3.1.4. Tools voor creativiteit en verbeelding
Toelichting op de aanbeveling
-
Zet tools in om de creativiteit en verbeeldingskracht te stimuleren, waarbij je werkzame elementen gebruikt, zoals het aanboren van hoop op en een positieve framing van de toekomst van de jongere. Maak bijvoorbeeld gebruik van storytelling (betekenisgevende verhalen) en van visuele en online hulpmiddelen.
Verbeeldingskracht
Bij het ontdekken van belangrijke interne en externe factoren – Wie ben ik en in welke context bevind ik mij? – is het belangrijk de verbeeldingskracht van de jongere te stimuleren. Dat draagt naast een beter toekomstbeeld bij aan de motivatie om naar dat beeld toe te werken. Hoe beter je iets voor je kunt zien, hoe gemotiveerder je zult zijn om dat te realiseren. Volgens jongeren uit de klankbordgroep is het fijn als iemand je aan de hand neemt als je zelf nog even niet weet wat je leuk vindt en wat je wil. Een van hen zegt: “Je wil de jongere weer in verbinding brengen met verlangens in plaats van angsten.”
Betekenisgevende verhalen
Verhalen over eigen ervaringen, waarnemingen en inzichten zijn een goede tool om een toekomstbeeld te helpen creëren. Iedereen heeft bewust of onbewust een bepaald beeld van zichzelf, een ‘verhaal’ over zichzelf. Methoden om met zulke verhalen te werken, zoals Storytelling, vergroten het zelfinzicht, dragen bij aan positieve framing van het leven en de toekomst van de jongere en hebben een empowerende werking. Door zo te werken aan zelfinzicht brengen jongeren de keuzes die ze maken in lijn met hun interne waarden. Ook ‘hoop’ is belangrijk bij toekomstgericht werken en een element dat je heel goed kunt verbinden met verhalen. In de verdieping en onderbouwing lees je meer over het inzetten van betekenisgevende verhalen.
Link tussen heden en verleden
Bij het geven van betekenis aan het verleden en heden is het belangrijk dat je kijkt naar de link tussen negatieve gebeurtenissen in het leven van de jongere en het stagneren van de ontwikkeling richting volwassenheid. Dit kan de jongere helpen om weer naar de toekomst te kijken en de ontwikkeling te bevorderen. Volgens professionals uit de ontwikkelwerkgroep hebben jongeren behoefte aan een logische verklaring voor de problemen in het hier en nu. Een antwoord op de vraag waarom het leven loopt zoals het loopt. Daarnaast willen ze voelen dat de toekomst niet vastligt, dat zij er zelf invloed op hebben, en dat positieve ervaringen hen kunnen helpen.
Storytelling
Storytelling is een speelse en creatieve methode om jongeren hun toekomstverhaal te laten maken. Verleden, heden en de toekomst worden in een empowerende groepssetting verkend, met hulp van een laagdrempelige oefening. In de Handreiking Toekomstgericht Werken (Hogeschool van Amsterdam, 2020) vind je een format om met Storytelling aan de slag te gaan. In de handreiking vind je ook een gedetailleerde beschrijving van de oefeningen die je tijdens de workshops Storytelling over Toekomstplannen kunt doen. Naast Storytelling kunnen ook andere verhaalvormen (zoals strips) jongeren helpen om te reflecteren en vroege herinneringen op te halen die meer inzicht geven in het leven tot nu toe.
Aandacht verleggen
Andere creatieve methoden om belangrijke interne en externe factoren van jongeren in kaart te brengen, zijn video, spoken word, levenslijn, collage, mindmap, levensboom, tekeningen of pictogrammen. Allemaal kunnen deze van waarde zijn bij het creëren van een perspectief op de toekomst. Voor welke vorm je samen kiest, hangt mede af van de vraag of de jongere graag in beelden of woorden denkt en werkt. Over het algemeen geldt wel dat je door met de handen te werken, en zelf mee te doen, je de aandacht verlegt, de druk van het gesprek afhaalt en een setting creëert waarbij creativiteit vrij kan komen.
Helder hoofd
Daarnaast help je de jongere door het toekomstperspectief visueel te maken om iets vaags en abstracts concreter te maken. Door de verbeeldingskracht aan te boren, vergroot je de motivatie om te werken aan het toekomstperspectief. Hoe ‘tastbaarder’ het toekomstperspectief, hoe groter de motivatie om naar dat perspectief toe te werken. Jongeren uit de klankbordgroep gaven daarnaast aan dat ‘in het lijf komen’ kan helpen om het hoofd helder te krijgen. Je kunt bijvoorbeeld samen gaan boksen voordat je creatief met het toekomstperspectief aan de slag gaat. “Het is goed als de hulpverlener de jongere op verschillende manieren ziet, ook de gezonde kanten”, zeggen zij.
Dromen en werkelijkheid
Het is belangrijk om het proces van vrij dromen, zoals dat in de fase van verkenning de ruimte kreeg, in stappen om te zetten naar werkelijkheid. Het kan helpen hiervoor de Disney-methode toe te passen, om het toekomstbeeld van de jongere in verschillende stappen te concretiseren en in perspectief te plaatsen. Lees meer over de Disney-methode in de verdieping en onderbouwing.
Dit helpt om de aanbeveling in praktijk te brengen:
- Onderzoek welke vorm het beste bij een jongere past om verhalen te vertellen: beeldend, verhalend, schrijvend, enzovoorts.
- Creëer tijd, ruimte, middelen en een goede plek om met de jongere aan de slag te gaan. Of vraag wat de jongere nodig heeft om het verhaal goed te kunnen delen.
