Definitie van crisis

Toelichting op de aanbeveling

Voor deze vraag zijn geen aanbevelingen geformuleerd.

Een crisis is een acute en ernstige verstoring van het alledaagse functioneren van een individu of gezin. De draaglast van een kind, ouder of gezin gaat de draagkracht van henzelf en hun sociale netwerk ver te boven. Daardoor zijn de oplossingsstrategieën die een individu of gezin normaal gesproken inzet niet langer toereikend (De Baat et al., 2013; Hoekert et al., 2000). Een crisis is een extreme situatie: een kind, ouder of gezin belandt van een ‘kwetsbare toestand’ in ‘totale ontreddering’. Allerlei bijkomende problemen verergeren de situatie nog verder. Denk aan een gebrek aan sociale ondersteuning, en financiële en materiële problemen (Hoekert et al., 2000).

Verschil in beleving tussen betrokkenen en professional

Bij deze definitie kun je onderscheid maken tussen enerzijds de beleving van de betrokkene(n) en anderzijds de professionele afweging van jeugdprofessionals die een melding van een (mogelijke) crisis aannemen. Bij betrokkenen, kinderen en hun ouders, gaat het om hun persoonlijke beleving dat zij zich in een ernstige situatie bevinden waarin ze niet meer weten wat ze moeten doen. Zij melden zich bij een crisisdienst met een schreeuw om hulp. Bij de jeugdprofessional gaat het om een professionele afweging over de aard, ernst en urgentie van de situatie. Dus: is er sprake van een zodanig acute en ernstige situatie dat het nodig is dat een jeugdprofessional direct face-to-face contact heeft voor verdere beoordeling en ondersteuning aan het gezin?

Crisis in het gezin

We gaan uit van situaties waarin er sprake is van een crisis in het gezin. Er kunnen zich ook situaties voordoen waarin een jeugdprofessional die in een gezin werkt, aan het eind van de mogelijkheden komt in de hulp aan dit gezin. Het kan zijn dat een jeugdprofessional zich hiermee bij een crisisdienst meldt. Het is van belang is dat de crisisdienst het verhaal van deze jeugdprofessional hoort, serieus neemt en zo nodig advies geeft voor verder handelen. Deze module gaat niet in op situaties waarin een jeugdprofessional is vastgelopen. Neem je als jeugdprofessional een melding van een mogelijke crisis aan, dan is het zaak om helder te kunnen onderscheiden of het gaat om een gezin dan wel een hulpverlener in crisis.

Crisissituaties

Er zijn verschillende voorbeelden van crisissituaties in gezinnen. Er kan sprake zijn van een crisissituatie wanneer een kind een gevaar is voor zichzelf of anderen. Een kind vertoont bijvoorbeeld gewelddadig of suïcidaal gedrag, verminkt zichzelf of is agressief. Een kind kan ook gevaar lopen door toedoen van een ander (denk aan plotseling sterk escalerende vormen van ernstige mishandeling, verwaarlozing of seksueel misbruik). Ook kan er sprake zijn van een crisissituatie bij ernstig misbruik van drugs of alcohol of bij acute psychiatrische problemen (bijv. psychose of acuut suïciderisico) bij een kind of een van de ouders. Tot slot is het wegvallen van de ouder/verzorger voor kinderen een crisissituatie die voor acute onveiligheid zorgt.

Typen crises

Er zijn verschillende typen crises:

1. Acute of shock-crisis

Bij een acute of shock-crisis is de spanning in korte tijd opgelopen, bijvoorbeeld door een sterfgeval, een ongeluk of ander ernstig incident. Het vermogen van het gezin om hierop in te spelen schiet dan tekort.

2. Uitputtingscrisis

Een crisis kan ook geleidelijk ontstaan. Daarbij is de spanning in het gezin langzamerhand opgelopen. Een relatief kleine aanleiding kan de emmer plotseling doen overlopen en een crisis teweegbrengen. Dit wordt ook wel een uitputtingscrisis genoemd. Het gezin is niet langer in staat om de spanningen op te vangen en in te spelen op de behoeften van de gezinsleden.

Het is belangrijk om het type crisis te bepalen, omdat dit mede bepaalt wat voor interventie nodig is om de crisis aan te pakken.

