Verantwoording en bronnen
Colofon
© 2020 Beroepsvereniging van Professionals in Sociaal Werk, Nederlands Instituut van Psychologen, Nederlandse vereniging van pedagogen en onderwijskundigen, Nederlands Jeugdinstituut.
Op voorwaarde van naamsvermelding wordt toestemming gegeven voor het kopiëren, opslaan, en openbaar maken van de tekst van deze publicatie.
Richtlijnen ondersteunen professionals om samen met cliënten te beslissen over de best passende hulp. Een richtlijn geeft onderbouwde aanbevelingen op basis van wetenschappelijk onderzoek, praktijkkennis van professionals en ervaringskennis van cliënten. Richtlijnen worden regelmatig aangepast.
De richtlijn is ontwikkeld door TNO Child Health en geautoriseerd door de Beroepsvereniging van Professionals in Sociaal Werk (BPSW), het Nederlands Instituut van Psychologen (NIP) en de Nederlandse Vereniging van Pedagogen en Onderwijskundigen (NVO).
Het ontwikkelen, herzien en implementeren van richtlijnen voor jeugdprofessionals vindt plaats in het kader van het Meerjarenplan Richtlijnen Jeugd, opgesteld door het Nederlands Jeugdinstituut, de Beroepsvereniging van Professionals in Sociaal Werk (BPSW), het Nederlands Instituut van Psychologen (NIP) en de Nederlandse Vereniging van Pedagogen en Onderwijskundigen (NVO). Zie voor meer informatie: www.richtlijnenjeugdhulp.nl.
Gebruik bij referenties naar deze richtlijn altijd: richtlijn Problematische gehechtheid.
Herziene versie 2020* (5e druk) op basis van de 4e herziene druk (2017).
De oorspronkelijke richtlijn is in 2024 geherstructureerd.
De interventies zijn in 2024 geactualiseerd.
Versies richtlijn en onderbouwing
De eerste versie van deze richtlijn is gepubliceerd in 2014. Deze bestond destijds uit twee afzonderlijke documenten: de richtlijn zelf en een onderbouwingsdocument van de richtlijn. De richtlijn is in 2020 geactualiseerd. De huidige richtlijn bevat per bouwsteen en bijbehorende uitgangsvragen een korte onderbouwing van de aanbevelingen. Het oorspronkelijke onderbouwingsdocument van de eerste versie van de richtlijn is niet geactualiseerd. Daarom is dit document niet meer online gepubliceerd. Via info@richtlijnenjeugdhulp.nl is de oorspronkelijke onderbouwing van de richtlijn op te vragen. Dit geldt voor de verantwoording van de eerdere herzieningen van de richtlijn.
Inhoudelijke bijdragen en betrokkenen
| Samenstelling Ontwikkelwerkgroep (2014) | |
| Hedwig van Bakel | Voorzitter, bijzonder hoogleraar Infant Mental Health bij de afdeling Ontwikkelingspsychologie van Tilburg University; GZ-psycholoog |
| Paula Sterkenburg | Universitair hoofddocent bij de afdeling Orthopedagogiek van de Vrije Universiteit (namens het NIP) |
| Francien Dekker- van der Sande | Klinisch psycholoog bij Bartiméus en universitair docent bij de Vrije Universiteit (namens NVO) |
| Femmie Juffer | Hoogleraar bij de afdeling Algemene Gezinspedagogiek van de Universiteit Leiden |
| Anniek Thoomes-Vreugdenhil | Vrijgevestigd klinisch psycholoog/psychotherapeut, behandelt kinderen en kinderen met hechtingsstoornissen (namens NVO) |
| Henny Steenkamer | Geregistreerd maatschappelijk werker, jongerencoach en gezinscoach bij de Stichting Humanitas (namens BPSW) |
| Anneke Vinke | Kinder- en jeugdpsycholoog, GZ-psycholoog, Adoptiepraktijk Vinke, voorzitter Adoptie Driehoek Onderzoekscentrum (ADOC) (namens het NIP) |
| Kitty Rosenbrand | Senior adviseur Richtlijnen van het CBO |
| Marianne de Wolff | Projectleider, wetenschappelijk medewerker TNO Child Health |
| Samenstelling Projectteam | |
| Kitty Rosenbrand | Senior adviseur Richtlijnen van het CBO |
| Marianne de Wolff | Projectleider, wetenschappelijk medewerker TNO Child Health |
| Mariska Klein Velderman | Projectmedewerker TNO Child Health |
| Mascha Kamphuis | Projectadviseur TNO Child Health |
| Samenstelling Klankbordgroep | |
| Annemarie van Berkel | Trajectum |
| Coen van der Lek | Trivium/Lindenhof, lid landelijke werkgroep hechting |
| Lyda Groot | Landelijke vereniging van Gezinsproblemen bij Adoptie (LOGA) |
| Bep van Sloten | Better Care Network Nederland |
| Marjan Schippers | NIDOS |
| Jacqueline de Vries | Actiz, namens de Richtlijn Adviescommissie richtlijnen Jeugdgezondheidzorg |
| Samenstelling herzieningswerkgroep (2019) | |
| Hedwig van Bakel | Bijzonder hoogleraar Infant Mental Health bij de afdeling Ontwikkelingspsychologie van Tilburg University; GZ- psycholoog |
| Bram Brienen | Gedragswetenschapper Combinatie Jeugdzorg |
| Jeroen Brouwer | Gezinsvoogd, Samen Veilig Midden-Nederland |
| Alice Faber | Jeugdprofessional William Schrikker Groep |
| Dorini Jansen | Gedragswetenschapper, de Rading Utrecht |
| Daniella van Kleef-Versteeg | Senior gedragswetenschapper, Juzt |
| Priscilla Niemeijer | Gezinsvoogd, Jeugdbescherming Overijssel |
| Ilona Wildeman | Projectmedewerker; onderzoeker TNO Child Health |
| Marianne de Wolff | Projectleider; onderzoeker TNO Child Health |
Werkwijze totstandkoming richtlijn
De richtlijn Problematische gehechtheid is ontwikkeld door een werkgroep. Deze werkgroep heeft zeven uitgangsvragen geselecteerd waar deze richtlijn een antwoord op geeft. De beantwoording van deze uitgangsvragen is gebaseerd op wetenschappelijk onderzoek, praktijkkennis en de voorkeuren van cliënten. De voltallige werkgroep is zeven keer bij elkaar geweest om conceptteksten, conclusies en aanbevelingen te bespreken. Verder is de richtlijn eenmalig besproken door een klankbordgroep van zes professionals onder leiding van het Centraal Begeleidings Orgaan (CBO). Om de implementatiekansen van de richtlijn verder te verbeteren, zijn daarna nog twee bijeenkomsten belegd met praktijkprofessionals uit de jeugdhulp.
