Verdieping op deze aanbeveling

Aandachtspunten jongeren binnen een gedwongen kader

Bij het opbouwen van een vertrouwensband binnen gedwongen kader bevindt de jeugdprofessional zich in een spanningsveld tussen engageren en positioneren. Hierover lees je meer in de richtlijn Samen beslissen over hulp.

Aandachtspunten voor werken met jongeren met een lvb

Belangrijk aandachtspunt is de (sociaal-emotionele) ontwikkeling. Neem als jeugdprofessional genoeg tijd om in te schatten wat de cognitieve en sociale sterke en zwakke kanten zijn van een jongere met een lvb. Zie hiervoor bijvoorbeeld ‘3 Kenmerken van mensen met een licht verstandelijke beperking’ van de handreiking Zelfrapportage LVB. In deze handreiking vind je ook aanbevelingen voor het ontwikkelen, aanpassen of afnemen van diagnostische instrumenten bij mensen met een lvb. 

Voor het opdoen van kennis over en herkennen van lvb, het ontwikkelen van affiniteit voor, of het lezen over ervaringen van personen met een lvb (en ASS) kun je bijvoorbeeld de Signalenkaart LVB raadplegen of de e-learnings Zie jij het, die LVB? en Transitiecoaching voor jongeren met een LVB (gratis via het open aanbod) volgen bij GGZ-Ecademy. Voor handvatten voor het aansluiten bij een LVB in (hulp)gesprekken kun je de praktische tool Aansluiten bij een LVB.. hoe doe jij dat? raadplegen. En over de (sociaal-emotionele) ontwikkeling van lvb-jongeren en de verschillende ontwikkelingsdomeinen kun je meer informatie vinden in de handreiking Emotionele ontwikkeling. Omschrijving fasen en bijbehorende begeleidingsstijl van Zaal en Boerhave (2022).

Tips voor gesprekken met jongeren met een lvb

• Praat rustig, stel één vraag tegelijkertijd, vraag gericht door en hanteer kernachtige gesproken of geschreven teksten. Houd het beknopt en doelgericht, vertel niet meer dan nodig.
• Gebruik korte, eenvoudige zinnen en gangbare en concrete woorden en vermijd impliciete boodschappen of figuurlijk taalgebruik, dubbele ontkenningen, spreekwoorden of gezegden of overkoepelende termen (trein en bus in plaats van openbaar vervoer).
• Houd vast aan een eerder gehanteerde woordkeuze, gebruik dezelfde woorden en metaforen als de jongere zelf gebruikt. En moedig de jongere aan om aan te geven wanneer iets onduidelijk is.
• Overweeg het gebruik van visuele ondersteuning die aansluit op de communicatieve voorkeuren en de belevingswereld van de jongere wanneer jongeren moeite hebben met (verbale) informatieverwerking. Denk bijvoorbeeld aan het gebruik van kleuren, tekeningen, pictogrammen en foto’s, maar ook aan animaties/videofragmenten, klei en (Playmobil)poppetjes om iets aan te duiden. Belangrijk is dat de betekenis ervan duidelijk is voor de jongere. Laat de jongere zijn verhaal visueel verduidelijken met bijvoorbeeld een tekening. Voor meer tips zie de herziene richtlijn Effectieve Interventies LVB.

Trauma 

Veel jongeren zijn op zoek naar een verklaringskader van waaruit ze zichzelf en hun levensloop kunnen begrijpen. Ze hebben bijvoorbeeld nog last van zaken uit het verleden, waardoor het niet goed lukt om bezig te zijn met hun toekomst(plan). Voor jongeren kan het een eyeopener zijn wanneer ze zich realiseren dat het niet allemaal aan hen ligt, dat ze geen probleemkind zijn, maar dat er een logische verklaring is voor de stagnatie in hun ontwikkeling naar volwassenheid, namelijk een of meer ingrijpende levenservaringen (Adverse Childhood Experiences, ACEs). Vraag daarom door. Zeg dat ze wel zelf de grens aan mogen geven waar ze het wel en niet over willen hebben. Bespreek zo nodig mogelijkheden voor hulpverlening en begeleid ook bij het inzetten ervan. 

