Verantwoording en bronnen

© 2020 Beroepsvereniging van Professionals in Sociaal Werk (BPSW), Nederlands Instituut van Psychologen (NIP), Nederlandse Vereniging van Pedagogen en Onderwijskundigen (NVO), Nederlands Jeugdinstituut (NJi). 

Op voorwaarde van naamsvermelding wordt toestemming gegeven voor het kopiëren, opslaan en openbaar maken van de tekst in deze publicatie. Gebruik als titel van deze richtlijn in referenties altijd: ‘Richtlijn Ernstige gedragsproblemen voor jeugdhulp en jeugdbescherming’.

Richtlijnen ondersteunen professionals om samen met cliënten te beslissen over de best passende hulp. Een richtlijn geeft onderbouwde aanbevelingen op basis van wetenschappelijk onderzoek, praktijkkennis van professionals en ervaringskennis van cliënten. Richtlijnen worden regelmatig aangepast. We adviseren dringend altijd de website te raadplegen voor de meest actuele versies. 

Deze richtlijn is geautoriseerd door BPSW, NIP en NVO.

Het ontwikkelen, herzien en implementeren van richtlijnen voor jeugdprofessionals vindt plaats in het kader van het Meerjarenplan Richtlijnen Jeugd, opgesteld door NJI, BPSW, NIP en NVO. Zie voor meer informatie Over de richtlijnen.

Werkwijze totstandkoming richtlijn

Zie Over de richtlijnen voor een algemene verantwoording van de werkwijze bij de ontwikkeling en herziening van de richtlijnen Jeugdhulp en Jeugdbescherming. 

De eerste versie van deze richtlijn is gepubliceerd in 2013. Deze bestond destijds uit twee afzonderlijke documenten: de richtlijn zelf en een onderbouwingsdocument van de richtlijn. De richtlijn is in 2018 volledig herzien. 

De oorspronkelijke richtlijn is in 2024 geherstructureerd. 

De interventies zijn in 2024 geactualiseerd.

De huidige richtlijn bevat per bouwsteen en bijbehorende uitgangsvragen een korte onderbouwing van de aanbevelingen. Het oorspronkelijke onderbouwingsdocument van de eerste versie van de richtlijn is niet geactualiseerd. Daarom is dit document niet meer online gepubliceerd. Via info@richtlijnenjeugdhulp.nl is de oorspronkelijke onderbouwing van de richtlijn op te vragen. Dit geldt voor de verantwoording van de eerdere herzieningen van de richtlijn.

Auteurs

Marjan de Lange, Walter Matthys, Daniëlle de Veld, Nienke Foolen, Anne Addink, Ankie Menting en Inge Bastiaanssen.

Ontwikkelwerkgroep

Wim Slot, Leoniek Kroneman, Margriet Heeroma , Jurja Steenmeijer, Cathelijne Buschgens, Walter Matthys, Marjolein Oudhof, Kris Vermeij, Marjan de Lange, Joanne van den Eijnden en Anneke van As.

Herzieningswerkgroep

Inge Bastiaanssen, Jolanda Westera, Inge Simons, Kristel Beekman, Lisa Hengeveld, Jolanda Douma, Marjan de Lange, Walter Matthys, Daniëlle de Veld, Willeke Daamen, Joanne van den Eijnden en Anneke van As.

Uitgangsvragen

Deze richtlijn geeft antwoord op vijf uitgangsvragen:

• Waaraan kun je ernstige gedragsproblemen en zich ontwikkelende gedragsstoornissen herkennen? Hoe ziet het diagnostisch proces eruit na de aanmelding van kinderen of jongeren over wie het vermoeden bestaat dat ze gedragsproblemen hebben? Welk type diagnostische instrumenten moet bij welke leeftijdsgroep worden ingezet?
• Welk type interventie is het meest effectief voor welke leeftijdsgroep? Welke interventies zijn in welke behandelsetting het meest geëigend? Welke interventies kunnen een negatief effect hebben op gedrag?
• Welke specifieke opvoedingstechnieken van beroepsopvoeders die kinderen of jongeren in groepsverband behandelen (dagbehandeling en residentieel) dragen bij aan de vermindering van gedragsproblemen?
• Hoe kunnen jeugdprofessionals cognitief-gedragstherapeutische principes toepassen in de dagelijkse praktijk?
• Hoe kunnen jeugdprofessionals bevorderen dat kinderen of jongeren met gedragsproblemen naar school (blijven) gaan?

De werkgroep die deze richtlijn heeft ontwikkeld, heeft bovenstaande lijst geselecteerd uit de twintig vragen hieronder (verdeeld over de thema’s Preventie, Diagnostiek en Interventie). Die twintig vragen maken deel uit van een knelpuntenanalyse van de Richtlijnadviescommissie jeugdhulp en jeugdbescherming (RAC-J). RAC-J had deze analyse al gemaakt voordat de werkgroep de richtlijn begon te ontwikkelen.  

Preventie

• Hoe en door wie kan een zich ontwikkelende gedragsstoornis in een vroeg stadium worden gesignaleerd?
• Welke vroeginterventies zijn beschikbaar voor een zich ontwikkelende stoornis? 

Diagnostiek

• Welke diagnostische instrumenten moeten (minimaal) worden afgenomen bij welke leeftijdsgroepen?
• Van welke diagnostische instrumenten moet het gebruik worden afgeraden? 

Interventie

• Welke interventies zijn in welke situatie en in welke behandelomgeving het meest effectief?
• In welke volgorde kunnen interventies worden aangeboden in geval van meervoudige problematiek?
• Welke interventies zijn voor welke doelgroep schadelijk en moeten niet worden toegepast?
• Welke einddoelen moet een interventie bereiken en wanneer kan een interventie worden beëindigd?
• Hoe lang mag een behandeling (maximaal) duren bij verschillende typen zorg?
• Wat is bekend over de kosteneffectiviteit van interventies?
• Wat zijn de afwegingen om, bij een vergelijkbaar aanbod, te kiezen voor de ene of de andere interventie?
• Wat kunnen hulpverleners doen als interventies niet of onvoldoende helpen?
• Hoe kan het systeem rond jeugd met een gedragsstoornis onderdeel zijn van behandeling? Welke opvoeders betrek je bij de behandeling van gedragsproblemen en hoe?
• Wat kunnen hulpverleners doen om de veiligheid van de jeugdige te bewaken?
• Hoe kunnen hulpverleners cognitief-gedragstherapeutische principes toepassen in de dagelijkse praktijk?
• Wat kunnen hulpverleners doen om een positief pedagogisch klimaat te bevorderen in een groep jeugdigen met gedragsstoornissen?
• Hoe kunnen hulpverleners grenzen stellen en tegelijkertijd de autonomie van jeugd stimuleren?
• Wat kunnen hulpverleners doen bij agressief gedrag?
• Wat kunnen hulpverleners doen om jeugd te motiveren tot gedragsverandering?
• Hoe kunnen hulpverleners bevorderen dat jeugd met gedragsstoornissen naar school gaat of werkt? 