Het belangrijkste doel van de praktijkbijeenkomsten was het concretiseren van de richtlijn zodat voor de jeugdprofessionals (zowel gedragswetenschappers – waaronder psychologen en orthopedagogen – als hbo-opgeleide professionals) helder is wat ze moeten doen.
Aan de uiteindelijke invoering van de richtlijn is een proefimplementatie voorafgegaan. Zes teams - verdeeld over drie organisaties binnen de jeugdhulp - hebben gedurende drie maanden de richtlijn getest.
De eerste versie van de richtlijn is in 2013 landelijk ingevoerd.
Herziening van de richtlijn
In de daaropvolgende jaren konden jeugdprofessionals hun vragen, opmerkingen en verbeterpunten aangeven bij het Programma Richtlijnen jeugdhulp en jeugdbescherming. Op basis van deze feedback is een aantal wijzigingspunten opgesteld. Op basis hiervan heeft in 2019 een actualisatie plaatsgevonden van onder meer wetenschappelijke literatuur, interventies en instrumenten. De opbrengst is verwerkt in deze herziene richtlijn.
Het gaat om de volgende aanpassingen:
| Feedback | Hoe aangepast? |
|---|---|
| Update uitgangsvraag 1 en 2 | Op basis van recente wetenschappelijke literatuur (dat wil zeggen: na 2013, toen de vorige versie van de richtlijn is verschenen) met betrekking tot de gehechtheidstheorie (wat is een gehechtheidsrelatie?) en prevalentie is de tekst op deze onderdelen deels herzien en bijgesteld. |
| Update uitgangsvraag 3 | Op basis van wetenschappelijke literatuur met betrekking tot diagnostische en screeningsinstrumenten die momenteel ingezet worden en/of onderzocht worden om de ouder-kind relatie in beeld te brengen en informatie van het Kenniscentrum Kinder- en Jeugdpsychiatrie, zijn de Atttachment Relationship Inventory – Caregiver Perspective 2-5 years (ARI-CP 2-5) en het Child Attachment Interview toegevoegd. |
| Update uitgangsvraag 4 | Op basis van wetenschappelijke literatuur met betrekking tot interventies die ingezet worden en/of onderzocht worden om de gehechtheidsrelatie te verbeteren/behandelen, raadpleging van de DEJ, de website van het Kenniscentrum Kinder- en Jeugdpsychiatrie, de publicatie ‘Wat werkt bij hechting?’ en het boek ‘Gehechtheid in de behandelkamer’ zijn enkele interventies toegevoegd. Het betreft de interventies Shantala Babymassage individueel, PIPA, NIKA, MBT voor Kinderen (MBT-K), MBT voor adolescenten (MBT-A), Sherborne, Theraplay, Differentiatie- en Fasetherapie en Dyadic Developmental Psychotherapy (DDP). |
| Aandacht besteden aan de gevolgen van detentie van de ouder | Op basis van wetenschappelijk literatuur over detentie van de moeder (voornamelijk Amerikaans onderzoek dat bewijs levert voor de negatieve effecten van detentie van de moeder op de gehechtheidsrelatie van het kind in diverse leeftijdsfasen) en het rapport van de Kinderombudsman over kinderen met een ouder in detentie (Kalverboek, 2017), waarin de uitkomsten van een studie naar de behoeften van kinderen met ouders in detentie beschreven worden is een onderdeel toegevoegd over detentie van de ouder met daarin een kort overzicht van de negatieve effecten van detentie per leeftijdsfase, een kader waarin de behoeften van kinderen met een ouder in detentie worden beschreven, en een aantal aanbevelingen voor jeugdprofessionals die te maken hebben met gezinnen waarin detentie aan de orde is. |
| Aandacht voor andere vormen van afwezigheid van de ouderfiguur zoals echtscheiding | Op basis van een kleine zoektocht naar de gevolgen van echtscheiding op de gehechtheidsrelatie van het kind is informatie aangevuld |
| Meer aandacht voor psycho-educatie en ouders met LVB | Op basis van het document ‘Wat werkt voor licht verstandelijk beperkte ouders?’ (Zoon et al., 2019) en enkele aanvullende studies over LVB is een extra tekst toegevoegd aan de verdieping over de factoren die een problematische gehechtheidsrelatie beïnvloeden met daarin een aantal do’s voor de begeleiding van ouders met LVB. |