Voor meer informatie over trauma zie ook de richtlijn Traumagerelateerde problemen of de serie infographics over ingrijpende jeugdervaringen van Augeo over ACE en PACEs (Protective and Compensatory Experiences). 

Onderbouwing van deze aanbeveling

Het belang van een goede werkrelatie  

De werkrelatie tussen professionals en hun cliënten, ook wel bekend als de therapeutische alliantie of werkalliantie, is een actieve samenwerking waarin zowel professionals als hun cliënten vertrouwen ontwikkelen in elkaar, zich verbinden en werken vanuit gedeelde doelen naar gewenste resultaten (Castonguay, Constantino, & Holtforth, 2006; Bordin, 1979; Van Hattum et al., 2019). Uit onderzoek is gebleken dat een goede werkrelatie een bepalende factor is in het succes van de behandeling en bij kan dragen aan positieve resultaten (Fyfe et al., 2018; Koops et al., 2013; Koops et al., 2014; Schaap et al., 2017; de Greef et al, 2018; Kidd, Davidson & MacKenzie, 2017). Wanneer zowel de cliënt als de professional positief zijn over de alliantie, zijn de resultaten beter (Van Hattum, et al., 2019). Ontevredenheid over de werkrelatie tussen professionals en cliënten kan leiden tot het voortijdig eindigen van een behandeling (Baillargeon et al., 2012).  

Uit onderzoek naar alliantievorming blijkt dat er een grijs gebied bestaat tussen het opbouwen van een emotionele band en actieve samenwerking tussen jongeren en professionals en een werkrelatie die meer instrumenteel van aard is, zonder therapeutische impact. Dit wordt ook wel pseudo-alliantie genoemd (Bender, 2005; Henriksen et al., 2008; Hill, 2005). Bekend is dat er een evenwichtige verhouding moet zijn tussen het relationele deel – dat betrekking heeft op de ontwikkeling van een affectieve band tussen een professional en een cliënt – en het doel- of taakgerichte deel, dat betrekking heeft op de overeenstemming over de doelen en het proces ernaartoe (Crits-Christoph, Gibbons, & Hearon, 2006; Bordin, 1979; Rauwerdink-Nijland et al., 2024; Van Hattum et al., 2019). Hierbij moet opgemerkt worden dat jeugdprofessionals verschillende strategieën hanteren in het opbouwen van een werkrelatie, afhankelijk van persoonlijke stijl van de jeugdprofessional en de behoeften van de jongere. Het tot stand brengen en bevorderen van een alliantie hangt af van verschillende factoren, zoals de kenmerken van jongeren en individuele behoeften, evenals de interpersoonlijke stijl en vaardigheden van de jeugdprofessional.  

Kwetsbaarheden 

Het opbouwen van een goede werkrelatie met jongeren in de overgang naar volwassenheid in een kwetsbare positie kan een uitdaging zijn voor jeugdprofessionals. Deze jongeren kunnen kwetsbaar zijn door negatieve jeugdervaringen zoals verwaarlozing of (seksueel) misbruik, kampen met ernstige sociaalemotionele problematiek, hechtingsproblemen, verminderde sociale vaardigheden, een laag intelligentieniveau, psychopathologie of trauma (Harder et al., 2012; Leloux-Opmeer et al., 2016; Kaal et al., 2012). Jongeren met een lvb of ASS hebben vaker beperktere sociale vaardigheden, meer moeite om hun emoties te reguleren in interactie met anderen en met de interpretatie van sociale signalen. Ze zien neutrale signalen eerder als vijandig of negatief. Sommige jongeren hebben vanuit deze problematiek een copingmechanisme ontwikkeld waarin zij in hun gedrag agressie en vijandigheid laten zien (Roest et al. 2022). Ook is bekend dat ernstige psychosociale en gedragsproblemen bij jongeren een complicerende factor kunnen zijn in de alliantievorming met jeugdprofessionals (Eltz et al., 1995; Harder et al. al., 2013; Lawson et al., 2020; Steinke & Derrick, 2018; Zelechoski et al., 2013). 