Evenals bij de totstandkoming van de richtlijn in 2013 is bij de herziening in 2018 wetenschappelijke én praktijkkennis gebruikt. Dit waren de belangrijkste aanpassingen: 

• Meer aandacht voor risicofactoren en in stand houdende factoren van ernstig probleemgedrag.
• Meer aandacht voor psycho-educatie.
• Update van het hoofdstuk over effectieve interventies.
• Meer aandacht voor samen met kinderen of jongeren en ouders beslissen over passende hulp.
• Betere toepasbaarheid binnen kinder- en jeugdpsychiatrie en hulp voor kinderen of jongeren met een licht verstandelijke beperking.
• Meer aandacht voor andere problemen die ernstig probleemgedrag kunnen veroorzaken, zoals trauma en hechtingsproblemen.
• Meer aandacht voor de voorwaarden voor beroepsopvoeders om opvoedingstechnieken effectief in te kunnen zetten (positief pedagogisch leefklimaat, goede werkrelatie).
• Verwijzing naar andere richtlijnen.

De herziening van de richtlijn Ernstige gedragsproblemen is gestart. Het doel van de herziening is om de richtlijn aanpassen op nieuwe ontwikkelingen, inzichten vanuit de wetenschap en ervaringen uit de praktijk. De nieuwe richtlijn wordt naar verwachting begin 2027 gepubliceerd.  

Proces  

De herziening van de richtlijn is in maart 2025 gestart met een klankbordgroep. Hierna is er een werkgroep samengesteld, bestaande uit professionals, ouders, ervaringsdeskundige en wetenschappers. Deze werkgroep gaat gedurende 2025 en 2026 de herziening voortzetten.

Lees meer over herziening en actualisatie bij Over de richtlijnen  

Aar, J. van, Leijten, P., Orobio de Castro, B. & Overbeek, G. (2017). Sustained, fade-out or sleeper effects? A systematic review and meta-analysis of parenting interventions for disruptive child behavior. Clinical psychology review, 51, 153-163.

Acri, M., Chacko, A., Gopalan, G. & McKay, M. (2018). Engaging families in treatment for child behavior disorders. A synthesis of the literature. In J.E. Lochman & W. Matthys (Eds.), The Wiley Handbook of Disruptive and Impulsive-Disorders (pp. 293-409). Chichester: Wiley-Blackwell.

Afifi, T.O., McMillan, K.A., Asmundson, G.J.G., Pietrzak, R.H. & Sareen, R.H. (2011). An examination of the relation between conduct disorder, childhood and adulthood traumatic events, and posttraumatic stress disorder in a nationally representative sample. Journal of Psychiatric Research, 45, 1564-1572.

Albrecht, G., Hemminga, M.Y. & Breg, A.C. (2014). Training Agressie Controle Plus. Theoriehandleiding. Duivendrecht: PI Research.

Albrecht, G., Leeuwen, E. van & Tjaden, J. (2010). PMTO-handleiding voor therapeuten (versie 3.0). Duivendrecht: PI Research.

Albrecht, G. & Spanjaard, H. (2011). Tools4U training. Training cognitieve en sociale vaardigheden als taakstraf. Handleiding voor trainers. Duivendrecht: PI Research.

Asscher, J.J., Deković, M., Manders, W.A., Laan, P.H. van der & Prins, P.J. (2013). A randomized controlled trial of the effectiveness of multisystemic therapy in the Netherlands: post-treatment changes and moderator effects. Journal of Experimental Criminology, 9(2), 169-187.

Bakermans-Kranenburg, M.J., Juffer, F. & IJzendoorn, M.H. van (2015). Databank Effectieve Jeugdinterventies: beschrijving ‘VIPP-SD’. Utrecht: Nederlands Jeugdinstituut. Gedownload van www.nji.nl/jeugdinterventies op 24-10-2017.

Barnett, M.A. (2008). Economic disadvantage in complex family systems: Expansion of family stress models. Clinical Child and Family Psychology Review, 11(3), 145–161. http://doi.org/10.1007/s10567-008-0034-z.

Barry, T.D., Lindsey, R.A., Fair, E.C. & DiSabatino, K. (2018). Parent psychopathology. In J.E. Lochman & W. Matthys (Eds.), The Wiley Handbook of Disruptive and Impulsive-Disorders (pp. 275-290). Chichester: Wiley- Blackwell.

Bartelink, C. (2011a). Motiverende gespreksvoering. Utrecht: Nederlands Jeugdinstituut. Bartelink, C. (2011b). Oplossingsgerichte therapie. Utrecht: Nederlands Jeugdinstituut. Basisklimaat ‘s Heeren Loo. Nieuwegein: EPC.

Bastiaanssen, I.L.W., Delsing, M.J.M.H., Kroes, G., Veerman, J.W. & Engels, R.C.M.E. (2014). Group care worker interventions and child problem behavior in residential youth care: Course and bidirectional associations. Children and Youth Services Review, 39, 48-56. doi:10.1016/j.childyouth.2014.01.012.

Battagliese, G., Caccetta, M., Luppino, O. I., Baglioni, C., Cardi, V., Mancini, F. & Buonanno, C. (2015). Cognitive-behavioral therapy for externalizing disorders: A meta-analysis of treatment effectiveness. Behaviour research and therapy, 75, 60-71.

Beer, R., Verlinden, E. & Lindauer, R. (2013). Protocol Classificatie, screening en diagnostiek van kinderen en adolescenten met traumagerelateerde problematiek. Amsterdam: De Bascule.

