gezinnen met kinderen en jongeren (0-23 jaar) waarbij gezins- en opvoedingsproblematiek aan de orde is en daarnaast ernstige problemen in het maatschappelijk functioneren van het gezin. | DEI: Effectief volgens eerste aanwijzingen. |
| Relationele Gezinstherapie (voorheen Functional Family Therapy -FFT) | Kortdurende gezinsbehandeling, van gezinnen met 11-18-jarigen, met als doel het functioneren van de jongere en het gezin te verbeteren en de kans op herhaling van crimineel gedrag te verkleinen. | Jongeren van 11 tot 18 jaar met gedragsproblemen (waaronder crimineel gedrag) en hun gezinnen. | DEI: Goed onderbouwd. |
| Ambulante Spoedhulp (Al et al., 2014) | Korte, intensieve hulp bij crisis in gezinnen. De professional ordent de problematiek, ziet toe op veiligheid, helpt het netwerk te activeren, en vergroot de probleemoplossingsvaardigheden van de gezinsleden. Met het gezin stelt de professional ten slotte doelstellingen voor vervolghulp vast en begeleidt de verwijzing, om uithuisplaatsing te voorkomen. | Gezinnen met kinderen en jongeren van 0 tot 18 jaar waarin sprake is van spoedeisende problematiek of een crisissituatie. | Niet in de DEI. Niet vermeld door KJP. |
| Multisysteem Therapie Child Abuse & Neglect (MST-CAN) | Aangepaste variant van het behandelprogramma Multisysteem Therapie met als doel om uithuisplaatsing te voorkomen en kindermishandeling te stoppen.
| Gezinnen met kinderen en jongeren (6-17 jaar) waarbij er binnen de laatste 180 dagen een melding van kindermishandeling was. Gezinnen die langdurige geschiedenis met jeugdhulp en jeugdbescherming hebben en onvoldoende resultaat en/of zeer complexe problematiek. Gezinnen met kinderen die op dit moment een groot risico lopen uit huis geplaatst te worden. | Niet in de DEI. KJP: Beschreven als ‘evidence-based programma’.
|
| Signs of Safety | Methode voor de aanpak en bejegening van gezinsleden van gezinnen waar mishandeling aan de orde is. Doel is een samenwerkingsrelatie opbouwen met gezinnen waarin (mogelijk) sprake is van kindermishandeling; en het creëren van veiligheid voor het kind met inzet van het eigen sociale netwerk. | Gezinnen met kinderen van alle leeftijden waarover zorgen bestaan met betrekking tot kindermishandeling. | Niet in de DEI. KJP: beschreven als ‘good practice’. |
| Veilig, Sterk & Verder (VSV) | Behandelmethode voor gezinnen waarin geweld aan de orde is. Er is een dadermodule en een traumamodule (voor de kinderen en de niet beschermende ouder). De methode beoogt de veiligheid in het gezin te herstellen zodat het kind zich weer veilig kan voelen in de relatie met zijn ouders. Daarnaast beoogt het programma psychopathologie (ten gevolge van het geweld) te laten afnemen. | Gezinnen waarin kinderen en jongeren van 0 tot 18 jaar stelselmatig of levensbedreigend fysiek mishandeld worden, of getuige zijn van geweld tussen ouders. | Niet in de DEI. KJP: Theoretisch onderbouwd. |
Werkwijzen zoals:
| Een brede benadering van de gezinnen om een ondertoezichtstelling in een gezin op te heffen en de veiligheid in het gezin te herstellen. In deze benaderingen staat de attitude van de professional centraal staat en er kunnen ook andere interventies ingezet worden. | Gezinnen waarin sprake is van mishandeling, of geweld tussen ouders en ondertoezichtstelling. | Niet in de DEI. Wordt niet vermeld door KJP. |
Verdieping en onderbouwing
Intensieve gezinsgerichte programma’s blijken tot een verbetering te leiden in het gedrag van kinderen en in de opvoedingsvaardigheden van ouders. Slechts twee behandelingen (Families First en IAG) zijn effectief gebleken in het herstellen van de veiligheid in gezinnen. Veelbelovend is verder de behandeling Multisysteem Therapie Child Abuse and Neglect (MST-CAN; www.mst-nederland.nl). Dit is een aangepaste variant van het behandelprogramma Multisysteem Therapie (MST). MST-CAN is een intensieve vorm van behandeling voor gezinnen met kinderen van 6 tot 17 jaar, waarin sprake is van kindermishandeling. MST-CAN is erop gericht uithuisplaatsing vanwege kindermishandeling te voorkomen. In een meta-analyse (Van der Stouwe et al., 2014) werd MST-CAN als een effectieve interventie aangewezen om kindermishandeling te voorkomen.
