Onderzoek of hulp nodig is

In het hele beoordelingsproces staat de ontwikkeling en het belang van het kind centraal: wat heeft het kind nodig om zich te kunnen ontwikkelen tot een gezonde volwassene? Maak hierin een afweging tussen de ontwikkelingsbehoeften van het kind en de opvoedingscapaciteiten van de ouders. Deze zijn allebei gerelateerd aan de leeftijd van het kind en diens ontwikkelingsniveau op fysiek, cognitief en sociaal-emotioneel gebied.

Die balans tussen ontwikkelingsbehoeften en opvoedingscapaciteiten kan zo sterk verstoord zijn dat het nodig is om het besluit tot uithuisplaatsing te nemen. Dit kan het geval zijn bij zowel ernstige problemen in de ontwikkeling van het kind als ernstige problemen in de opvoedingscapaciteiten van de ouders – of een combinatie daarvan.

De jeugdprofessional krijgt inzicht in deze balans door antwoorden op de volgende vragen te formuleren:

1. Hoe ontwikkelt het kind zich, en wat heeft het nodig om zich verder te kunnen ontwikkelen?
2. Welke risico- en beschermende factoren beïnvloeden de ontwikkelingsbehoeften van het kind?
3. Wat zijn de opvoedingscapaciteiten van de ouders?
4. Welke risico- en beschermende factoren hebben invloed op de opvoedingscapaciteiten van de ouders?

Hieronder gaan komt elk van deze vier vragen aan bod. Ook de richtlijn Samen beslissen over hulp bespreekt instrumenten waarmee je als jeugdprofessional ontwikkelingsbehoeften en opvoedingscapaciteiten in kaart kan brengen.

1. Hoe ontwikkelt het kind zich, en wat heeft het nodig om zich verder te kunnen ontwikkelen?

Onderzoek elk aspect van de ontwikkeling van het kind, zodat je een helder beeld krijgt van diens specifieke ontwikkelingsmogelijkheden. De ontwikkelingsbehoeften van een kind hangen af van de leeftijd en het ontwikkelingsniveau. Zo gelden er allerlei ‘ontwikkelingsmijlpalen’. Houd rekening met eventuele specifieke kwetsbaarheden die een kind heeft, zoals leerproblemen of een (fysieke of verstandelijke) beperking.

Het Framework for the Assessment of Children in Need and their Families (Department of Health, 2000) onderscheidt zeven algemene dimensies rondom de ontwikkeling van het kind. Aandachtspunten binnen deze dimensies zijn kenmerken van het kind zelf én hoe het kind functioneert in termen van gedrag, ontwikkeling en emoties. Verzamel informatie over elk van deze dimensies om te kunnen beoordelen of uithuisplaatsing noodzakelijk is.

Informatie verzamelen over de ontwikkeling van het kind (Department of Health, 2000)

2. Welke risico- en beschermende factoren beïnvloeden de ontwikkelingsbehoeften van het kind?

Deze risicofactoren bij het kind doen een extra beroep op de opvoedingsvaardigheden van ouders (Ince & Kalthoff, 2020; Ten Berge et al., 2014):

• Een belaste voorgeschiedenis (bijvoorbeeld prematuur en/of laag geboortegewicht).
• Een (ernstige) ziekte of handicap.
• Gedrags- en/of ontwikkelingsproblemen, zoals hyperactiviteit, impulsiviteit en/of sterke prikkelbaarheid.
• Een moeilijk temperament.
• Een laag IQ, lage empathische vaardigheden en achterblijvende taalontwikkeling.
• Ingrijpende gebeurtenissen, zoals ziekenhuisopname of verlies van een ouder.
• Onveilige gehechtheid aan de ouder (zie verdieping/onderbouwing ‘Hechting’).

De volgende beschermende factoren dragen bij aan een positieve ontwikkeling van het kind en bieden tegenwicht aan de risico’s waaraan het kind wordt blootgesteld (Ince et al., 2018; Ten Berge et al., 2014):

• Zelfwaardering.
• Ego-veerkracht (stressresistentie).
• Bovengemiddelde intelligentie.
• Aantrekkelijk uiterlijk.
• Makkelijk temperament.
• Goede interpersoonlijke vaardigheden (sociale competentie).
• Steun van een volwassene die voor het kind belangrijk is.
• Bereidheid en vermogen om te veranderen.
• Sociale binding met de directe omgeving (gezin, school, wijk etc.).
• Kansen op betrokkenheid in verbanden waar het kind deel van uitmaakt (familie, school, gemeenschap).
• Opgroeien in een omgeving met prosociale normen.
• Erkenning en waardering voor positief gedrag.
• Constructieve tijdsbesteding, zoals sport, werk of buitenschoolse activiteiten.
• Cognitieve vaardigheden.
• Schoolmotivatie.
• Positieve identiteit van het kind zelf.
• Veilige gehechtheid aan de ouder (zie verdieping/onderbouwing ‘Hechting’).