| Aandacht voor ‘trauma informed werken’ | Op basis van een factsheet van het NJi over de begeleiding van kinderen en jongeren met trauma (De Baat & Berger, 2017), het document ‘Trauma-georiënteerde hulp voor kinderen met complex trauma’ (Van Grinsven & Holdorp, 2015) en enkele studies over trauma bij kinderen is een extra passage over dit onderwerp toegevoegd. Vervolgens zijn de vijf pijlers voor trauma-sensitief opvoeden (van De Baat & Berger, 2018) iets aangepast en opgenomen in een apart kader. |
| Meer aandacht voor zwaardere GGZ problematiek | Door het toevoegen van diagnostische instrumenten en interventies die in de specialistische jeugdhulp en jeugd-GGZ gebruikt worden, krijgt zwaardere problematiek bij kinderen meer aandacht en wordt de scope van de richtlijn breder dan voorheen het geval was. Op diverse plekken is toegevoegd dat specialisten kunnen worden betrokken vanuit de organisatie of vanuit de GGZ. |
| Meer aandacht voor multidisciplinaire besluitvorming | Op basis van het document ‘Wat werkt bij integrale jeugdhulp‘ is een korte tekst toegevoegd aan de ‘Definitie’ over multidisciplinaire samenwerking, waarin enkele aandachtspunten worden benoemd. Er is een aanbeveling toegevoegd met betrekking tot samenwerking. |
| Aandacht voor familiegroepsplan | Op basis van het document ‘Familiegroepsplan in de jeugdbescherming’ van het NJi en de factsheet van de VNG over het familiegroepsplan is een korte tekst over het familiegroepsplan toegevoegd. |
| Meer aandacht voor samenwerken met het netwerk | Op basis van het document ‘Wat werkt bij het versterken van het sociale netwerk van gezinnen?’ van het NJi en een document van Movisie over dit thema is een korte tekst over samenwerken met het netwerk toegevoegd. |
| Meer aandacht voor jeugdbescherming | In de huidige richtlijn wordt in de regel de algemene term ‘jeugdprofessional’ gebruikt. Indien nodig wordt in de richtlijn wel onderscheid gemaakt naar specifieke rollen, waarbij we meer specifiek melding maken van de rol van de jeugdbeschermer (gezinsvoogd), naast de rol van (ambulant) begeleider, en gedragswetenschapper. De jeugdbeschermer is apart toegevoegd bij de aanbevelingen. |
| Afstemmen met het document van NJi ‘Wat werkt bij hechting?’ | Er is een korte beschrijving aan de uitgangsvraag ‘Definitie’ toegevoegd waarin de beide varianten van de hechtingsstoornis nader toegelicht zijn (gebaseerd op Gilthaij, 2017). Tevens is gecheckt of alle genoemde interventies in het document ‘Wat werkt bij hechting’ ook aan bod komen in de richtlijn. |
Bronnen
Aber, J.L., Belsky, J., Slade, A., & Crnic, K. (1999). Stability and Change in Maternal Representations of Their Relationship with Their Toddlers. Developmental Psychology, 35, 1038-1048.
Achenbach, T., & Rescorla, L. (2001). Manual for the ASEBA Preschool Forms and Profiles. University of Vermont.
Ainsworth, M. D. S., Blehar, M. C., Waters, E., & Wall, S. (1978). Patterns of attachment: A psychological study of the strange situation. New York: Erlbaum.
Alink, L., IJzendoorn, R. van, Euser, E., & Bakermans-Kranenburg, M. (2014). Gehechtheid en kindermishandeling. In P. Prins & C. Braet (Red.), Handboek klinische ontwikkelingspsychologie (pp. 419-441). Bohn Stafleu van Loghum.
Allen, J. G., Fonagy, P., & Bateman, A. W. (2008). Mentaliseren in de klinische praktijk. Amsterdam: Uitgeverij Nieuwezijds.
American Psychiatric Association (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (5th ed.).
American Psychiatric Publishing.
Andel, H. W. H. van, Post, W. J., Jansen, L. M. C., Gaag, R. J. van der, Knorth, E. J., & Grietens, H. (2016). Optimizing foster family placement for infants and toddlers: A randomized controlled trial on the effect of the Foster carer - Foster child Intervention (FFI). American Journal of Orthopsychiatry, 86(3), 332 -344.
Andel, H. W. H. van, Post, W. J., Jansen, L. M. C., Kamphuis, J. S., Gaag, R. J. van der, Knorth, E. J., & Grietens,
H. (2015). The developing relationship between recently placed foster infants and toddlers and their foster carers: Do demographic factors, placement characteristics and biological stress markers matter? Children and Youth Services Review, 58, 219-226.