Hoewel Ambulante Spoedhulp niet opgenomen is in de databank Effectieve jeugdinterventies, laat onderzoek zien dat de interventie weliswaar geen uithuisplaatsing kan voorkomen, maar wel leidt tot een verbetering van het gezinsfunctioneren (Al et al., 2014).
Naast specifieke interventies zijn er ook meer algemene werkwijzen, zoals Veilig, Sterk & Verder (VSV; De Waag Nederland, 2013), en Signs of Safety (Turnell & Edwards, 1999), die in aanpak afwijken van de ‘traditionele’ programma’s. Het gaat bij deze werkwijzen namelijk niet zozeer om een enkele interventie, maar om een brede benadering van de gezinnen, waarbij vooral de attitude van de professional centraal staat en ook andere interventies ingezet kunnen worden. Het gaat om de volgende benaderingen:
- Signs of Safety (Turnell & Edwards, 1999) is een benadering waarbij de professional vanuit partnerschap samenwerkt met ouders aan de veiligheid van kinderen. Daarbij worden er wel duidelijk bodemeisen gesteld ten aanzien van de veiligheid van alle gezinsleden. Uitgangspunt van Signs of Safety is dat ieder gezin, ook als er sprake is van kindermishandeling of -verwaarlozing, beschikt over positieve eigenschappen en een sociaal netwerk, hoe beperkt ook. Ouders en kinderen worden actief betrokken bij het zoeken naar praktische oplossingen voor de problemen in het gezin. Zij blijven zelf verantwoordelijk. Dit zorgt voor een beter draagvlak bij ouders. Ook kunnen soms onconventionelere oplossingen worden gevonden dan die welke de professional aandraagt. Een studie naar de effectiviteit van Signs of Safety, waarbij de aanpak werd vergeleken met de reguliere werkwijze in de jeugdbescherming (Vink et al., 2017), kon de meerwaarde van Signs of Safety niet aantonen op het niveau van het opvoedgedrag, betrokkenheid van ouders bij de hulpverlening en het aantal uithuisplaatsingen.
- Mede hierop gebaseerd is de Routekaart naar Veiligheid. Dit hulpmiddel omschrijft de ideale stappen, rolverdeling en samenwerking na een melding huiselijk geweld tot aan het bereiken van stabiele veiligheid en herstel. De routekaart omvat de landelijke richtlijn Gefaseerd Samenwerken aan Veiligheid (GSAV), de benaderingswijze Signs of Safety en de Bouwstenen Beter Samenspel.
- Veilig, Sterk & Verder (De Waag Nederland, 2013) is een behandelprogramma voor gezinnen waarin sprake is van stelselmatige of levensbedreigende mishandeling, of geweld tussen ouders. Traumabehandeling, daderbehandeling en interventies gericht op veiligheid vormen bouwstenen van het programma en worden geïntegreerd aangeboden. Het programma wordt momenteel onderzocht.