Oorzaken crises

Het is praktisch een aantal oorzaken voor crises te onderscheiden (Van Deur & Mourits, 2002):

1. Crisis door een ingrijpende gebeurtenis

Bij een crisis door een ingrijpende gebeurtenis is meestal sprake van een acute of shock-crisis. Kenmerk is dat het gezin tot dan toe normaal tot goed functioneerde. Een ingrijpende gebeurtenis (meestal van buitenaf) veroorzaakt de crisis. Het probleemoplossend vermogen is niet meer toereikend. Een voorbeeld is dat plotseling een gezinslid wegvalt door (ernstige) ziekte of overlijden of door in hechtenisneming door de politie. De hulp dient dan vooral gericht te zijn op het praktisch en emotioneel bijstaan van gezinsleden en het regelen van praktische zaken. Een korte en snelle analyse is nodig om te bepalen wat het gezin uit balans heeft doen raken en ervoor te zorgen dat de hulp of ondersteuning goed aansluit bij de context en cultuur van het gezin.

In crisissituaties door een ingrijpende gebeurtenis kan het zinvol zijn dat jeugdprofessionals de richtlijn Traumagerelateerde problemen raadplegen.

2. Crisis bij faseovergangen

Kinderen ontwikkelen zich voortdurend. Dat vraagt dus ook om voortdurende verandering en aanpassing bij ouders, om goed aan te sluiten bij de (veranderende) ontwikkelingsbehoeften van hun kind. Wanneer ouders daar onvoldoende in slagen, kan een crisis ontstaan. Ook kan bij een faseovergang onverwachte ontregeling bij een ouder ontstaan als gevolg van onverwerkte rouw of (vroegkinderlijk) trauma. Een crisis bij een faseovergang kan zowel een acute als een uitputtingscrisis zijn.

Crises bij de overgang naar de adolescentie komen veel voor. Denk aan het weglopen van een adolescent na een flinke confrontatie met ouders of andere gezinsleden, of na een confrontatie van verschillende waarden en normen in migrantengezinnen. Na een zorgvuldige analyse dient de hulp vooral gericht te zijn op ondersteuning, het uitleggen van de ontstane dynamiek tussen ouder(s) en kind, en het erkennen van verschillende wensen en opvattingen. Het gaat om het brengen van rust en het op weg helpen in het vinden van een nieuw evenwicht.

3. Crisis bij structurele meervoudige problemen

Bij een crisis waarin structurele meervoudige problemen spelen, is er meestal sprake van een uitputtingscrisis. Het gaat hierbij vooral om gezinnen met meervoudige en complexe problemen. Deze gezinnen hebben veel en met elkaar verweven problemen, die vaak al lange tijd bestaan. Er is weinig nodig om de balans te verstoren, en de gezinsleden raken snel uit evenwicht. Zij hebben vaak een gering probleemoplossend vermogen. Vaak zijn er al allerlei hulpverleners bij het gezin betrokken. De hulp is er in de eerste plaats op gericht om de kinderen op de korte termijn voldoende veiligheid te bieden. Daarnaast is ook de veiligheid van andere betrokkenen van belang. Specifiek kan hierbij ook gedacht worden aan stress doordat de ouders geen toereikende levensstandaard kunnen bieden, zoals door (dreigende) dakloosheid of financiële of materiële armoede (zie het basiskinderrechtenkader).

4. Crisis bij verzorgingsproblematiek

Een crisis bij verzorgingsproblematiek is meestal een uitputtingscrisis. Vaak valt steun uit de omgeving weg als gevolg van uitputting. Hierbij gaat het om gezinnen die een wankel evenwicht kennen. Het gezin steunt voor noodzakelijke zorgtaken veel op anderen in de omgeving. De chronische ondersteuning vanuit de omgeving maakt het gezin afhankelijk van anderen. Denk aan gezinnen met een gezinslid dat kampt met medische problemen, een (verstandelijke) beperking, verslaving of psychiatrische problematiek. De hulp is er vooral op gericht om de opvoedingstaak elders te beleggen, zodat ze minder kwetsbaar zijn. In een vervolg is vaak langdurige ondersteuning nodig.

5. Crisis bij acute ernstige lichamelijke of psychiatrische problematiek

Het evenwicht in het gezin wordt hierbij verstoord door acute ernstige lichamelijke of psychiatrische problematiek van één van de gezinsleden. Voorbeelden van dergelijke psychiatrische problemen zijn een depressie met suïcidedreiging of een acute psychose. In deze situaties is het van belang dat jeugdprofessionals samenwerken met de psychiatrie. De hulp is gericht op het herstel van acute veiligheid. Belangrijk is het informele en formele netwerk rondom het gezin te verstevigen en afspraken met het netwerk te maken over de veiligheid van de kinderen in het gezin (als veiligheid een issue is).

Het onderscheid tussen deze vormen van crisis is enigszins kunstmatig; in de praktijk kunnen combinaties voorkomen.

Afstemming definitie

Er is afstemming geweest over de definitie van crisis met de werkgroep Crisis jeugdzorg van AKWA. Dit heeft niet geleid tot wijzigingen in de definitie en typen van crisis.