Belknap, J. & Holsinger, K. (2006). The Gendered Nature of Risk Factors for Delinquency Publication date. Feminist Criminology, 1(1), 48-71.

Berckelaer-Onnes, van I., Anzion, P., Sinnema, H. & Glind, G. van de (2015). JGZ-Richtlijn Autismespectrumstoornissen. Utrecht: Nederlands Centrum Jeugdgezondheid.

Bierman, K.L., Miller, C.L. & Stabb, S.D. (1987). Improving the social behavior and peer acceptance of rejected boys: Effects of social skill training with instructions and prohibitions. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 55(2), 194–200. http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/3571672.

Blokland, G. (2019). Databank Effectieve Jeugdinterventies: beschrijving ‘Triple P niveau 4/5’. Utrecht: Nederlands Jeugdinstituut.

Bolier, L., Speentjes, P., Volker, D. & Sinnema, H. (2016). JGZ-Richtlijn Angst. Utrecht: Nederlands Centrum Jeugdgezondheid.

Boo, G.M. de & Liber, J.M. (2014). Ik kies voor zelfcontrole. Trainershandleiding.Amsterdam: SWP.

Bookhout, M.K., Hubbard, J.A. & Moore, C.C. (2018). Emotion regulation. In J.E. Lochman & W. Matthys (Eds.), The Wiley Handbook of Disruptive and Impulsive-Disorders (pp. 221-236). Chichester: Wiley-Blackwell.

Boudin, K. (1998). Lessons from a mother’s program in prison: A psychosocial approach supports women and their children. Women & Therapy, 21(1), 103–125. http://doi.org/10.1300/J015v21n01. 

Bruyn, E.E.J. de, Ruijssenaars, A.J.J.M., Pameijer, N.K. & Aarle, A.J.M. van (2015). De Diagnostische Cyclus. Een praktijkleer. Leuven/Den Haag: Acco.

Burke, E.F., Derella, O.J. & Johnston, O.G. (2018). Diagnostic issues in oppositional defiant disorder. In J.E. Lochman & W. Matthys (Eds.), The Wiley Handbook of Disruptive and Impulsive-Disorders (pp. 21-36). Chichester: Wiley-Blackwell.

Campbell, S.B. (2002). Behavior Problems in Preschool Children. Clinical and Developmental Issues. New York: The Guilford Press.

Capaldi, D.M. & Eddy, J.M. (2015). Oppositional Defiant Disorder and Conduct Disorder. In T.P. Gullotta, R.W. Plant & M.A. Evans (Eds.), Handbook of adolescent behavioral problems: Evidence-based approaches to prevention and treatment (second edition, pp. 265–286). New York: Springer.

Carr, A. (2006). The handbook of child and adolescent psychology: A contextual approach (second edition). London: Routledge.

Chacko, A., Jensen, S.A., Lowry, L.S., Cornwell, M., Chimklis, A., Chan, … Pulgarin, B. (2016). Engagement in behavioral parent training: Review of the literature and implications for practice. Clinincal Child and Family Psychology Review, 19(3), 204–15.

Chorpita, B.F. & Daleiden, E.L. (2009). Mapping evidence-based treatments for children and adolescents: application of the distillation and matching model to 615 treatments from 322 randomized trials. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 77(3), 566-579.

Comer, J. S., Chow, C., Chan, P. T., Cooper-Vince, C. & Wilson, L. A. (2013). Psychosocial treatment efficacy for disruptive behavior problems in very young children: A meta-analytic examination. Journal of the American Academy of Child & Adolescent Psychiatry, 52(1), 26-36.

Cornacchio, D., Bry, L., Sanchez, A.L., Poznanski, B. & Comer, J.S. (2018). Psychosocial treatment and prevention of conduct problems in early childhood. In J.E. Lochman & W. Matthys (Eds.), The Wiley Handbook of Disruptive and Impulsive-Disorders (pp. 433-449). Chichester: Wiley-Blackwell.

Crick, N.R. & Dodge, K.A. (1994). A review and reformulation of social information-processing mechanisms in children’s social adjustment. Psychological Bulletin, 115(1), 74–101. http://doi.org/10.1037/0033-2909.115.1.74. 

Curtis, N.M., Ronan, K.R. & Borduin, C.M. (2004). Multisystemic treatment: A meta-analysis of outcome studies. Journal of Family Psychology, 18, 411-419.

Dam, L. van & Verhulst, S. (2016). De JIM-aanpak: Het alternatief voor uithuisplaatsing van jongeren. Amsterdam: Boom.

Dekker, M.D. (2014). Een narratieve review en meta-analyse naar de meest effectieve cognitieve en/of gedragsinterventies of behandelmethoden voor LVB-jongeren met externaliserende gedrags- en/of psychiatrische problematiek. Masterscriptie Universiteit Utrecht.

Douma, J., Jong, A. de, Looij, J. & Stremmelaar, B. (2017). Handreiking Begeleiden van ouders met een licht verstandelijke beperking en multiproblematiek. Op 10 augustus 2017 verkregen via http://www.kenniscentrumlvb.nl/kennis-delen/publicaties/product/14-handreiking-begeleiden- van-ouders-met-een-lvb-en-multiproblematiek

Douma, J., Moonen, X., Noordhof, L. & Ponsioen, A. (2012). Richtlijn Diagnostisch Onderzoek LVB: Aanbevelingen voor het ontwikkelen, aanpassen en afnemen van diagnostische instrumenten bij een mensen met een licht verstandelijke beperking. Utrecht: Landelijk Kenniscentrum LVG.

Dowrick, P.W., Back, L.T. & Mills, N.C. (2015). School failure and school success. In T.P. Gullotta, R.W. Plant & M.A. Evans (Eds.), Handbook of adolescent behavioral problems: Evidence based approaches to prevention and treatment (second edition, pp. 395–414). New York: Springer.

Drent, A. (2016). Databank Effectieve Jeugdinterventies: beschrijving ‘GRIP’. Utrecht: Nederlands Jeugdinstituut. Gedownload van www.nji.nl/jeugdinterventies op 24-10-2017.

Dretzke, J., Davenport, C., Frew, E., Barlow, J., Stewart-Brown, S., Bayliss, S., … Hyde, C. (2009). The clinical effectiveness of different parenting programmes for children with conduct problems: A systematic review of randomized controlled trials. Child and Adolescent Psychiatry and Mental Health, 3, ArtID 7. 

