Inzet van interventies

Samenvatting van de resultaten op basis van de literatuursearch:

• Verschillende reviews hebben zich gericht op de effectiviteit van Intensieve thuishulp (Bezeczky et al., 2020; Evenboer et al., 2018; Van Assen et al., 2019; Van Assen et al., 2020). Daarin zijn positieve effecten gevonden, bijvoorbeeld op emotionele problemen en gedragsproblemen bij de kinderen en op blootstelling aan stressvolle gebeurtenissen. Maar na afsluiting van de hulp zijn er vaak nog aanzienlijke problemen. Ook blijkt een relatief grote groep kinderen een jaar na afsluiting toch uithuisgeplaatst. Er blijken grote verschillen in effecten tussen interventies (maar zelfs tussen studies naar dezelfde interventies). Dit wijst erop dat de kwaliteit van de implementatie waarschijnlijk cruciaal is voor de effectiviteit. Zo concluderen meerdere onderzoekers dat zelfs interventies die onder dezelfde naam worden uitgevoerd vaak andere uitvoeringsvoorwaarden hebben (en bijvoorbeeld variëren in duur, doelgroep, etc.).
• Nederlands onderzoek naar Ambulante Spoedhulp en Families First (De Meyer et al., 2020) bracht positieve resultaten aan het licht. Beide lijken goede interventies om een uithuisplaatsing te voorkomen. Verder onderzoek is wel nodig om na te gaan welke werkzame elementen van beide interventies het beste voor welke gezinnen inzetbaar zijn.
• Nederlands onderzoek naar Intensieve Ambulante Gezinsbehandeling (IAG) (Damen et al., 2019; Veerman & De Meyer, 2019) heeft zich niet gericht op effecten op het voorkomen van uithuisplaatsing, maar ziet wel positieve effecten van de interventie op probleemgedrag van kinderen en opvoedingsbelasting van ouders. Ook blijkt dat IAG-empowerment van ouders significant verbetert (wat weer bijdraagt aan vermindering van gedragsproblemen van kinderen), in tegenstelling tot residentiële zorg en pleegzorg, waarbij dit nauwelijks het geval is.
• Uit een Amerikaans gerandomiseerd onderzoek met controlegroep naar Multidimensionele Familietherapie (MDFT) (Liddle et al., 2018) bleek dat de interventie bij adolescenten duurzamere effecten had op het plegen van delicten en problematisch middelengebruik dan residentiële hulp. Deze aanpak kan dus dienen als alternatief voor opname in een jeugdzorginstelling.
• Nederlands gerandomiseerd onderzoek met controlegroep naar Multisysteem Therapie (MST) (Asscher et al., 2018) laat zien dat MST meer effectief is dan treatment as usual voor zowel extreem gewelddadige als niet extreem gewelddadige jongeren. Dit suggereert dat de interventie er ook in slaagt om gunstige effecten te bereiken bij moeilijk te behandelen jongeren. Internationaal onderzoek (Vidal et al., 2017) laat voornamelijk positieve resultaten zien, hoewel er één studie is die geen verschil vond met treatment as usual (Fonagy et al., 2018).
• Een Nederlandse studie naar de JIM-aanpak (Jouw Ingebrachte Mentor) (Van Dam et al., 2017) toont dat de betrokkenheid van volwassenen uit het informele netwerk kan helpen bij het voorkomen van uithuisplaatsing van adolescenten met complexe behoeften. De meta-analyse van Van Dam et al. (2021) onderzocht het verband tussen mentoringprogramma’s en jeugdresultaten in verschillende domeinen. De resultaten van dit onderzoek geven aan dat deze programma’s significant samenhangen met positieve resultaten. Het blijkt dat de programma’s tegen risico’s beschermen en o.a. positieve schoolresultaten bij jongeren bevorderen.
• Een in Nederland verrichte meta-analyse van Dijkstra et al. (2016) naar de inzet van familienetwerkberaden laat zien dat deze aanpak niet lijkt te leiden tot minder meldingen van kindermishandeling, minder uithuisplaatsingen en snellere afsluiting van dossiers bij jeugdzorg. En dus dat deze aanpak geen toegevoegde waarde heeft ten opzichte van care as usual. Uit de systematische review van McGinn et al. (2020) blijkt dat beslissingen in familienetwerkberaden worden gebruikt om beslissingen te nemen over de beste manier om kinderen te beschermen en gezinnen te ondersteunen. De aanpak betrekt het gezin, de familie en het netwerk bij deze beslissingen. Ook blijkt uit dit onderzoek dat de wetenschappelijke onderbouwing voor familienetwerkberaden van slechte kwaliteit is en geen duidelijk beeld geeft of deze benadering beter is dan andere benaderingen.  Afhankelijk van het soort studie komt de ene keer een gunstig beeld van de familienetwerkberaden naar voren, en de andere keer juist niet (Dijkstra et al., 2016). Eigen Kracht-conferenties zijn ook inzetbaar om met het netwerk samen een plan op te stellen voor een aanpak van de problemen. Uit het onderzoek van Schout en De Jong (2013) blijkt dat Eigen Kracht-conferenties ervoor lijken te zorgen dat netwerken sterker worden en de sociale steun significant toeneemt. De richtlijn Samen beslissen over hulp gaat verder in op Eigen Kracht-conferenties.