Bovendien hebben jongeren met een jeugdzorgverleden vaak meermaals teleurstellende ervaringen opgedaan in het contact met jeugdprofessionals of plaatsingen in meerdere gezinnen of instellingen (Porter, 2021) en hierdoor moeite met vertrouwen en het aangaan van betekenisvolle en ondersteunende relaties met zowel volwassenen als leeftijdsgenoten (Helsen et al., 2000). Roest (2022) beschrijft in zijn proefschrift dat het deze jongeren vaak ontbreekt aan een basisgevoel van vertrouwen in volwassenen en steun van hun ouders, wat hun behoefte aan ondersteunende en betrouwbare professionals onderstreept (Brown et al., 2014; Harder, 2018; Harder et al., 2013, 2017; Van Hecke et al., 2019; Zegers et al., 2006 in Roest, 2022). De terughoudendheid van een jongere kan dus voortkomen uit de noodzaak om zichzelf te beschermen. Dat onderstreept het belang van een betrouwbare professional. 

Een goede werkrelatie tussen jeugdprofessionals en jongeren draagt ook bij aan het vervullen van de psychologische basisbehoeften autonomie, verbondenheid en competentie uit de zelfdeterminatietheorie van Ryan en Deci (2000), en dan met name de behoefte aan verbondenheid. Daarnaast heeft een goede relatie tussen jongeren en jeugdprofessionals in onzekere perioden een positieve invloed op de ontwikkeling naar zelfstandigheid en op het ontwikkelen van een positieve identiteit (Häggman-Laitila, Salokekkilä & Karki, 2019; Stein, 2006). 

Het is dus van belang dat jeugdhulporganisaties en jeugdprofessionals aandacht besteden aan het opbouwen en in stand houden van een goede werkrelatie met jongeren. Dit vraagt om actieve inzet van jeugdprofessionals. Doordat jeugdprofessionals en jongeren elkaar goed leren kennen, ontstaat er meer vertrouwen, waardoor jongeren meer durven te bespreken en vragen durven te stellen (Distelbrink et al., 2023). Bij een positieve relatie zien jongeren de professional als gewaardeerde bondgenoot en een belangrijk persoon in hun leven. Het creëert stabiliteit in de situatie van jongeren, zeker wanneer andere betekenisvolle relaties in hun netwerk ontbreken en zij eerder negatieve ervaringen hebben opgedaan in relaties met anderen (NJi, z.d.-a). 