DuBois, D.L., Holloway, B.E., Valentine, J.C. & Cooper, H. (2002). Effectiveness of mentoring programs for youth: A meta-analytic review. American Journal of Community Psychology, 30, 157-197.

Eddy, J.M., Kjellstrand, J.M., Martinez, C.R. & Newton, R. (2010). Theory-based multimodal parenting intervention for incarcerated parents and their children. In J.M. Eddy & J. Poehlmann (Eds.), Children of incarcerated parents: A handbook for researchers and practitioners (pp. 237–261). Washington, DC: The Urban Institute Press.

Einfeld, S.L., Tonge, B.J. & Clarke, K.S. (2013). Prevention and early intervention for behaviour problems in children with developmental disabilities. Current Opinion in Psychiatry, 26, 263-269.

Eyberg, S. (1999). Manual Parent-Child Interaction Therapy. Duivendrecht: PI-Research.

Fite, P.J., Rubens, S.L., Evans, S.C. & Poquez, J. (2018). The broader context: School and neighborhood factors contributing to ODD and CD symptoms. In J.E. Lochman & W. Matthys (Eds.), The Wiley Handbook of Disruptive and Impulsive-Disorders (pp. 355-369). Chichester: Wiley-Blackwell.

Frick, P.J. & Wall Meyers, T. D. (2018). Conduct disorder and callous-unemotional traits. In J.E. Lochman & W. Matthys (Eds.), The Wiley Handbook of Disruptive and Impulsive-Disorders (pp. 37-54). Chichester: Wiley- Blackwell.

Goei, L.S. & Kleijnen, R. (2009). Literatuurstudie Onderwijsraad ‘Omgang met zorgleerlingen met gedragsproblemen’. Zwolle: Windesheim.

Goldstein, A.P., Glick, B. & Gibbs, J.C. (1998). Aggression Replacement Training: A comprehensive intervention for aggressive youth (revised edition). Champaign: Research Press.

Granic, I., Hollenstein, T., Dishion, T.J. & Patterson, G.R. (2003). Longitudinal analysis of flexibility and reorganization in early adolescence: A dynamic systems study of family interactions. Developmental Psychology, 39(3), 606–617. http://doi.org/10.1037/0012-1649.39.3.606. 

Groeneveld, M.G. & Mesman, J. (2018). Attachment and disruptive disorders. In J.E. Lochman & W. Matthys (Eds.), The Wiley Handbook of Disruptive and Impulsive-Disorders (pp. 205-220). Chichester: Wiley- Blackwell.

Groot, F. de (2004). Bekrachtigen, bekrachtigen, en nog eens bekrachtigen. Back to basics: positieve bekrachtiging. Gedragstherapie, 37, 61-66.

Guo, J. & Mrug, S. (2018). Temperament. In J.E. Lochman & W. Matthys (Eds.), The Wiley Handbook of Disruptive and Impulsive-Disorders (pp. 175-188). Chichester: Wiley-Blackwell.

Harder, A.T. & Eenhuistra, A. (2016). Up2You: Een handleiding voor motiverende mentor/coachgesprekken in de residentiële jeugdzorg. Groningen: Rijksuniversiteit.

Hartog, B., Vredendaal, W. van & Cremers, D. (2017). Justitieleinterventies.nl: beschrijving Alleen jij bepaalt wie je bent. Utrecht: Nederlands Jeugdinstituut, Movisie en Trimbos instituut. Gedownload van www. justitieleinterventies.nl op 24-10-2017.

Haspels, M., Teunissen, A., Egas Reparaz, I., Leeuwen, E. van & Verdonk, M. (2009). SPRINT-map voor trainers. Duivendrecht: PI Research.

Helm, G.H.P. (2011). First do no harm. Living group climate in secure juvenile correctional institutions. Amsterdam: SWP.

Helm, P. van der & Hanrath, J. (2011). Wat werkt in de gesloten jeugdzorg? Amsterdam: SWP.

Helm, G.H.P. van der, Klapwijk, M., Stams, G.J.J.M. & Laan, P.H. van der (2009). ‘What works’’ for juvenile prisoners: The role of group climate in a youth prison. Journal of Children’s Services, 4, 36–48.

Helm, G.H.P. van der, Stams, G.J.J.M. & Laan, P.H. van der (2011). Measuring group climate in prison. The Prison Journal, 91, 158–177.

Henggeler, S.W., Schoenwald, S.K., Borduin, C.M., Rowland, M.D. & Cunningham, P.B. (2010). Multisysteemtherapie, voor kinderen en jongeren met antisociaal gedrag. Amsterdam: SWP.

Heyne, D., King, N.J. & Tonge, B. (2006). School refusal. In T.H. Ollendick & J. March (Eds.), Phobic and anxiety disorders in children and adolescents: A clinicians guide to effective psychosocial and pharmacological interventions. Oxford: Oxford University Press.

Hinshaw, S.P. (1992). Externalizing behavior problems and academic underachievement in childhood and adolescence: Causal relationships and underlying mechanisms. Psychological Bulletin, 111(1), 127–155.

Hipwell, A., Keenan, K., Kasza, K., Loeber, R., Stouthamer-Loeber, M. & Bean, T. (2008). Reciprocal influences between girls’ conduct problems and depression, and parental punishment and warmth: A six year prospective analysis. Journal of Abnormal Child Psychology, 36, 663-677.

Hipwell, A.E. & Loeber, R. (2006). Do we know which interventions are effective for disruptive and delinquent girls? Clinical Child and Family Psychology Review, 9, 221-255.

Hof, C. van ‘t, Eikelenboom, M., Matthys, W., Nieuwenhuijzen, M. van & Orobio de Castro, B. (2009). Samen Stevig Staan Deel 1: Draaiboek. Utrecht: Coping LVB.

Hoogenboezem, G. & Veluw, N. van (2013). JPT 12 min Begeleiding van jonge kinderen met delictgedrag. Instrumentenboek 1: Methodiekhandleiding en theoretische achtergrond. Gouda: JSO.

Hoogsteder, L.M. (2013). Databank Effectieve Jeugdinterventies: beschrijving ‘Sociale vaardigheden op maat ’. Utrecht: Nederlands Jeugdinstituut. Gedownload van www.nji.nl/jeugdinterventies op 24-10-2017.