Werkzame elementen in het voorkomen van uithuisplaatsing

Veel interventies om een uithuisplaatsing te voorkomen lijken op elkaar in hun veronderstelde werkzame elementen (Visscher et al., 2021). Ze besteden vrijwel allemaal aandacht aan deze zaken:

• Goed in kaart brengen van de situatie in het gezin en de verwachtingen van gezinsleden.
• De huidige en toekomstige veiligheid.
• Een gedegen planning en evaluatie van de activiteiten.
• Werken aan verandering, met name positievere relaties, communicatie en interactie.
• Een goede samenwerking met en ondersteuning van kinderen en het gezin.
• Verbetering van opvoedvaardigheden.
• Vermindering van (ernstige) gedragsproblemen.
• Hulp in de leefomgeving van het gezin.
• Hulp bij concrete vraagstukken rondom huisvesting, huishouden, verzorging en omgaan met instanties.
• Activering van het sociale en professionele netwerk.

De verschillen tussen interventies zitten vooral in de tijdsduur van het traject, de intensiteit, de mogelijkheid tot 24-uurs bereikbaarheid, de consultatiemogelijkheden van experts en de manier van supervisie en intervisie voor de professionals. Geregeld (telefonisch) contact tussen de hulpverlener en het gezin en intensieve intervisie voor de hulpverlener lijken een goed effect te hebben. Dit geldt ook voor een flexibele en hybride (face-to-face en online contact) beschikbaarheid van de hulpverlener.

Interventie op maat

Zorg dat je altijd een interventie op maat maakt. Zodat de hulp goed aansluit bij de vraag en behoefte van individuele gezinnen en gezinsleden. Dit betekent voor jou als hulpverlener het volgende:

• Een open, niet veroordelende houding.
• Cultuursensitief werken (lees hierover meer in de inleiding (paragraaf 1.9).
• Traumasensitief werken, met aandacht voor veiligheid, verbinding (positieve stabiele relaties) en emotieregulatie (lees meer over traumasensitief werken in hoofdstuk 4).
• Aandacht hebben voor veiligheid in het gezin, vooral bij jonge kinderen.
• Rekening houden met de inzet van specifieke interventies voor bepaalde doelgroepen (bijvoorbeeld gezinnen met iemand met een licht verstandelijke beperking). 

Overige interventies ter voorkoming van uithuisplaatsing  

De herzieningswerkgroep heeft een aantal interventies benoemd die kunnen helpen bij ernstige en/of meervoudige problematiek. Zie hieronder een (niet-uitputtend) overzicht. Hiermee is niet altijd een uithuisplaatsing te voorkomen, maar ze richten zich wel op probleemgebieden waardoor je als jeugdprofessional een uithuisplaatsing kan overwegen. Sommige (maar niet alle) interventies zijn opgenomen in de Databank Effectieve Jeugdinterventies (DEI).

Tabel: Overige interventies

*Classificaties zijn: effectief volgens sterke aanwijzingen; effectief volgens goede aanwijzingen; effectief volgens eerste aanwijzingen; goed onderbouwd; in beoordelingsprocedure; niet erkend.