Werkzame factoren

• De tijd nemen voor het opbouwen een werkrelatie met een jongere (Onstenk et al., 2023; Movisie, 2023; Boendermaker, Verheem & Otte; 2021; Jongepier et al. 2010).
• Écht luisteren en willen horen wat er gezegd wordt, openstaan voor het verhaal van de jongere zelf en ook serieus nemen wat de jongere bezighoudt of wat diens perspectief is (Boendermaker et al., 2014; Distelbrink et al., 2023, Wiersma & Van Goor, 2020., Boendermaker, Verheem & Otte, 2021; Onstenk et al., 2023). Onthouden wat er is gezegd en hier ook op terugkomen (Distelbrink et al. 2023, Wiersma & Van Goor, 2020; Rauwerdink – Nijland et al., 2024).
• Tonen van emotionele betrokkenheid. Bijvoorbeeld door begrip te tonen (Rogers, 2011; Rauwerdink – Nijland et al., 2024) en ervaringen en emoties van jongeren te valideren. Of fysiek contact, zoals een knuffel, schouderklopje of een hand op de schouder wanneer een jongere hier behoefte aan heeft. Een belangrijke voorwaarde voor fysiek contact met een jongere is dat de jeugdprofessional en jongere zich hier beiden prettig bij voelen (Boendermaker et al., 2014; Wiersma & Van Goor, 2020).
• Empathisch vermogen van jeugdprofessionals komt in een systematische literatuurreview van Onstenk et al. (2023) naar voren als een werkzame factor voor het bevorderen van de alliantie met cliënten, volgens ouders en jongeren (Brown et al., 2014; Hollidge, 2013; Oyer, 2013 in Onstenk et al. 2023). Jeugdprofessionals moeten een goed invoelend vermogen hebben en de bereidheid om af te stemmen op de jongere.
• De jongere zien als persoon en niet alleen diens problematiek. De houding van de jeugdprofessional dient in de basis positief te zijn, waarmee deze laat blijken de jongere te accepteren als persoon en om wie die is (Jongepier et al. 2010). Dit doet de jeugdprofessional bijvoorbeeld door interesse te tonen in de leefwereld van de jongere, zich te verdiepen in de culturele stijl en uitdrukkingsvormen, zoals straattaal, kleding en sociale omgangsvormen, en interesses en ervaringen (Sonneveld, 2022; Rauwerdink – Nijland et al., 2024).
• Informeel contact kan bijdragen aan het opbouwen en behouden van een goede werkrelatie. Bijvoorbeeld een kopje koffie drinken met de jongere, een praatje maken, samen een stukje lopen (Harder, 2021; Wiersma & Van Goor, 2020; Distelbrink et al. 2023) samen te koken en/of te eten in een residentiële setting (Geenen, 2016). De werkrelatie kan worden versterkt wanneer jeugdprofessionals het gezellig hebben met jongeren, of grapjes met hen maken, als er al een basis is van wederzijds ervaren respect en acceptatie (Distelbrink et al., 2023; Wiersma & Van Goor, 2020; Onstenk et al., 2023). Jongeren waarderen laagdrempelig contact: dat ze niet voor alles een afspraak hoeven te maken en dat niet alle contactmomenten worden geregistreerd. Hetzelfde geldt voor goed en snel bereikbaar zijn, bijvoorbeeld via WhatsApp. Zeker voor jongeren die zich niet zo snel zullen melden bij professionele (jeugd)hulp is dit belangrijk om een open sfeer te creëren waarin ze toch dingen durven delen (Distelbrink et al., 2023; Wiersma & Van Goor, 2020).
• Sensitiviteit voor verschillen. Jongeren moeten het gevoel hebben dat een jeugdprofessional hen en hun achtergrond begrijpt (Distelbrink et al., 2023; Rauwerdink – Nijland et al., 2024) of in ieder geval wil begrijpen (Sonneveld, 2022; Wiersma & Van Goor, 2020). Dit kan betekenen dat er bijvoorbeeld oog is voor het opgroeien met een meervoudige identiteit of specifieke thema’s die mogelijk spelen gezien de achtergrond van de jongere. Uit onderzoek komt naar voren dat thema’s als kansenongelijkheid, armoede, racisme, discriminatie en uitsluiting, of taboes die binnen gemeenschappen spelen jongeren kunnen belemmeren of specifieke aandacht vragen (bijv. Day & Badou, 2019; Badou & Day, 2021; Felten et al., 2021; Yassine et al., 2023).    

Wat is hiervoor nodig? 