3. Wat zijn de opvoedingscapaciteiten van de ouders?

Hierbij gaat het om het vermogen van ouders om adequaat in te gaan op de ontwikkelingsbehoeften van hun kind, en om hun vermogen zich aan te passen aan de veranderende behoeften van hun kind. De volgende factoren zijn onderdeel van deze capaciteit bij ouders:

• De manier waarop zij reageren op het gedrag en de behoeften van het kind, en welke problemen zij hierbij ervaren.
• Het effect dat het kind op hen heeft.
• De kwaliteit van de ouder-kindrelatie.
• Begrip van de ontwikkelingsbehoeften en ontwikkeling van hun kind.
• Begrip van opvoedingsvaardigheden en het belang daarvan voor de ontwikkeling van een kind.
• Vermogen om anders op hun kind te reageren als hun kind andere ontwikkelingsbehoeften krijgt.

Het Framework (Department of Health, 2000) noemt zes dimensies waarop de opvoedingscapaciteiten van ouders in kaart te brengen zijn. Het gaat daarbij niet alleen om wat ouders weten en kunnen, maar ook (vooral) om de manier waarop zij dit in de praktijk laten zien. Verzamel informatie over elk van deze dimensies om te kunnen beoordelen of uithuisplaatsing noodzakelijk is.

Informatie verzamelen over de opvoedingscapaciteiten van ouders (Department of Health, 2000)

4. Welke risico- en beschermende factoren hebben invloed op de opvoedingscapaciteiten van de ouders?

Hieronder staat een lijst met  risicofactoren voor de opvoedingscapaciteiten van de ouders en de ontwikkeling van het kind (Ince & Kalthoff, 2020; Ten Berge et al., 2014). Onderzoek als professional in hoeverre deze van invloed zijn op het opvoedend handelen van de ouders.

• Middelenmisbruik/verslavingsproblematiek.
• Psychische/psychiatrische ziekte of een lichamelijke beperking.
• Een verstandelijke beperking.
• Gebrek aan gevoel van verantwoordelijkheid of aan medewerking van ouders.
• Een problematische partnerrelatie, o.a. veel conflicten, huiselijk geweld en instabiliteit in relaties (veel wisselende relaties).
• Fysiek/emotioneel niet beschikbaar zijn voor het kind, bijvoorbeeld omdat de ouder in beslag wordt genomen door eigen problematiek of door ziekte (langdurige opname, fysieke beperkingen).
• Stress door schulden en/of werkloosheid.
• Op jonge leeftijd (jonger dan 18 jaar) ouder geworden.
• Problematische levensgeschiedenis, zoals zelf slachtoffer geweest zijn van kindermishandeling.
• Antisociaal gedrag vertonen, zelf geweld gebruiken tegen personen.
• Ontbrekende steun van vrienden of familie.

Naast risicofactoren zijn er ook beschermende factoren.  Deze geven ouders een zekere mate van veerkracht, ook wanneer zij met veel problemen kampen. Dit zijn mogelijke beschermende factoren (Ince & Kalthoff, 2020; Ten Berge et al., 2014):

• Een gevoel van competentie en draagkracht.
• Een positief zelfbeeld.
• Een ondersteunende partner.
• Eigen jeugdervaringen kunnen hanteren.
• Positieve jeugdervaringen.
• Steun kunnen vragen/profiteren van steun.
• Emotionele beschikbaarheid.
• Flexibiliteit.
• Bereidheid en vermogen om te veranderen.

Hebben de risicofactoren in het gezin een grotere invloed in het dagelijks functioneren dan de beschermende factoren? Dan zullen ouders minder goed een verzorgings- en opvoedingssituatie kunnen bieden die nodig is voor een evenwichtige ontwikkeling van het kind.