Interventies gericht op problemen bij kinderen

Voor specifieke interventies gericht op problemen bij kinderen kun je terecht bij de daarvoor geldende richtlijnen voor jeugdhulp en jeugd-ggz.

Interventies gericht op de gehechtheidsrelatie en ouder-kindrelatie

Problemen in de ouder-kindrelatie en problematische gehechtheidsrelaties komen veel voor in gezinnen waar een uithuisplaatsing nodig kan zijn. Kindermishandeling en een onveilige opvoedsituatie spelen hierin geregeld een rol. Zo blijkt ruim driekwart (80%) van de kinderen die opgroeien in gezinnen waarin sprake is van mishandeling, verwaarlozing en/of huiselijk geweld een problematische gehechtheidsrelatie met de ouders te hebben (Alink et al., 2014; Cyr et al., 2010). Voor preventieve interventies, die zich richten op verbetering van de kwaliteit van de gehechtheidsrelatie, kun je terecht bij de richtlijn Problematische gehechtheid. Gezinsopname en gezinsbehandeling zijn ook mogelijkheden om te werken aan de problematiek van het gezin en de ouder-kindinteracties. De herzieningswerkgroep beveelt KINGS (Kind IN Gezond Systeem) als geschikte gezinsbehandeling aan. KINGS is geen erkende interventie en wordt momenteel onderzocht op effectiviteit.

Dit is een (niet-uitputtend) overzicht van (erkende) interventies gericht op de gehechtheidsrelatie of ouder-kindrelatie:  

• VIPP-SD Video-feedback Intervention to promote Positive Parenting and Sensitive Discipline (VIPP-SD)
• Basic Trustmethode
• Parent-Child Interaction Therapy (PCIT)
• Kortdurende Video-Hometraining (K-VHT) (niet-erkende interventie, theoretisch goed onderbouwd)
• NIKA (niet-erkende interventie, wordt op dit moment onderzoek naar gedaan)

Interventies die gebruikmaken van informele steun

Jouw Ingebrachte Mentor (JIM)

Een JIM is een vertrouwenspersoon uit het informele netwerk. Deze wordt door een jongere gekozen, samen met de ouders, en ondersteunt de jongere in gesprekken met hulpverleners en instanties. De interventie is gericht op jongeren met complexe ondersteuntingsbehoeften en het doel is om een uithuisplaatsing te voorkomen. JIM is niet opgenomen in de Databank Effectieve Jeugdinterventies. Van Dam et al. (2017) onderzochten of JIM’s een alternatief voor uithuisplaatsing kunnen zijn. De studie liet zien dat 83% van de 200 onderzochte jongeren met complexe behoeften een JIM kon aanstellen en dat in 90% van de gevallen ambulante behandeling voldoende was. Een meta-analyse van mentorprogramma’s laat positieve effecten zien op onder meer schoolse vaardigheden en psychosociale ontwikkeling van jongeren (Van Dam et al., 2021).  

Ervaringen uit de praktijk, ingebracht door de herzieningswerkgroep, laten zien dat de inzet van een steunend sociaal netwerk gezinnen met forse problemen kan helpen. Dat kan bijvoorbeeld in de vorm van een steungezin of krachtgezin.

Lees meer over JIM

Steungezinnen/buurtgezinnen

Een steungezin vangt kinderen op als ouders tijdelijk overbelast zijn. Zo kunnen de ouders weer op adem komen en de kinderen zich goed blijven ontwikkelen. Vaak wordt een steungezin ingezet naast de formele hulpverlening aan een gezin. Het is niet onderzocht hoe effectief steungezinnen zijn om een uithuisplaatsing te voorkomen.

Lees meer over buurtgezinnen

Krachtgezinnen

Een krachtgezin is een gezin waarbij minimaal één van beide ouders een jeugdprofessional is met SKJ- of BIG-registratie, die ervaring heeft met het werken met gezinnen. Deze ouder werkt op sociaal-ondernemende basis en koopt advies in van een gedragswetenschapper. Het krachtgezin ondersteunt een vraaggezin met begeleiding, coaching, inspiratie en advies. Er is nog weinig onderzoek verricht naar de effectiviteit van krachtgezinnen in het voorkomen van uithuisplaatsing.