• Affiniteit en de bereidheid van jeugdprofessionals om jongeren te begrijpen en zich te verdiepen in hun leefwereld. Bovendien kan kennisnemen van jongeren en hun leefwereld ook de motivatie van jeugdprofessionals aanzwengelen om hen te willen begeleiden (Wiersma & Van Goor, 2020).
• Gespreks- en luistervaardigheden, waaronder motiverende gespreksvoering, shared-decision making en oplossingsgericht werken (Onstenk et al., 2023; Van Hattum et al., 2019). Ook om overeenstemming te bereiken over het doel- of taakgerichte onderdeel van de alliantie (Rauwerdink-Nijland et al., 2024).
• Voldoende kennis van de leefwereld en kwetsbaarheid van jongeren in de overgang naar volwassenheid (o.a. invloed van trauma, mishandeling, armoede, internaliserende problemen op het gedrag van jongeren en van specifieke kwetsbare groepen zoals jongeren met een lvb of ASS (Wiersma & Van Goor, 2020). Het is belangrijk ook oog te hebben voor hoe verschillende kenmerken (inclusief religieuze of culturele identiteit en de minderheidspositie van bepaalde groepen) op elkaar kunnen inwerken. Uit onderzoek is bekend dat bij elk individu een combinatie van kenmerken weer tot een andere invloed of uitwerking kan leiden (intersectionaliteit) (Pels & Verstappen, 2023).
• Vaardigheid om te reflecteren op het eigen handelen, en de bereidheid om te groeien in de vaardigheden, het gedrag en de houding die nodig zijn om een goede werkrelatie op te bouwen en te onderhouden (Buijten, 2017; Wiersma & Van Goor, 2020). Dit geldt expliciet in relatie tot culturele sensitiviteit. Reflectie op je eigen positie als professional is hierin een relevant thema (zie bijvoorbeeld de GGZ zorgstandaard diversiteit). Op welke manier kijkt de jongere – gezien eerdere ervaringen en jouw kenmerken of positie als professional – naar jou en de organisatie waarvoor je werkt? En: hoe kijk jij naar de jongere en de achtergrond of positie? Heb je voldoende kennis over discriminatie en de manier waarop dit doorwerkt in systemen en in levens van jongeren en kun je deze kennis relateren aan het eigen handelen? (Distelbrink, Pels & Winkelman, 2024). Onderzoek laat zien dat bepaalde vormen van discriminatie vaak worden ontkend of kleiner gemaakt door professionals of organisaties. Er is vaak de neiging om in de verdediging te schieten, door bijvoorbeeld te zeggen ‘Het is niet zo bedoeld’ of ‘Ik zie geen kleur’ of andere vormen van niet erkennen van het gebeurde (Shuman et al., 2024).
• Voldoende tijd en ruimte om een vertrouwensband met jongeren op te kunnen bouwen (Movisie, 2023) en om informele contactmomenten te realiseren (Wiersma & Van Goor, 2020; Distelbrink et al., 2023).

Verdieping op deze aanbeveling

Het belang van authenticiteit  

Echtheid, empathie en acceptatie zijn belangrijke elementen voor het bevorderen van een therapeutische alliantie (Leijssen & Adriaensen, 2003; Rogers et al., 1967). Jongeren hechten veel waarde aan de affectieve ‘echte’ relatie, waardoor zij mogelijk ook meer waarde hechten aan de menselijke kanten van jeugdprofessionals (Geenen, 2016; Wiersma & Van Goor, 2020; Distelbrink et al., 2023). Echtheid of ‘echt zijn’ gaat over authenticiteit. Het belang van echtheid in de werkrelatie speelt in het bijzonder bij jongeren die veel jeugdprofessionals hebben meegemaakt en hen meer als instrumenten van de hulpverlening zijn gaan zien en minder als personen (Wiersma & Van Goor, 2020). Bovendien is bekend dat jongeren – en dan met name degenen die veel jeugdprofessionals hebben meegemaakt en het vertrouwen in hen zijn kwijtgeraakt – vaak twijfelen aan hun oprechtheid en of zij hen wel kunnen begrijpen en kunnen afstemmen op hun leef- en denkwereld (Brown et al., 2014; Geenen, 2016; Manso et al., 2008).

Jeugdprofessionals zouden in het contact met jongeren trouw moeten zijn aan hun eigen karakter en zich niet anders voor doen dan ze zijn. Dit zorgt ervoor dat verschillende jeugdprofessionals verschillende manieren van bejegenen hebben, en jongeren ook kunnen laten zien dat zij het niet altijd met hen eens zijn. Niet alle jongeren hebben baat bij dezelfde benadering. Juist een diversiteit aan benaderingen kan ervoor zorgen dat verschillende jongeren gemakkelijk aansluiting kunnen vinden bij een jeugdprofessional met wie ze een klik hebben (Distelbrink et al., 2023; Wiersma & Van Goor, 2020). Bovendien is het belangrijk dat jeugdprofessionals eerlijk en transparant durven zijn over wat ze ervaren in het contact met de jongere. Ook wanneer het contact minder goed of stroef verloopt (Wiersma & Van Goor, 2020). Als er écht geen klik is tussen een jongere en jeugdprofessional, kan het helpen om een andere of meerdere andere jeugdprofessionals in te schakelen om de jongere te ondersteunen (Wiersma & Van Goor, 2020). 