Atkinson, L., Pagliaa, A., Coolbear, J., Niccols, J., Parker, K. C. H., & Gugerd, S. (2010). Attachment security: A meta-analysis of maternal mental health correlates. Clinical Psychology Review, 20, 1019–1040.
Baat, M. de, & Berger, M. (2017). Hoe begeleid je kinderen en jongeren met complex trauma in gezinsvervangende woonsituaties? Handvatten voor jeugdprofessionals en pleeg- en gezinsouders. Geraadpleegd op 4-11-2019, op https://www.nji.nl/sites/default/files/2021-05/WEB-Hoe-begeleid-je-kinderen-en-jongeren-met-complex-trauma-in-gezinsvervangende-woonsituaties.pdf
Bagner, D. M., & Eyberg, S. M. (2007). Parent-child interaction therapy for disruptive behavior in children with mental retardation: A randomized controlled trial. Journal of Clinical Child and Adolescent Psychology, 36, 418- 429.
Bakermans-Kranenburg, M. J., & IJzendoorn, M. H. van (1993). A psychometric study of the Adult Attachment Interview: Reliability and discriminant validity. Developmental Psychology, 29(5), 870-879.
Bakermans-Kranenburg, M. J., IJzendoorn, M. H. van, & Juffer, F. (2003). Less is more: Meta-analyses of sensitivity and attachment interventions in early childhood. Psychological Bulletin, 129, 195-215.
Bakermans-Kranenburg, M. J., IJzendoorn, M. H. van, & Juffer, F. (2005). Disorganized infant attachment and preventive interventions: A review and meta-analysis. Infant Mental Health Journal, 26, 191-216.
Bartelink, C., Rooijen, K. van, & As, A. van (2018). Kinderen en/of jongeren met een Problematische gehechtheid. Wat werkt?.
Bartelink, C., & Verheijden, E. (2015). Wat werkt bij het versterken van het sociale netwerk van gezinnen? Utrecht: Nederlands Jeugdinstituut. http://www.jeugdinstituut.nl/nl/Download-NJi/Wat-werkt-publicatie/ Watwerkt_Sociaalnetwerkversterken.pdf.
Bateman, A. W., & Fonagy, P. E.(Eds.) (2012). Handbook of mentalizing in mental health practice. Washington: American Psychiatric Publishing, Inc.
Beer, Y. de (2016). Kompas licht verstandelijke beperking: Definitie, aspecten en ondersteuning. Amsterdam: Uitgeverij SWP.
Beijersbergen, M. (2008). The Adult Attachment Interview. Coherence & Validation in Adolescents (Proefschrift). Universiteit Leiden.
Biringen, Z., Robinson, J. L., & Emde, R. N. (2000). Appendix B: The Emotional Availability Scales (derde editie). Attachment & Human Development, 2, 256-270.
Bleiberg, E., Rossouw, T., & Fonagy, P. (2012). Adolescent breakdown and emerging borderline personality disorder. In: A.W. Bateman & P.E. Fonagy (Eds.), Handbook of mentalizing in mental health practice. (pp. 463–509). Washington: American Psychiatric Publishing.
Bohlin, G., Hagekull, B., & Rydell, A. M. (2000). Attachment and social functioning: A longitudinal study from infancy to middle childhood. Social Development, 9(1), 24-39.
Booth, P. B., & Jernberg, A. M. (2009). Theraplay: Helping parents and children build better relationships through attachment-based play. New York: John Wiley & Sons.
Boris, N. W., Hinshaw-Fuselier, S. S., Smyke, A. T., Scheeringa, M. S., Heller, S. S., & Zeanah, C. H. (2004). Comparing criteria for attachment disorders: Establishing reliability and validity in high-risk samples. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 43, 568-577.
Boris, N. W., & Zeanah, C. H. (2005). Practice parameter for the assessment and treatment of children and adolescents with reactive attachment disorder of infancy and early childhood. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 44, 1206-1219.
Bowlby, J. (1980). Attachment and loss: Volume 3. Loss, sadness and depression. London: Penguin Books. Bowlby, J. (1988). A secure base. Clinical applications of attachment theory. London: Routledge.
Bretherton, I. (2005). In Pursuit of the Internal Working Model Construct and Its Relevance to Attachment Relationships. In K. E. Grossmann, K. Grossmann, & E. Waters (Eds.), Attachment from infancy to adulthood: The major longitudinal studies. Guilford Publications (pp. 13–47).
Bretherton, I., & Munholland, K. A. (2008). Internal working models in attachment relationships: Elaborating a central construct in attachment theory. In J. Cassidy & P. R. Shaver (Eds.), Handbook of attachment: Theory, research, and clinical applications (pp. 102-127). The Guilford Press.
Burgess, A., & Flynn, C. (2013). Supporting imprisoned mothers and their children: A call for evidence. Probation Journal, 60, 73-81.
Cassidy, J., Stupica, B., Ziv, Y., & Sherman, L. J. (2010). Enhancing attachment security in the infants of women in a jail-diversion program. Attachment & Human Development, 12, 333-353.
Chaffin, M., Hanson, R., Saunders, B. E., Nichols, T., Barnett, D., Zeanah, C., Berliner, L., Egeland, B., Newman, E., Lyon, T., LeTourneau, E., & Miller-Perrin, C. (2006). Report of the APSAC task force on attachment therapy, reactive attachment disorder, and attachment problems. Child Maltreatment, 11(1), 76-89.