Hoogsteder, L.M. (2015). Databank Effectieve Jeugdinterventies: beschrijving ‘Agressieregulatie op maat (residentieel)’. Utrecht: Nederlands Jeugdinstituut. Gedownload van www.nji.nl/jeugdinterventies op 24-10- 2017.

Hoogsteder, L.M. (2016a). Databank Effectieve Jeugdinterventies: beschrijving ‘Agressie Regulatie op Maat Jeugd’. Utrecht: Nederlands Jeugdinstituut. Gedownload van www.nji.nl/jeugdinterventies op 24-10-2017.

Hoogsteder, L.M. (2016b). Databank Effectieve Jeugdinterventies: beschrijving ‘Forensische Ambulante Systeem Therapie (FAST)’. Utrecht: Nederlands Jeugdinstituut. Gedownload van www.nji.nl/jeugdinterventies op 24- 10-2017.

Hoogsteder, L. (2017). Justitiëleinterventies.nl: beschrijving ‘Ouderschap met liefde en grenzen (OLG)’. Utrecht: Nederlands Jeugdinstituut, Movisie en Trimbos instituut. Gedownload van www.justitieleinterventies.nl op 7-2-2018.

Hoogsteder (2020). Databank Effectieve Jeugdinterventies: beschrijving ‘Agressieregulatie op maat Jongvolwassenen’. Utrecht: Nederlands Jeugdinstituut. Gedownload van www.nji.nl/jeugdinterventies op 03- 09-2021.

Hutchings, J., Bywater, T., Daley, D., Gardner, F., Whitaker, C., Jones, K., … Edwards, R.T. (2007). Parenting intervention in Sure Start services for children at risk of developing conduct disorder: Pragmatic randomised controlled trial. British Medical Journal, 334, 678–684. http://doi.org/10.1136/bmj.39126.620799.55

IJzendoorn, R. van, Tavecchio, L. & Riksen-Walraven, M. (2004). De kwaliteit van de Nederlandse kinderopvang. Amsterdam: Boom.

Ingrado (2010a). Thuiszitters, sneller terug naar school: Bevindingen dossieronderzoek thuiszitters 2010. Arnhem: Ingrado.

Ingrado (2010b). Thuiszittersonderzoek Ingrado 2008-2009: Oost West - Thuis is het ook niet alles. Arnhem: Ingrado.

Internationaal Verdrag inzake de Rechten van het Kind (IVRK) (1989). http://wetten.overheid.nl/BWBV0002508/2002-11-18.

January, A.M., Casey, R.J. & Paulson, D. (2011). A meta-analysis of classroom-wide interventions to build social skills: Do They Work? School Psychology Review, 40(2), 242–256.

Jarrett, M.A. & Hilton, D.C. (2018). Cognitive Functions. In J.E. Lochman & W. Matthys (Red.), The Wiley Handbook of Disruptive and Impulse-Control Disorders (pp. 159-174). John Wiley & Sons Ltd.

Jeugdwet (2014). http://wetten.overheid.nl/BWBR0034925/2018-01-01.

Jongepier, N., Pellen, J. & Vollema, E. (2012). Samen betrokken en professioneel. Het ontwikkelen van een pedagogisch kader door De La Salle, onderdeel van de Koraal Groep. Onderzoek & Praktijk, 10(1), 28-33.

Junger-Tas, J. (2002). Preventie van antisociaal gedrag in het onderwijs. Den Haag: Ministerie van Justitie.

Kaminski, W.K., Valle, L.A., Filene, J.H. & Boyle, C.L. (2008). A meta-analytic review of components associated with parent training program effectiveness. Journal of Abnormal Child Psychology, 36, 567-589.

Kazdin, A., Siegel, T. & Bass, D. (1992). Cognitive-problem solving skills training and parent management training in the treatment of antisocial behavior in children. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 60, 733-747.

Kazdin, A.E. & Wassell, G. (2000). Predictors of barriers to treatment and therapeutic change in outpatient therapy for antisocial children and their Families. Mental Health Services Research, 2(1), 27–40.

Kruuk, J.M.P. (2009). Handleiding Alles Kidzzz. Een preventieprogramma voor kinderen met externaliserende gedragsproblemen. ‘s-Hertogenbosch: Reinier van Arkel Groep.

Landelijke Stuurgroep Multidisciplinaire Richtlijnontwikkeling in de GGZ (2005). Multidisciplinaire Richtlijn ADHD bij kinderen en jeugdigen. Utrecht: Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie.

Landenberger, N.A. & Lipsey, M.W. (2005). The positive effects of cognitive-behavioral programs for offenders: A meta-analysis of factors associated with effective treatment. Journal of Experimental Criminology, 1(4), 451-476.

Lange, M. de & Albrecht, G. (2006). De plaats van cognities binnen een competentiegerichte werkwijze. Amsterdam: PI Research.

Lange, M.I. de., Matthys, W., Menting, A.T.A., Albrecht, G., Baarle, F. van, Domburgh, L. van, Orobio de Castro, B. & Popma, A. (2017). Beslisboom externaliserende gedragsproblemen.

Leijten, P., Raaijmakers, M. A., Orobio de Castro, B. & Matthys, W. (2013). Does socioeconomic status matter? A meta-analysis on parent training effectiveness for disruptive child behavior. Journal of Clinical Child & Adolescent Psychology, 42(3), 384-392.

Leijten, P, Raaijmakers, M.A., Orobio de Castro, B., Ban, E. van den & Matthys, W. (2017). Effectiveness of the Incredible Years Parenting Program for families with socioeconomically disadvantaged and ethnic minority backgrounds. Journal of Clinical Child and Adolescent Psychology, 46, 59-73.

Leman, P., Bremner, A., Parke, R.D. & Gauvin, M. (2012). Development Psychology. London, UK: McGraw-Hill.

Lindauer, R.J.L. (2014). Trauma-, stress- en dissociatieve stoornissen. In F.C. Verhulst, F. Verheij & M. Danckaerts (Red.), Kinder- en jeugdpsychiatrie (pp. 421-439). Assen: Koninklijke Van Gorcum.