Onderbouwing van deze aanbeveling

Jezelf laten zien als jeugdprofessional 

Meerdere onderzoeken bevelen aan dat jeugdprofessionals iets van zichzelf laten zien om zo dichter bij de jongeren te komen en herkenbaar te zijn (Wiersma & Van Goor, 2020; Distelbrink et al. 2023; Geenen, 2016; Roest et al., 2022). Jongeren waarderen het bijvoorbeeld wanneer ze de menselijke kanten van jeugdprofessionals zien (Hartley et al., 2022). Dit kunnen jeugdprofessionals bereiken door het ondernemen van activiteiten (samen koken, eten, een wandeling maken, enzovoorts) en het open zijn in gesprekken met jongeren (Harder et al., 2021). Uit onderzoek onder jongeren komt naar voren dat het (te opzichtig) hanteren van bepaalde gesprekstechnieken, het volgen van een protocol of het gebruik van standaardzinnen door jeugdprofessionals bij jongeren als sociaal wenselijk, onecht over kunnen komen. Door dit gedrag kan een jongere het gevoel krijgen dat de jeugdprofessional niet echt of niet oprecht is (Wiersma & Van Goor, 2020, Geenen, 2016).

Het delen van eigen ervaringsverhalen kan helpen voor de opbouw van de relatie, maar alleen als deze ervaringen relevant zijn voor de werkrelatie en niet belastend zijn voor de jongere. Roest (2022) stelt in zijn proefschrift dat het belangrijk is dat jeugdprofessionals hun eigen ervaringen doelgericht delen om de alliantie met jongeren te verstevigen, waarbij ze tegelijkertijd rekening houden met hun eigen grenzen en die van de jongere (Dutton et al., 2021; Miller & McNaught, 2018; Murphy & Ord, 2013; Phillips et al., 2018; Ungar et al., 2018; Van Meekeren, 2017). 

Een systematische literatuurreview die gericht is op het jongerenwerk (Sonneveld et al., 2021) beschrijft de competentie 'nabijheid', waarbij jongerenwerkers bewust gebruikmaken van een bestaande sociale gelijkenis (zoals dezelfde culturele achtergrond, geslacht, gepest worden of opgroeien in armoede) (Koops et al., 2014 in Sonneveld et al., 2021). Door tijdens interactie naar deze gelijkenis te verwijzen, ‘zien jongeren jeugdwerkers als rolmodellen in hun leven’ (Fyfe et al., 2018, p. 26 in Sonneveld et al., 2021). Door hun eigen ervaringen te delen en te laten zien hoe zij zich nu gedragen en welke plek zij in de samenleving hebben, kunnen jongerenwerkers jongeren motiveren om zelf veranderingen aan te gaan. Vanuit het perspectief van de sociale leertheorie kunnen jeugdprofessionals als rolmodel fungeren door het delen van positieve coping-mechanismen. Bijvoorbeeld door persoonlijke ervaringen te delen en de jongere vervolgens uit te nodigen om dat ook te doen (Gaines, 2003). 

Begrenzing zonder afwijzing  

Jeugdprofessionals reageren vaak overwegend negatief op jongeren die veel probleemgedrag vertonen. Volgens Jongepier et al. (2010) is het van belang dat jeugdprofessionals alleen het gedrag van jongeren op een neutrale manier afwijzen, en niet de jongere als persoon. Jeugdprofessionals kunnen deze positieve basishouding bevorderen wanneer ze zich bewust worden van de impact van hun eigen benadering en communicatie. Van belang is dat jeugdprofessionals zich kunnen verplaatsen in het leven van de jongere en inzien waar het gedrag vandaan komt.  