Cooke, J. E., Stuart-Parrigon, K. L., Movahed-Abtahi, M., Koehn, A. J., & Kerns, K. A. (2016). Children’s emotion understanding and mother–child attachment: A meta-analysis. Emotion, 16(8), 1102-1106.
Cyr, C., Euser, E. M., Bakermans-Kranenburg, M. J., & IJzendoorn, M. H. van (2010). Attachment security and disorganization in maltreating and high-risk families: A series of meta-analyses. Development and Psychopathology, 22, 87-108.
Dallaire, D. H. (2007). Incarcerated mothers and fathers: A comparison of risks for children and families. Family Relations, 56(5), 440-453.
Dallaire, D. H., Zeman, J. L., & Thrash, T. M. (2015). Children’s experiences of maternal incarcenation- specific risks: Predictions to psychological maladaption. Journal of Clinical Child & Adolescent Psychology, 44, 109-122.
Dekker - Van der Sande, F., & Janssen, C. (2010). Signaleren van verstoord gehechtheidsgedrag. Best practice voor het diagnosticeren van gehechtheidsproblemen bij kinderen/jongeren met een visuele en/of licht verstandelijke beperking. Utrecht: Lemma BV.
Didden, R. (2006). In perspectief: gedragsproblemen, psychiatrische stoornissen en lichte verstandelijke handicap. Houten: Bohn Stafleu Van Lochum.
Diener, M. L., Nievar, M. A., & Wright, C. (2003). Attachment security among mothers and their young children living in poverty: Associations with maternal, child, and contextual characteristics. Merrill-Palmer Quarterly,1982, 154-182.
Dijkstra, S. (2019). Balancing the scale of responsibility. The effectiveness of family group conferencing in child welfare (Proefschrift). Universiteit van Amsterdam.
Doesum, K. van, Riksen-Walraven, J. M., Hosman, C. M. H., & Hoefnagels, C. (2008). A randomized controlled trial of a home-visiting intervention aimed at preventing relationship problems in depressed mothers and their infants. Child Development, 79, 547-561.
Draaisma, N., & Zuidgeest, K. (2013). Handleiding, protocol en werkbladen voor ouders NIKA. Interventie ter voorkoming of vermindering van problematische gehechtheid. Jeugdzorg Academie.
Dries, L. van den, Juffer, F., IJzendoorn, M. H. van, & Bakermans-Kranenburg, M. J. (2009). Fostering security? A meta-analysis of attachment in adopted children. Children and Youth Services Review, 31, 410-421.
Eliëns, M., & Prinsen, B. (2017). Databank effectieve jeugdinterventies: Beschrijving ‘Kortdurende Video- Hometraining’. Nederlands Jeugdinstituut. Gedownload van www.nji.nl/jeugdinterventies op 4-11-2019.
Eyberg, S. M., Funderburk, B. W., Hembree-Kigin, T. L., McNeil, C. B., Querido, J. G., & Hood, K. K. (2001). Parent-child interaction therapy with behavior problem children: One and two year maintenance of treatment effects in the family. Child & Family Behavior Therapy, 23 (4), 1-20.
Fearon, R. P., Bakermans-Kranenburg, M. J., IJzendoorn, M. H. van, Lapsley, A., & Roisman, G. I. (2010). The significance of insecure attachment and disorganization in the development of children’s externalizing behavior: A meta-analytic study. Child Development, 81, 435-456.
Fearon, R. P., & Belsky, J. (2018). Precursors of attachment security. New York: Guilford Publications.
Feeney, B. C., & Monin, J. K. (2016). Divorce through the lens of attachment theory. In J. Cassidy, & P. R. Shaver (Eds.), Handbook of attachment, 3. New York: Guilford Press (pp. 941-965).
Feenstra, D., & Bales, D. (2015). Mentalization-based treatment voor adolescenten. Kinder- en Jeugdpsychotherapie, 42, 5–20.
Fukkink, R. (2008). Video feedback in widescreen: A meta-analysis of family programs. Clinical Psychology Review, 28, 904-916.
Giltaij, H. P. (2017). Diagnostic Assessment of Attachment Related Disorders in Children with Intellectual Disability (Proefschrift). Amsterdam: Vrije Universiteit.
Gleason, M. M., Fox, N. A., Drury, S., Smyke, A., Egger, H. L., Nelson, C. A., Gregas, M. C., & Zeanah, C. H. (2011). Validity of evidence-derived criteria for reactive attachment disorder: Indiscriminately social/ disinhibited and emotionally withdrawn/inhibited types. Journal of the American Academy of Child & Adolescent Psychiatry, 50(3), 216-231.
Grietens, H. (2009). Hechtingsstoornissen. In: R. J. Beerthuis, I. A. van Berckelaer-Onnes, E. van Daalen, R.J. van der Gaag, H. Grietens, E. de Haan, P. J. Hoehstra, L. J. Kalverdijk, M. Meijer, M. D. Oosterhoff, E. Plomp,
L. F. van der Steen, F. Verheij, F. C. Verhulst, E. J. de Wilde, en C.A.M. de Wit, Psychiatrische stoornissen. Houten: Bohn Stafleu van Loghum (pp. 224-241).