- De vroegere Deltamethode is regionaal doorontwikkeld door Van Montfoort in samenwerking met gecertificeerde instellingen naar regionaal toegepaste, integrale werkwijzen om een ondertoezichtstelling in een gezin op te heffen en de veiligheid in het gezin te herstellen. Het gaat om werkwijzen als SAVE, de Methode Integrale jeugdbescherming in Rotterdam, de Nieuwe jeugdbescherming in Gelderland, Generiek gezinsgericht werken en Beter Beschermd. De werkwijzen zijn nog niet onderzocht op effectiviteit.
Deze benaderingen als Veilig, Sterk & Verder en Signs of Safety zijn nog niet effectief gebleken.
Verder kan een familienetwerkberaad, zoals een Eigen Kracht-conferentie (EK-C) als besluitvormingsmodel ingezet worden, gezinnen hebben er volgens de Jeugdwet (2015) recht op om (eerst) een familienetwerkberaad te houden. In een Eigen Kracht-conferentie nemen gezinnen zelf de verantwoordelijkheid om problemen op te lossen met hulp van hun sociale netwerk. In de praktijk blijkt de Eigen Kracht-conferentie regelmatig ingezet te worden in situaties waarin een kinderbeschermingsmaatregel dreigt of zelfs van kracht is. Een Eigen Kracht-conferentie lijkt een geschikt middel te zijn om hulp op gang te brengen samen met het netwerk, ook wanneer de rechter een ondertoezichtstelling heeft uitgesproken over een of meerdere kinderen in een gezin (Wijnen-Lunenburg et al., 2008). De studie van Dijkstra et al. (2016) laat echter zien dat Eigen Kracht-conferenties niet effectiever zijn dan de reguliere werkwijze bij het verbeteren van de kindveiligheid en het vergroten van de ervaren sociale steun. Het consortium Kindermishandeling noemt het familienetwerkberaad (zoals Eigen Kracht-conferenties) als methodiek het minst effectief, in gezinnen waar al sprake is van kindermishandeling. Zie voor meer informatie de NJi-publicatie ‘Wat werkt bij het versterken van het sociale netwerk van gezinnen?’ (Bartelink & Verheijden, 2015).
Discussie
Intensieve gezinsgerichte programma’s blijken tot een verbetering te leiden in het gedrag van kinderen en de opvoedingsvaardigheden van ouders (Veerman et al., 2005). Bij afsluiting van de hulp heeft het merendeel van de gezinnen echter nog steeds aanzienlijke problemen. Of de intensieve pedagogische thuishulp ook daadwerkelijk leidt tot een afname van het aantal meldingen van kindermishandeling, is niet onderzocht.
Uit internationale studies blijkt dat intensieve thuishulpprogramma’s in crisissituaties wél leiden tot een afname van kindermishandeling (MacLeod & Nelson, 2000; O’Reilly et al., 2010; Roberts, & Everly, 2006). Een belangrijke kanttekening hierbij is dat intensieve thuishulpprogramma’s vooral effectief zijn in gezinnen waarin fysieke mishandeling aan de orde is (O’Reilly et al., 2010). Bij langdurige verwaarlozing zijn intensieve thuishulpprogramma’s minder effectief, terwijl de hulp wel effectief kan zijn in gezinnen waarbij de verwaarlozing nog maar kortgeleden begon (Berger, 2004).
Benaderingen als Veilig, Sterk & Verder, de SAVE-werkwijze, Methode Integrale jeugdbescherming in Rotterdam, de Nieuwe jeugdbescherming, Generiek gezinsgericht werken, Beter Beschermd en Signs of Safety worden veel toegepast in de praktijk. Anders dan bij intensieve thuisbegeleiding ligt de focus hier nadrukkelijk op versterking van de positieve krachten en het sociale netwerk van gezinnen. De effectiviteit van deze werkwijzen is nog niet onderzocht, maar naar verwachting hebben dergelijke methodieken een gunstig effect op de veiligheid van het kind, omdat ouders zich mogelijk meer gerespecteerd en empowered voelen. De effectiviteit van Signs of Safety is wel onderzocht, maar is nog niet bewezen.