Een kind verzorgen en opvoeden gebeurt niet in een vacuüm. Er spelen allerlei gezins- en omgevingsfactoren een rol. En die factoren kunnen zowel stabiliserend als destabiliserend werken op de balans tussen opvoedingscapaciteiten en ontwikkelingsbehoeften. Stabiliserend houdt in dat het gezin blijft functioneren ondanks veel of ernstige problemen. Een betrokken en actief sociaal netwerk kan bijvoorbeeld een stabiliserende functie hebben. Let daarom op zulke stabiliserende factoren als je een uithuisplaatsing overweegt. Want het kan nodig zijn om interventies in te zetten om te zorgen dat deze stabiliserende factoren standhouden.

Zijn er destabiliserende factoren die de balans tussen opvoedingscapaciteiten en ontwikkelingsbehoeften dreigen te verstoren? Dan kan het nodig zijn om interventies in te zetten. Hiermee valt mogelijk te voorkomen dat de balans verstoord raakt en een uithuisplaatsing nodig wordt.

Dit zijn enkele voorbeelden van destabiliserende factoren (Bron: Ince & Kalthoff, 2020; Ten Berge et al., 2014):

• Een eenoudergezin, stiefgezin, groot gezin.
• Veel conflicten.
• Huiselijk geweld.
• Een instabiel, ongeregeld leven.
• Materiële/financiële problemen (werkloosheid, huisvesting).
• Ingrijpende levensgebeurtenissen.
• Een sociaal isolement, sociale uitsluiting of lage sociale cohesie in de buurt.

Het Framework (Department of Health, 2000) noemt zeven dimensies met betrekking tot het gezin en de omgeving. Verzamel informatie over elk van deze dimensies om te kunnen beoordelen of uithuisplaatsing noodzakelijk is.

Informatie verzamelen over gezins- en omgevingsfactoren (Department of Health, 2000)

Bij deze afweging gaat het er vooral om dat je als jeugdprofessional beoordeelt welke rol het sociale netwerk (familie, vrienden en kennissen) in het gezin speelt of kan spelen. Het kan hier gaan om het netwerk van het kind en/of dat van de ouders. Het sociale netwerk kan voor ouders en kind een belangrijke bron zijn van praktische en emotionele steun. Wanneer ouders en kind een beroep kunnen doen op mensen in hun omgeving, loopt stress minder hoog op. Ook kan het sociale netwerk een rol spelen in het vergroten van de veiligheid van het kind. Evenals bij het maken van een verklarende analyse en een hulpverleningsplan.

Er zijn allerlei methoden om het sociale netwerk in kaart te brengen. Zoals Sociale netwerkstrategieën (SONESTRA), Eigen Kracht-conferenties en familienetwerkberaden. Daarnaast zijn er initiatieven die je kunt benutten om een sociaal netwerk op te bouwen. Denk aan buddysystemen, buurtmaatjes, steungezinnen en burgerinitiatieven. Meer informatie is ook te vinden in het Werkboek Sociale Steun en in de publicatie De kracht van verbinding en bij Informele steun versterken.

Bij deze afweging gaat het om de beoordeling of er met professionele hulp iets aan de opvoedingssituatie te veranderen valt. Die beoordeling is belangrijk voor de beslissing of het zin heeft een interventie thuis te doen om een uithuisplaatsing te voorkomen. De vraag is hierbij: in hoeverre ‘kunnen’ (veranderingsmogelijkheden) en ‘willen’ (veranderingsbereidheid) ouders en kind binnen een aanvaardbare termijn veranderen, zodat het kind veilig kan opgroeien en zich optimaal kan ontwikkelen?

Om deze vraag te beantwoorden, verzamel je informatie over de effecten van eerdere hulp en eerder genomen maatregelen. Beoordeel in hoeverre de veiligheid en ontwikkelkansen van het kind erop vooruit zijn gegaan en waardoor precies. Onderzocht daarnaast in hoeverre de vaardigheden van ouders verbeterd zijn, en of je invloed kunt hebben op de bereidheid van ouders om problemen aan te pakken en profijt van de hulp te hebben. Voor het kind is een veilige plek om te wonen een voorwaarde voor de hulp: zonder een veilige plek kan er niet aan de problemen gewerkt worden.

Is er in het gezin een ernstig verstoorde balans tussen opvoedingscapaciteiten en ontwikkelingsbehoeften, ga dan altijd na of met intensieve hulp een uithuisplaatsing nog te voorkomen is. Want een uithuisplaatsing is het laatste redmiddel. Voordat je oordeelt over de noodzaak van een uithuisplaatsing, moet je dus zorgvuldig afwegen of álle mogelijkheden voor hulp en ondersteuning zijn benut. Daarom is het nodig dat je goed op de hoogte bent van welke interventies er zijn om uithuisplaatsing te voorkomen.