Werkzame factoren

• Bejegenen van de jongere als volwaardig persoon (Lindgren, 2015). Hierbij is de toon van de jeugdprofessional van belang: niet overdreven aardig, niet kleinerend of onecht (Boendermaker et al., 2014, p. 192).
• Het ontwikkelen van een persoonlijke begeleidingsstijl en het vermijden van standaardzinnen, protocollen en werken volgens ‘het boekje’ (Wiersma & Van Goor, 2020).
• Jezelf als jeugdprofessional laten zien aan de jongere, bijvoorbeeld door kort iets over jezelf te vertellen. Dit draagt eraan bij dat het contact met de jongere gelijkwaardiger is en dat de jongere ziet dat de jeugdprofessional ook gewoon mens is (Wiersma & Van Goor, 2020; Distelbrink et al. 2023).
• De bereidheid tonen om een jongere te helpen door naast de jongere te staan en het positieverschil dat er is niet te benadrukken in het contact (Boendermaker, Verheem & Otte, 2021).  

Wat is hiervoor nodig? 

• Zelfkennis wordt gezien als een belangrijke voorwaarde om echt te kunnen zijn in het contact en van daaruit een persoonlijke stijl van begeleiden te kunnen ontwikkelen. Hiervoor is kennis nodig van de eigen kernkwaliteiten en de manier waarop je persoonlijke referentiekader het contact beïnvloedt (Buijten, 2017). Hieraan kun je werken via intervisie- of supervisie.
• Jeugdprofessionals moeten weten wat zij te bieden hebben, zodat ze een inschatting kunnen maken of hun kernkwaliteiten aansluiten bij wat de jongere op dat moment nodig heeft (Wiersma & Van Goor, 2020).
• Jeugdprofessionals moeten een link zoeken met de leefwereld van jongeren. Jongeren hoeven zich niet één op één te kunnen identificeren met een professional om een vertrouwensband op te kunnen bouwen, maar het helpt wel als in elk geval een aantal professionals binnen een praktijk de leefwereld van de jongeren goed kennen en dus herkenbaar is. Voorbeelden zijn dat zij dezelfde opleiding hebben gevolgd, iets vergelijkbaars hebben meegemaakt, uit dezelfde wijk of omstandigheden komen, dezelfde culturele achtergrond hebben, of de taal van de jongeren spreken (Distelbrink et al., 2023).

Verdieping op deze aanbeveling

Aandachtspunten bij jongeren met ASS

Voor jongeren met een Autismespectrumstoornis (ASS) geldt dat voorspelbaarheid, duidelijkheid en structuur extra belangrijk zijn. Wees duidelijk in je communicatie, afspraken en verwachtingen en vraag wat de jongere nodig heeft of wat werkt. Bijvoorbeeld: “We hebben een afspraak gemaakt bij MEE op kantoor. Je meldt je bij de receptie en je kan zitten in de wachtruimte. Je kan daar thee of koffie pakken uit de automaat. Ik kom je om 14.00 uur uit de wachtkamer ophalen. Ons gesprek duurt tot 15.00 uur. Je neemt je doorverwijsbrieven van de huisarts mee. Hiermee gaan we onderzoeken of we een indicatie voor je aan kunnen vragen.”

Aandachtspunten bij jongeren met een lvb

• Bij jongeren met een licht verstandelijke beperking (lvb) is het erg belangrijk dat er wordt gecheckt of de gemaakte afspraken helder zijn. Schrijf de afspraken op (eventueel ook voor de ouders als zij betrokken zijn). De smartphone van de jongere kan gebruikt worden om belangrijke dingen in op te schrijven en weer terug te kunnen lezen of om foto’s te maken. Of laat eventueel de jongere in zijn eigen woorden herhalen wat er gezegd is, zonder controlerend over te komen.
• Jongeren met een lvb hebben soms extra ondersteuning nodig om op een afspraak te verschijnen. Als jeugdprofessional kun je bijvoorbeeld praktische ondersteuning bieden door het verstrekken van een OV-chipkaart, of het regelen van kinderopvang. Of verwijs de jongere naar een hulpverlener of instantie die daarbij kan helpen. Stuur een duidelijke plattegrond of routebeschrijving mee met de uitnodiging.
• Een voorspelbare en constructieve relatie betekent ook dat je blijft opletten en checken of je de jongere wellicht niet overvraagt door te veel verantwoordelijkheid bij de jongere te leggen of ondervraagt door te veel ondersteuning te bieden. Sommige jongeren met een lvb hebben aangeleerd zich zo goed mogelijk te presenteren en verbloemen dat zij iets niet begrijpen of kunnen.
• Raadpleeg bijvoorbeeld de handreiking Passende transitiezorg jongeren met een LVB plus bijkomende psychische problematiek met handige tools. Of het overzicht van tools in de publicatie De overgang naar volwassenheid. Voor professionals die werken met jongeren met en zonder een LVB.