Grinsven, F. van, & Holdorp, J. (2015). Trauma-georiënteerde hulp voor kinderen met complex trauma in gezinsvervangende woonsituaties: Kennisdocument voor professionals in pleegzorg, gezinshuizen en residentiële woonvormen.
Groh, A. M., Fearon, R. M. P., van IJzendoorn, M. H., Bakermans-Kranenburg, M. J., & Roisman, G. I. (2017). Attachment in the Early Life Course: Meta-Analytic Evidence for Its Role in Socioemotional Development. Child Development Perspectives, 11(1), 70-76.
Ham, H. van der (2019). Basic Trustmethode. In A. Havermans, C. Vermeule, L. Gerits, D. Bales, M. van der Stelt, F. Naber, H. van Andel, P. van Groningen, A. J. G. Vinke, F. Juffer, M. Bakermanss-Kranenburg, R. van IJzendoorn, H. van der Ham, B. Sleeuw en M. de Wolff, L. Gehechtheid in de behandelkamer. Therapeutische interventies in beeld. Amsterdam: SWP (pp. 117-128).
Hesse, E., & Main, M. (2006). Frightened, threatening, and dissociative parental behavior as related to infant D attachment in low-risk samples: Description, discussion, and interpretations. Development and Psychopathology, 18, 309-343.
Hodes, M. W., Meppelder, M., Moor, M. de, Kef, S., & Schuengel, C. (2018). Effects of video feedback intervention on harmonious parent–child interaction and sensitive discipline of parents with intellectual disabilities: A randomized controlled trial. Child: care, health and development, 44(2), 304-311.
Hoffenkamp, H. N., Tooten, A., Hall, R. A., Braeken, J., Eliëns, M. P., Vingerhoets, A. J., & van Bakel, H. J. (2015). Effectiveness of hospital-based video interaction guidance on parental interactive behavior, bonding, and stress after preterm birth: A randomized controlled trial. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 83 (2), 416.
Hoof, M. van (2017). Diagnostiek van gehechtheid in de kinder- en jeugdpsychiatrie. Tijdschrift voor Psychiatrie, 59, 546-553.
Hughes, D. (2018). Werkboek hechtingsgerichte gezinstherapie. Vertaling: J.F.H. Kuiper. Amsterdam: Uitgeverij SWP.
Jonkman, C. S., Oosterman, M., Schuengel, C., Bolle, E. A., BMartins, C., & Gaffan, E. A. (2000). Effects of early maternal depression on patterns of infantmother attachment: A meta-analytic investigation. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 41, 737–746.
Marvin, R., Cooper, G., Hoffman, K., & Powell, B. (2002). The Circle of Security project: Attachment-based intervention with caregiver-pre-school child dyads. Attachment and Human Development, 4, 107-124.
Mejdoubi, J., Heijkant, S. C. van den, Leerdam, F. J. van, Heymans, M. W., Crijnen, A., & Hirasing, R. A. (2015). The effect of VoorZorg, the Dutch nurse-family partnership, on child maltreatment and development: A randomized controlled trial. PLoS One, 10(4), 1-14 e0120182.
Mikulincer, M., & Shaver, P. R. (2019). Attachment orientations and emotion regulation. Current Opinion in Psychology, 25, 6-10.
Movisie, Vilans, & Actiz (2014). Aan de slag met sociale netwerken. Gedownload op 4-11-2019, van https:// www.movisie.nl/sites/movisie.nl/files/publication-attachment/Aan-de-slag-met-sociale-netwerken%20%5BMOV-2237000-1.1%5D.pdf.
Murray, J., Farrington, D. P., & Sekol, I. (2012). Children’s antisocial behavior, mental health, drug use, and educational performance after parental incarceration: A systematic review and meta-analysis. Psychological Bulletin, 138, 175-210.
Murray, J., & Murray, L. (2010). Parental incarceration, attachment and child psychopathology. Attachment & Human Development, 12, 289-309.
Oosterman, M., & Schuengel, C. (2008). Attachment in foster children associated with caregivers’ sensitivity and behavior problems. Infant Mental Health Journal, 29, 609-623.
Out D, Bakermans-Kranenburg MJ, Van IJzendoorn MH. (2009). The role of disconnected and extremely insensitive parenting in the development of disorganized attachment: Validation of a new measure. Attachment & Human Development, 11, 419–443.
Pallini, S., Chirumbolo, A., Morelli, M., Baiocco, R., Laghi, F., & Eisenberg, N. (2018). The relation of attachment security status to effortful self-regulation: A meta-analysis. Psychological Bulletin, 144(5), 501-531.
Pignotti, M., & Mercer, J. (2007). Holding therapy and dyadic developmental psychotherapy are not supported and acceptable social work interventions: A systematic research synthesis revisited. Research on Social Work Practice, 17, 513-519.
Poehlmann, J., Dallaire, D., Loper, A. B., & Shear, L. D. (2010). Children’s contact with their incarcerated parents: Research findings and recommendations. American Psychologist, 65(6), 575-598.
Polderman, N., & Kellaert-Knoll, M. G. (2008). Manual of the attachment insecurity screening inventory 2–5 years (AISI 2–5 years). Basic Trust.