Lindsey, M.A., Brandt, N.E., Becker, K.D., Lee, B.R., Barth, R.P., Daleiden, E.L. & Chorpita, B.F. (2014). Identifying the common elements of treatment engagement interventions in children’s mental health services. Clinical Child and Family Psychology Review, 17, 283–298. http://doi.org/10.1007/s10567-013-0163-x. 

Lipsey, M.W. & Derzon, J. (1998). Predictors of violent or serious delinquency in adolescence and early adulthood: A synthesis of longitudinal research. In R. Loeber & D.P. Farrington (Eds.), Serious & violent juvenile offenders (pp. 86–105). Thousand Oaks: Sage publications.

Lipsey, M.W. & Wilson, D. (1998). Effective intervention for serious juvenile offenders: A synthesis of research. In R. Loeber & D.P. Farrington (Eds.), Serious & violent juvenile offenders, risk factors and successful interventions (pp. 313-345). Newbury Park, CA: Sage.

Litschge, C.M., Vaughn, M.G. & McCrea, C. (2010). The empirical status of treatments for children and youth with conduct problems: An overview of meta-analytic studies. Research on Social Work Practice, 20, 21-35.

Littell, J.H., Campbell, M., Green, S. & Toews, B. (2009). Multisystemic therapy for social, emotional, and behavioral problems in youth aged 10-17 (review) (issue 4). The Cochrane Library. doi: 10.1002/14651858. CD004797.pub4. 

Loeber, R. & Burke, J.D. (2011). Developmental pathways in juvenile externalizing and internalizing problems. Journal of Research on Adolescence, 21(1), 34–46. http://doi.org/10.1111/j.1532-7795.2010.00713.x. 

Lundahl, B.W., Risser, H.J. & Lovejoy, M.C. (2006). A meta-analysis of parent training: Moderators and follow-up effects. Clinical Psychology Review, 26, 86–104. http://doi.org/10.1016/j.cpr.2005.07.004. 

Martinez, J.I., Lay, A.S., Chorpita, B.F., Weisz, J.R. & Research Network on Youth Mental Health (2017). Psychoeducation as a mediator of treatment approach on parent engagement in child psychotherapy for disruptive behavior. Journal of Clinical Child and Adolescent Psychology, 46, 573-587.

Matthys, W. (2011). Gedragsstoornissen bij kinderen; diagnostiek en behandeling voor de professional. Amsterdam: Hogrefe.

Matthys, W. (2015). Gedragsstoornissen. In I. Franken, P. Muris & D. Denys (Red.), Psychopathologie. Oorzaken, diagnostiek en behandeling (pp. 661-677). Utrecht: De Tijdstroom.

Matthys, W. (2016). ADHD en gedragsstoornissen. In J. Buitelaar & C. Dolman (Red.), Handboek ADHD en comorbide stoornissen (pp. 43-57). Houten: Lannoo Campus.

Matthys, W. & Boersma, C. (2017). Gedragsproblemen bij kinderen: Wegwijzer voor ouders van kinderen met brutaal, boos en agressief gedrag. Amsterdam: Hogrefe.

Matthys, W. & Boersma, C. (2018). Brutaal, boos of agressief gedrag op school: Omgaan met sociaal storend gedrag. Amsterdam: Hogrefe.

Matthys, W. & Glind, G. van de (2013) Richtlijn Oppositioneel-opstandige stoornis (ODD) en gedragsstoornis (CD) bij kinderen en jongeren. Utrecht, Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie.

Matthys, W. & Lochman, J.E. (2017). Oppositional Defiant Disorder and Conduct Disorder in Childhood (second edition). Chichester: Wiley-Blackwell.

Matthys, W. & Lochman, J.E. (2018). Future directions. In J.E. Lochman & W. Matthys (Eds.), The Wiley Handbook of Disruptive and Impulsive-Disorders (pp. 504-517). Chichester: Wiley-Blackwell.

Matthys, W. & Powell, N.P. (2018). Problem solving structure of assessment. In J.E. Lochman & W. 

Matthys (Eds.), The Wiley Handbook of Disruptive and Impulsive-Disorders (pp. 373-389). Chichester: Wiley-Blackwell.

Matthys, W., Vanderschuren, L.J.M.J. & Schutter, D.J.L.G. (2013). The neurobiology of Oppositional Defiant Disorder and Conduct Disorder: Altered functioning in three mental domains. Development and Psychopathology, 25, 193-207.

Matthys, W. & West, D. van (2014). Gedragsstoornissen. In F.C. Verhulst, F. Verheij & M. Danckaerts, (Red.), 
Kinder- en jeugdpsychiatrie (pp. 255-280). Assen: Koninklijke Van Gorcum.

McCart, M.R., Priester, P.E., Davies, W.H. & Azen, R. (2006). Differential effectiveness of behavioral parent- training and cognitive-behavioral therapy for antisocial youth: A meta-analysis. Journal of Abnormal Child Psychology, 34, 527-543.

McDonald, K.L. & Gibson, C.E. (2018). Peer rejection and disruptive behavior disorders. In J.E. Lochman & W. Matthys (Eds.), The Wiley Handbook of Disruptive and Impulsive-Disorders (pp. 325-338). Chichester: Wiley-Blackwell.

Menting, A.T.A., Orobio de Castro, B. & Matthys, W. (2013). Effectiveness of the Incredible Years parent training to modify disruptive and prosocial child behavior: A meta-analytic review. Clinical Psychology Review, 33(8), 901–913. http://doi.org/10.1016/j.cpr.2013.07.006. 

Mevissen, L., Didden, R. & Jongh, A. de (2016). Posttraumatische-stressstoornis (PTSS). In R. Didden, P,. Troost, X. Moonen & W. Groen (Red.), Handboek Psychiatrie en lichte verstandelijke beperking (pp. 171-183). Utrecht: De Tijdstroom.

Mey, W. de, Messiaen, V., Hulle, V. van, Merlevede, E. & Winters, S. (2005). Samen sterker Terug Op Pad: Een vroege interventie voor jonge kinderen met gedragsproblemen. Amsterdam: SWP.

Moonen, S. (2016). Databank Effectieve Jeugdinterventies: beschrijving ‘TFCO-A’. Utrecht: Nederlands Jeugdinstituut. Gedownload van www.nji.nl/jeugdinterventies op 24-10-2017.

Murray, J. & Farrington, D.P. (2010). Risk factors for conduct disorder and delinquency: Key findings from longitudinal studies. The Canadian Journal of Psychiatry, 55(10), 633–642.