- Maak met behulp van de juiste middelen het toekomstbeeld tastbaarder en (door eerst ruimte te geven om te dromen) ook realistischer.
- Gebruik tastbare en creatieve middelen, zoals video, spoken word, levenslijn, collage, mindmap, levensboom, tekeningen of pictogrammen.
Verdieping en onderbouwing
Betekenisgevende verhalen
Het verhaal dat jongeren over zichzelf hanteren, bepaalt mede hoe zij zichzelf zien en hun toekomst zien. Dat verhaal over jezelf is plooibaar. De basis van het werken met betekenisgevende verhalen is dat het reflecteren op iemands levensgeschiedenis leidt tot inzichten voor het hier en nu, én voor de toekomst. En dat je bij het creëren van het narratief een zekere mate van keuzevrijheid hebt over hoe jij wilt dat jouw verhaal eruit komt te zien. Dit biedt de mogelijkheid voor verandering van onderdelen van je eigen verhaal. Het werken met betekenisgevende verhalen vraagt wel van jongeren dat zij vaardigheden inzetten die in de levensfase waarin zij zich bevinden, nog volop in ontwikkeling zijn. Zij hebben hulpmiddelen en begeleiding nodig om dat te kunnen doen.
Disney-methode
Toekomstbeelden worden stapsgewijs bekeken door de ogen van de dromer, de realist en de criticus. De dromer maakt het mogelijk nieuwe ideeën en doelen te vormen, de realist om die ideeën om te zetten in concrete uitdrukkingen en de criticus om als een filter te werken om ál deze te ambitieuze ideeën tegen te gaan, maar ook om een stimulans voor verfijning van de droom te bieden. Het uit elkaar halen van deze stappen en daarbij stellen van de juiste vragen, kan helpen voorkomen dat het concretiseren van toekomstdromen demotiverend uitpakt. In de klankbordgroep van jongeren die betrokken waren bij de totstandkoming van deze richtlijn werd bijvoorbeeld gesuggereerd dat, nadat er eerst alle ruimte en erkenning is geweest voor de dromen en wensen van de jongere, de vraag gesteld kan worden waar de jongere zelf denkt later geld mee te willen verdienen. “Ik vond ontzettend veel leuk, maar de vraag waar ik geld mee kon verdienen zorgde ervoor dat ik mijn plannen kon afbakenen.” Zie voor meer informatie en voorbeeldvragen de Handreiking toekomstgericht werken van de Hogeschool van Amsterdam (vanaf pagina 28).
Toekomstgericht werken met jongeren met een lvb
Veel jongeren met een lvb hebben geen duidelijk toekomstbeeld. Wel hebben zij, net als ieder ander, dromen. Deze dromen lijken vaak onbereikbaar. Jongeren met een lvb hebben moeite met plannen en vooruitkijken, met het overzien van welke zaken tot welke doelen leiden en om te bepalen of iets haalbaar is of niet. Het samen zoeken naar het antwoord, het samen creëren van een duidelijk doel, maakt het mogelijk voor een jongere om zich verder te ontwikkelen. Het Werkboek Mijn Toekomst, een persoonlijk werkboek voor mensen met een lvb (kan hierbij ondersteunen. Het samen zoeken naar dromen en wensen en de haalbaarheid daarvan schept perspectief voor de jongere om zich verder te ontplooien.
Over deze aanbeveling
Vaardigheden die nodig zijn om te werken met betekenisgevende verhalen, zoals het autobiografisch geheugen dat nodig is om inzichtrijke analyses te kunnen maken van de levensgeschiedenis tot dan toe (Piróg & Rachwał, 2019), zijn in de fase van adolescentie nog volop in ontwikkeling. Bij het creëren van toekomstperspectief is het nodig hier rekening mee te houden en manieren te vinden om jongeren te helpen hun verhaal te construeren. In onderzoek naar het werken aan toekomstperspectief worden daarom vaak methoden ingezet die eraan bijdragen dat jongeren hun eigen verhaal helderder voor ogen hebben. Bijvoorbeeld het autobiografische levensverhaal interview, of Storytelling. Deze en andere methoden, die in vergelijkbare vormen ook in therapeutische setting worden gebruikt en waarin het narratief, het verhaal van de jongere centraal staat, vergroten het zelfinzicht, dragen bij aan positieve framing van leven en toekomst van de jongere en hebben een empowerende werking (Rappaport, 1995; Nelson et al., 2008).
Met een positief toekomstbeeld zijn positievere effecten te verwachten van het maken van toekomstplannen (Zandbergen et al., 2020). Door op deze manier te werken aan zelfinzicht, komen keuzes die gemaakt worden in lijn met interne waarden. Ook ‘hoop’ is een belangrijk element waaraan gewerkt kan worden door gebruik te maken van betekenisgevende verhalen (Marsay, Scioli & Omar, 2018). Verhalen creëren hoop en perspectief, en die zijn nodig om in beweging te komen. In de Handreiking Toekomstgericht werken (Hogeschool van Amsterdam, 2020) is een format opgenomen om met Storytelling aan de slag te gaan. In dit onderzoek gebeurde dat in groepssetting, via workshops Storytelling over Toekomstplannen. De groepssetting bleek voor het creëren van toekomstperspectief voor veel deelnemende jongeren een positieve, motiverende uitwerking te hebben. Naast Storytelling kan ook het inzetten van andere verhaalvormen, zoals het maken van strips, jongeren helpen om te reflecteren en vroege herinneringen op te halen die hen meer inzicht geven in hun leven tot nu toe (Piróg & Rachwał, 2019).