Polderman, N., Kellaert-Knol, M. G., & Stams, G. J. J. M. (2011). The basic trust method: an attachment- based specialized form of VIG. In H. Kennedy, M. Landor, L. Todd (Eds.), Video interaction guidance: a relationship- based intervention to promote attunement, empathy and wellbeing. London: Jessica Kingsley.
Putnam, S. P., Sanson, A. V., & Rothbart, M. K. (2002). Child temperament and parenting. In: M. H. Bornstein (Ed.), Handbook of parenting 1, Mahwah (NJ): Lawrence Erlbaum. (pp. 255-277).
Raby, K. L., & Dozier, M. (2019). Attachment across the lifespan: Insights from adoptive families. Current Opinion in Psychology, 25, 81-85.
Rexwinkel, M., Schmeets, M., & Pannevis, C. (2011). Handboek infant mental health: Inleiding in de ouder- kindbehandeling. Assen: Van Gorcum.
Rokosch, C., & Domburgh, L. van (2019). Helen door samenspel. Kind & Adolescent Praktijk, 18(2), 26-32.
Rutgers, A. H., Bakermans-Kranenburg, M. J., IJzendoorn, M. H. van, & Berckelaer-Onnes, I. A. van (2004). Autism and attachment: A meta-analytic review. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 45, 1123–1134.
Shafler, R.J., & Poehlmann, J. (2010). Attachment and caregiving relationships in families affected by parental incarceration. Attachment & Human Development, 12, 395-415.
Shaver, P. R., Mikulincer, M., Gross, J. T., Stern, J. A., & Cassidy, J. A. (2016). A lifespan perspective on attachment and care for others: Empathy, altruism, and prosocial behavior. In: J. Cassidy & P. R. Shaver (Eds.), Handbook of attachment: Theory, research, and clinical applications (3rd ed.) New York: Guilford Publications (pp. 878-916).
Schuengel, C., & Oosterman, M. (2010). Diagnostiek van verstoorde gehechtheid. In P. M. Van den Bergh, & A.M. Weterings (Eds.), Pleegzorg in perspectief: Ontwikkelingen in theorie en praktijk (pp. 243-256). Assen: Van Gorcum.
Shmueli-Goetz, Y., Target, M., Fonagy, P., & Datta, A (2008). The child attachment interview: A psychometric study of reliability and discriminant validity. Developmental Psychology, 44, 939–956.
Shonkoff, J. P. (2006). A promising opportunity for developmental and behavioral pediatrics at the interface of neuroscience, psychology, and social policy: Remarks on receiving the 2005 C. Anderson Aldrich Award. Pediatrics, 118 (5), 2187-2191.
Smyke, A. T., & Zeanah, C. H. (1999). Disturbances of attachment interview. Unpublished manuscript.
Spruit, A., Willems, L., Uittenbogaard, R., & Noom, M. (2018). Uitingen van veilige en onveilige gehechtheidsrelaties tussen ouders en hun jonge kind (2 t/m 5 jaar) volgens betrokkenen uit de praktijk. Tijdschrift voor Orthopedagogiek, 57(7/8), 308-320.
Spruit, A., Wissink, I., Noom, M. J., Colonnesi, C., Polderman, N., Willems, L., Barning, C. & Stams, G. J. J. (2018). Internal structure and reliability of the Attachment Insecurity Screening Inventory (AISI) for children age 6 to 12. BMC Psychiatry, 18(1), 30 - 41.
Sterkenburg, P. S., Schuengel, C., & Jansen, C. G. C. (2008). Developing a therapeutic relationship with a blind client with a severe intellectual disability and persistent challenging behaviour. Disability and Rehabilitation, 30, 1318-1327.
Sterkenburg, P. S., & Schuengel, C. (2008). Behandelprotocol ‘Integratieve therapie voor gehechtheid en gedrag’ (ITGG). In C. Braet & S. Bögels (Red.), Protocollaire behandelingen bij kinderen en adolescenten. Amsterdam: Boom (pp 409-424).
Stor, P., & Storsbergen, H. (2006). Onveilig gehecht of een hechtingsstoornis. Het herkennen van hechtingsproblematiek bij mensen met een verstandelijke beperking. Utrecht: Lemma BV.
Thoomes-Vreugdenhil, A. (2016). Gehechtheid. In A. Thoomes-Vreugdenhil (Red)., Behandeling van problematische gehechtheid Houten: Bohn Stafleu van Loghum (pp. 9-35).
Thoomes-Vreugdenhil, J. C. A. (2015). Hechtingsproblemen bij kinderen. Amsterdam: Lannoo.
Vaughn, B. E., Bost, K. K., van IJzendoorn M. H. (2016). Attachment and temperament as intersecting developmental products and interacting developmental contexts throughout infancy and childhood. In: J. Cassidy, P. R. Shaver (Eds.). Handbook of attachment: Theory, research, and clinical applications. 3. New York: Guilford Press (pp. 202–222).
Vasileva, M., & Petermann, F. (2018). Attachment, development, and mental health in abused and neglected preschool children in foster care: A meta-analysis. Trauma, Violence, & Abuse, 19(4), 443-458.
Veen, M. van der, & Prinsen, B. (2016). Handleiding video-hometraining in gezinnen met kinderen in de basisschoolleeftijd: Voor professionals in het maatschappelijk werk. Amsterdam: SWP.