Murray, J., Farrington, D.P. & Sekol, I. (2012). Children’s antisocial behavior, mental health, drug use, and educational performance after parental incarceration: A systematic review and meta-analysis. Psychological Bulletin, 138(2), 175–210. http://doi.org/10.1037/a0026407. 

Nieuwenhuijzen, M. van, Vriens, A., Scheepmaker, M., Smit, M. & Porton, E. (2011). The development of a diagnostic instrument to measure social information processing in children with mild to borderline intellectual disabilities. Research in Developmental Disabilities, 32, 358-370.

Nock, M.K. & Kazdin, A.E. (2005). Randomized controlled trial of a brief intervention for increasing participation in parent management training. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 73, 872-879.

O’Leary, K.D. & Solanto, J. (2018). Relationship discord, intimate partner physical aggression, and externalizing problems of children. In J.E. Lochman & W. Matthys (Eds.), The Wiley Handbook of Disruptive and Impulsive-Disorders (pp. 291-306). Chichester: Wiley-Blackwell.

Orlemans, H. (2005). De noodzaak van gedragstraining. Gedragstherapie, 38(4), 295-301.

Orobio de Castro, B. & Dijk, A. van (2018). ‘It’s Gonna End Up with a Fight Anyway’ Social cognitive processes in children with disruptive behavior disorders. In J.E. Lochman & W. Matthys (Eds.), The Wiley Handbook of Disruptive and Impulsive-Disorders (pp. 237-253). Chichester: Wiley-Blackwell.

Osgood, D.W., Wilson, J.K., O’Malley, P.M., Bachman, J.G. & Johnston, L.D. (1996). Routine activities and individual deviant behavior. American Sociological Review, 61(4), 635–655. 

Patterson, G.R. (1982). Coercive Family Process. Oregon: Castalia.

Patterson, G.R. (2002). The early development of coercive family process. In J.B. Reid, G.R. Patterson & J. Snyder, Antisocial behavior in children and adolescents. A developmental analysis and model of intervention (pp. 25-64). Washington: American Psychological Association.

Patterson, G.R. (2016). Coercion theory: The study of change. In T.J. Dishion & J.J. Snyder (Eds.), The Oxford Handbook of Coercive Relationship Dynamics (pp. 7-22). New York: Oxford University Press.

Piehler, T.F. (2016). Coercion and contagion in child and adolescent peer relationships. In T.J. Dishion & J.J. Snyder (Eds.), The Oxford Handbook of Coercive Relationship Dynamics (pp. 129-139). New York: Oxford University Press.

Piquero, A. R., Farrington, D. P., Welsh, B. C., Tremblay, R. & Jennings, W. G. (2009). Effects of early family/ parent training programs on antisocial behavior and delinquency. Journal of Experimental Criminology, 5, 83–120.

Pol, T.M. van der, Hoeve, M., Noom, M.J., Stams, G.J.J., Doreleijers, T.A., Domburgh, L. & Vermeiren, R.R. (2017). Research Review: The effectiveness of multidimensional family therapy in treating adolescents with multiple behavior problems – A meta-analysis. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 58(5), 532-545.

Polderman, N. (2016). Databank Effectieve Jeugdinterventies: beschrijving ‘Basic Trustmethode’. Utrecht: Nederlands Jeugdinstituut. Gedownload van www.nji.nl/jeugdinterventies op 24-10-2017.

Popma, A., Vermeiren, R, Geluk, C., Rinne, T., Brink, W. van den, Knol, D., … Doreleijers, T. (2007). Cortisol moderates the relationship between testosterone and aggression in delinquent male adolescents. Biological Psychiatry, 61, 405-411.

Radema, D., Kessel, B. van & Deen, C., (2014). Onderwijs-zorgarrangementen (zmolk). Voor leerlingen met een (lichte) verstandelijke beperking en ernstige gedrags- of psychiatrische problematiek. Utrecht: Nederlands Jeugdinstituut.

Reid, J.B., Patterson, G.R. & Snyder, J. (2002).Antisocial behavior in children and adolescents. A developmental analysis and model of intervention. Washington: American Psychological Association.

Reyno, S.M. & McGrath, P.J. (2006). Predictors of parent training efficacy for child externalizing behavior problems – a meta-analytic review. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 47(1), 99–111.

Rigter, H. (2015). Databank Effectieve Jeugdinterventies: beschrijving ‘Multidimensionele familietherapie (MDFT)’. Utrecht: Nederlands Jeugdinstituut. Gedownload van www.nji.nl/jeugdinterventies op 24-10-2017.

Roest, J., Helm, P. van der, Strijbosch, E., Brandenburg, M. van & Stams, G.J. (2014). Measuring Therapeutic Alliance With Children in Residential Treatment and Therapeutic Day Care: A Validation Study of the Children’s Alliance Questionnaire. Research on Social Work Practice, 26(2), 1-7. doi: 10.1177/1049731514540478. 

Salmon, G., James, A., Cassidy, E.L. & Javaloyes, M.A. (2000). Bullying a review: Presentations to an adolescent psychiatric service and within a school for emotionally and behaviourally disturbed children. Clinical Child Psychology and Psychiatry, 5(4), 563–579. http://doi.org/10.1177/1359104500005004010. 

Schlüter, M., Berger, M. & Harten, T. van (2006). OUDERS van tegendraadse jeugd: De oudertraining. Gouda: JSO.

Schuengel, C., Kef, S., Damen, S. & Worm, M. (2010). ‘People who need people’: Attachment and professional caregiving. Journal of Intellectual Disability Research, 54, 38-47.

Scott, S. (2016). Finding out the best way to tailor psychological interventions for children and families—A commentary on Ng and Weisz (2016). Journal of Child Psychology and Psychiatry, 57, 237–240.

Scott, S. & Dadds, M.R. (2009). Practitioner review: When parent training doesn’t work: Theory-driven clinical strategies. Journal of Child Psychology and Psychiatry, and Allied Disciplines, 50(12), 1441–50. http://doi.org/10.1111/j.1469-7610.2009.02161.x.

Sellbom, M., Bach, B. & Huxley, E. (2018). Related personality disorders located within an elaborated externalizing psychopathology spectrum. In J.E. Lochman & W. Matthys (Eds.), The Wiley Handbook of Disruptive and Impulsive-Disorders (pp. 104-123). Chichester: Wiley-Blackwell.