Lees meer over krachtgezinnen

Familienetwerkberaden

Enkele regio’s in Nederland organiseren bij een dreigende uithuisplaatsing altijd een familienetwerkberaad. Dit is een bijeenkomst waar ouders en kinderen samen met familieleden, buren, kennissen en hulpverleners de gezinssituatie in kaart brengen, waarbij de veiligheid van het kind centraal staat. Maar een internationale studie suggereert dat deze aanpak niet duidelijk leidt tot minder meldingen van kindermishandeling, minder uithuisplaatsingen of een snellere afsluiting van jeugdhulp-dossiers. Bij de ene soort studie is er een gunstig beeld, bij de andere niet (Dijkstra et al., 2016). Juist bij complexe problematiek blijken jeugdhulpprofessionals het lastig te vinden om een familiegroepsplan te maken (Berben & Drion, 2020). Wel is het zo dat de onderzoeken naar de effectiviteit van familienetwerkberaden geen hoge kwaliteit hebben, waardoor ze dus geen duidelijk beeld geven van de effectiviteit (McGinn et al., 2020).

Trauma-informed care

Steeds meer onderzoek wijst op het trauma dat voorafgaat aan uithuisplaatsing én op het trauma dat juist ontstaat door een uithuisplaatsing. Trauma-informed care (TIC) heeft aandacht voor de achtergrond en ervaringen van zowel ouders als kinderen (Vervoort-Schel et al., 2022). Raadpleeg bij trauma de richtlijn Traumagerelateerde problemen voor verdieping en interventies. 

Gedeeld opvoederschap

Bij gedeeld opvoederschap delen pleegouders en beroepsopvoeders samen met de ouders de zorg voor en de verantwoordelijkheid over het kind. Het lectoraat Jeugd en Gezin van de Christelijke Hogeschool Ede (CHE) ontwikkelde de methodiek ‘de relationele route tot gedeeld opvoederschap’. Kijk voor meer informatie op Gedeeldopvoederschap.nl.

Zie ook de bouwsteen Begeleiden bij uithuisplaatsing en terugplaatsing.

Interventies die zich richten op terugplaatsing en stabiliteit na terugplaatsing 

De overeenkomst tussen deze interventies is dat ze gericht zijn op een betere interactie tussen ouder en kind. Ook verbeteren ze de vaardigheid van ouders om gedragsproblematiek bij het eigen kind te herkennen en erop te reageren (Luu et al., 2021).

Deze programma’s hebben de volgende gemeenschappelijke werkzame elementen:

• Bewustzijn ontwikkelen: ouders bewust maken van en inzicht geven in de reacties van hun kind en de motivatie achter deze reacties. Dit helpt ouders om specifiek probleemgedrag bij hun kind te herkennen en aan te pakken. Ook leren ze  begrijpen hoe bepaalde opvoedingsgedragingen kunnen ontstaan vanuit ervaringen in het verleden.
• Motiveren: ouders aanmoedigen om na te denken over hun opvoedingswaarden en over hoe die overeenkomen met hun acties.
• Doelen stellen: ouders ondersteunen om kleine, realistische opvoedingsdoelen te stellen.
• Coaching: ouders coachen in hun ouder-kindinteracties en hen ondersteunen bij het oefenen van nieuwe vaardigheden. Dit kan door middel van rollenspellen en videofeedback.
• Training: de reactie van ouders op de gedragsproblemen van hun kind verbeteren door positieve ouder-kindinteracties te versterken. Zo leren ouders effectiever te reageren op gedragsproblemen.
• Rolmodellering: de opvoedingsvaardigheden van ouders verbeteren door positieve ouder-kindinteracties en -gedragingen te laten zien.
• Huiswerk: ouders nieuw gedrag in een vertrouwde omgeving laten toepassen en dit bekrachtigen.
• Ouderpartnerschap: inschakelen van een mentor als hulpmiddel om opvoedingsvaardigheden te ontwikkelen.

In Nederland zijn de volgende effectieve programma’s beschikbaar die bovenstaande werkzame elementen benutten:

• Parent Management Training Oregon (PMTO)
• Multisysteem Therapie (MST)
• Intensieve Ambulante Gezinsbehandeling (IAG)