Verheijden, E., & De Lange, M. (2016). Wat is integrale jeugdhulp?. https://www.nji.nl/integrale- jeugdhulp/wat-werkt.
Verheugt-Pleiter, A. (2009). Denken over gevoelens en voelen over gedachtes. Over mentaliseren in ouderbegeleiding en kindertherapie. Kinder- & Jeugdpsychotherapie, 3, 5-20.
Vinke, A. J. G. (2019). Dyadic Developmental Psychotherapy: new family, new script. In A. Havermans,
C. Vermeule, L. Gerits, D. Bales, M. van der Stelt, F. Naber, H. van Andel, P. van Groningen, A. J. G. Vinke, F. Juffer, M. Bakermanss-Kranenburg, R. van IJzendoorn, H. van der Ham, B. Sleeuw en M. de
WolffGehechtheid in de behandelkamer. Therapeutische interventies in beeld Amsterdam: SWP (pp. 117- 128).
Vinke, J. G. (2012). Adoptie-alerte hulpverlening: praktijk en casuïstiek. Tijdschrift voor GZ-psychologie, 1, 10-12.
VNG (2017). Factsheet Het familiegroepsplan. Gedownload op 4-11-2019, van https://vng.nl/files/vng/201607_ factsheet_familiegroepsplan_vng_nji_vws_venj2_0.pdf.
Wijnroks, L., Janssen, C., Epskamp, S., Kloosterman, D., Mispelblom Beyer, I., Post, T., Stor, P., & Storsbergen, H. (2006). Onveilig gehecht of een hechtingsstoornis. Het onderkennen van hechtingsproblematiek bij mensen met een verstandelijke beperking. Utrecht: Lemma BV.
Wolff, M. S. de, & IJzendoorn, M. H. van (1997). Sensitivity and attachment: A meta-analysis on parental antecedents of infant attachment. Child Development, 68, 571-591.
IJzendoorn, M. H. van (1995). Adult attachment representations, parental responsiveness, and infant attachment: a meta-analysis on the predictive validity of the Adult Attachment Interview. Psychological Bulletin, 117, 387-403.
IJzendoorn, M. H. van (2008). Opvoeding over de grens. Gehechtheid, trauma en veerkracht. Amsterdam: Boom Academic.
IJzendoorn, M. H. van, & Bakermans-Kranenburg, M. J. (2010). Gehechtheid en trauma. Amsterdam: Hogrefe.
IJzendoorn, M. H. van, Goldberg, S., Kroonenberg, P. M., & Frenkel, O. J. (1992). The relative effects of maternal and child problems on the quality of attachment: A meta-analysis of attachment in clinical samples. Child Development, 63, 840–858.
IJzendoorn, M. H. van, Schuengel, C., & Bakermans–Kranenburg, M. J. (1999). Disorganized attachment in early childhood: Meta-analysis of precursors, concomitants, and sequelae. Development and Psychopathology, 11(2), 225-250.
Zeanah, C. H., & Benoit, D. (1995). Clinical applications of a parent perception interview in infant mental health. Child and Adolescent Psychiatric Clinics of North America, 4, 539-554.
Zeanah, C. H., Berlin, L. J., & Boris, N. W. (2011). Overzicht voor behandelaars: Klinische toepassingen van de theorie en het onderzoek over gehechtheid voor baby’s en jonge kinderen. Kind en Adolescent Review, 19(1), 1-2.
Zeanah, C. H., Chesher, T., Boris, N., & The American Academy of Child and Adolescent Psychiatry (AACAP) Committee on Quality Issues (CQI). (2016). Practice parameter for the assessment and treatment of children and adolescents with reactive attachment disorder and disinhibited social engagement disorder development and attribution. Journal of the American Academy of Child & Adolescent Psychiatry, 55(11), 990- 1003
Zeanah, C. H., & Gleason, M. M. (2010). Reactive attachment disorder: A review for DSM-V. Report presented to the American Psychiatric Association.
Zeijl, J. van, Mesman, J., IJzendoorn, M. H. van, Bakermans-Kranenburg, M. J., Juffer, F., Stolk, M., Alink, A., & Koot, H. (2006). Attachment-based intervention for enhancing sensitive discipline in mothers 1- to 3-year old children at risk for externalizing behavior problems: A randomized controlled trial. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 74, 994-1005.
Zeegers, M. A. M., Schuengel, C., IJzendoorn, M. H. van, & Janssens, J. (2006). Attachment representations of institutionalized adolescents and their professional caregivers: Predicting the development of therapeutic relationships. American Journal of Orthopsychiatry, 76, 325-334.
Zeegers, M. A., Colonnesi, C., Stams, G. J. J., & Meins, E. (2017). Mind matters: A meta-analysis on parental mentalization and sensitivity as predictors of infant–parent attachment. Psychological Bulletin, 143 (12), 1245.
Zeeuw, M. de, Brok, C., & van Andel, H. (2015). Handboek preventieve interventie voor pleeg-en adoptieouders bij jonge kinderen met een problematische gehechtheid. Bohn Stafleu van Loghum, Houten.
Zevalkink, J. (2005). Het meten van gehechtheidsrepresentaties bij basisschoolleerlingen. Kind en Adolescent, 26, 161-170.
Zoon, M., Rooijen, H. van, & Foolen, N. (2019). Wat werkt voor licht verstandelijk beperkte ouders?.