Sexton, T. & Turner, C.W. (2010). The effectiveness of Functional Family Therapy for youth with behavioral problems in a community practice setting. Journal of Family Psychology, 24, 339-348.

Shumer, R. & Duckenfield, M. (2004). Service-learning: Engaging students in community-based learning. In J. Smink & F.P. Schargel (Eds.), Helping students graduate: A strategic approach to dropout prevention. Larchmont, New York: Eye on Education.

Simons, I., Domburgh, L. van, Mos, K., Breuk, R., Rigter, H. & Mulder, E.A. (2017). Gezinsgericht werken in de residentiële jeugdzorg. Nijmegen: Academische Werkplaats Risicojeugd.

Skotarczak, L. & Lee, G.K. (2015). Effects of parent management training programs on disruptive behavior for children with a developmental disability: A meta-analysis. Research in Developmental Disabilities, 38, 272-287.

Slot, N.W. & Spanjaard, H.J.M. (2009). Competentievergroting in de residentiële jeugdzorg. Hulpverlening voor kinderen en jongeren in tehuizen. Baarn: Intro.

Smeets, K.C., Leeijen, A.A., Molen, M.J. van der, Scheepers, F.E., Buitelaar, J.K. & Rommelse, N.N. (2015). Treatment moderators of cognitive behavior therapy to reduce aggressive behavior: a meta-analysis. European child & adolescent psychiatry, 24(3), 255-264.

Snoek, H., Goozen, S.H.M. van, Matthys, W., Buitelaar J.K. & Engeland, H. van (2004). Stress responsivity in children with externalising behavior disorders. Development and Psychopathology, 16, 389-406.

Spanjaard, H.J.M. & Albrecht, G. (2014). Training Agressie Controle Regulier. Theoriehandleiding. Duivendrecht: PI Research.

Steeg, M. & Webbink, D. (2006). Voortijdig schoolverlaten in Nederland: Omvang, beleid en resultaten. Den Haag: Centraal Planbureau.

Stormshak, E.A., DeVargas, E. & Cardenas, L.E. (2018). Parenting practices and the development of problem behavior across the life span. In J.E. Lochman & W. Matthys (Eds.), The Wiley Handbook of Disruptive and Impulsive-Disorders (pp. 307-322). Chichester: Wiley-Blackwell.

Stouwe, T. van der, Asscher, J.J., Stams, G.J.J., Deković, M. & Laan, P.H. van der (2014). The effectiveness of multisystemic therapy (MST): A meta-analysis. Clinical psychology review, 34(6), 468-481.

Sukhodolsky, D.G., Kassinove, H. & Gorman, B.S. (2004). Cognitive-behavioral therapy for anger in children and adolescents: a meta-analysis. Aggression and Violent Behavior, 9, 247-269.

Tak, J.A., Bosch, J.D., Begeer, S. & Albrecht, G. (2015). Handboek Psychodiagnostiek voor de hulpverlening aan kinderen en adolescenten. Utrecht: De Tijdstroom.

Tarver, J., Daley, D., Lockwood, J. & Sayal, K. (2014). Are self-directed parenting interventions sufficient for externalising behaviour problems in childhood? A systematic review and meta-analysis. European child & adolescent psychiatry, 23(12), 1123-1137.

Teeuwen, M. (2012). Verraderlijk gewoon. Licht verstandelijk gehandicapte jongeren, hun wereld en hun plaats in het strafrecht. Amsterdam: SWP.

Tjaden, J. & Albrecht, G. (2015). Databank Effectieve Jeugdinterventies: beschrijving ‘Relationele Gezinstherapie (RGT)’. Utrecht: Nederlands Jeugdinstituut. Gedownload van www.nji.nl/jeugdinterventies op 24-10-2017.

Tremblay, R. (2000). The development of aggressive behavior during childhood: What have we learned in the past century? International Journal of Behavioral Development, 24, 129-141.

United Nations, Committee on the Rights of the Child (2009). General Comment No. 12, The right of the child to be heard.

Utrzan, D.S., Piehler, T.F. & Dishion, T.J. (2018). The role of deviant peers in oppositional disorder and conduct disorder. In J.E. Lochman & W. Matthys (Eds.), The Wiley Handbook of Disruptive and Impulsive-Disorders (pp. 325-338). Chichester: Wiley-Blackwell.

Vliek, L. (2015). Databank Effectieve Jeugdinterventies: beschrijving ‘Kanjertraining’. Utrecht: Nederlands Jeugdinstituut. Gedownload van www.nji.nl/jeugdinterventies op 24-10-2017.

Webster-Stratton, C. (2007). Pittige jaren. Praktische gids bij het opvoeden van jonge kinderen. Houten: Bohn Stafleu van Loghum.

Wiel, N. van de, Hoppe, A. & Matthys, W. (2003). Minder boos en opstandig. Een gedragstherapeutisch programma voor kinderen met disruptieve gedragsstoornissen en hun ouders. Deel I. Utrecht: Universitair Medisch Centrum Utrecht, Afdeling Kinder- en Jeugdpsychiatrie.

Wit, M. de, Moonen, X. & Douma, J. (2011). Richtlijn Effectieve Interventies LVB. Aanbevelingen voor het ontwikkelen, aanpassen en uitvoeren van gedragsveranderende interventies voor jeugdigen met een licht verstandelijke beperking. Utrecht: Landelijk Kenniscentrum LVG.

Yperen, T. van & Steege, M. van der, Addink, A. & Boendermaker, L. (2010). Algemeen en specifiek werkzame factoren in de jeugdzorg: stand van de discussie. Utrecht: Nederlands Jeugdinstituut.

Yperen, T. van & Veerman, J.W. (2008). Zicht op effectiviteit. Handboek voor praktijkgestuurd effectonderzoek in de jeugdzorg. Zutphen: Eburon.

Zwikker, M., Dale, D. van, Dunnink, T., Willemse, G., Rooijen, S. van, Heeringa, N. & Rensen, P. (2015). Erkenning van interventies. Criteria voor gezamenlijke kwaliteitsbeoordeling 2015-2018. Utrecht: RIVM, NJi, NISB, Trimbos instituut, Vilans, Movisie, NCJ.