Doe de relatietest!

De checklist Doe de relatietest is in Vlaanderen ontwikkeld voor ondersteuners van jongeren. Je stelt diverse vragen aan jezelf of aan de jongere tegenover je (of diens netwerk) waarmee je het gesprek kunt voeren of jezelf kunt bevragen over kernaspecten die van belang zijn in de werkrelatie, zoals regie bij de jongere, de mate waarin jongeren zich gezien en ondersteund voelen en de ervaren kwaliteit van de werkrelatie. De tool bevat ook vragen voor (het management van) organisaties. De evidentie van deze tool is nog onbekend. 

Onderbouwing van deze aanbeveling

Belang van een voldoende veilige en constructieve relatie  

Roest (2022) stelt in zijn proefschrift dat ernstige psychosociale en gedragsproblemen bij jongeren een complicerende factor kunnen zijn in de alliantievorming tussen jeugdprofessionals en jongeren (Ayotte et al., 2015; Eltz et al., 1995; Harder et al. al., 2013; Lawson et al., 2020; Steinke & Derrick, 2018; Zelechoski et al., 2013). Bekend is dat jongeren met een jeugdzorgverleden vaak een geschiedenis kennen van trauma en/of problematische relaties (Nagpaul & Chen, 2019), met verschillende hulpverleners in aanraking zijn geweest en vaak teleurstellende ervaringen hebben opgedaan in het contact waardoor ze moeite hebben om hen te vertrouwen. Bovendien geldt voor jongeren voor wie een veilige basis niet vanzelfsprekend is of ontbreekt, doordat ze bijvoorbeeld geen contact meer hebben met hun ouders, dat het extra belangrijk is dat professionals betrouwbaar zijn en zorgdragen voor een veilige relatie (Andersen, 2016; Wright & Hacking, 2012; Lindgren, 2015). 

Een andere complicerende factor die invloed heeft op de werkrelatie tussen jongeren en jeugdprofessionals is een onveilige hechtingstijl van zowel jongeren als jeugdprofessionals (Roest et al., 2022). Het is dus van belang om als jeugdprofessional de gedragsproblemen en traumasymptomen van jongeren te begrijpen wanneer je werkt met getraumatiseerde jongeren en een duurzame werkrelatie met hen op wil bouwen (Berneker et al., 2014; Daniel, 2006; Diener & Monroe, 2011; Mallinckrodt & Jeong, 2015). Ook het Internationaal Verdrag inzake de Rechten van het Kind onderbouwt in Artikel 39 – Passende zorg voor slachtoffers van geweld de aandacht voor goed op traumatische gebeurtenissen aansluitende zorg voor kinderen en jongeren. 

Duidelijkheid, transparantie en betrouwbaarheid  

Jongeren waarderen het wanneer jeugdprofessionals duidelijk en betrouwbaar zijn. Dit vraagt om transparante communicatie. Alles wat de professional met anderen bespreekt over de jongere moet ook mét de jongere besproken worden (Wiersma & Van Goor, 2020; Movisie, 2023). Ook is het belangrijk dat er niet zomaar informatie wordt gedeeld met anderen zonder dat de jongere daarvan zelf op de hoogte is of toestemming heeft gegeven (zie ook artikel 16 IVRK). Uit onderzoek blijkt dat jongeren het waarderen wanneer jeugdprofessionals toestemming vragen voor het maken van notities en dat zij de aantekeningen met de jongere delen. Dit kan eraan bijdragen dat jongeren de interactie als prettig ervaren, omdat ze zich gerespecteerd voelen (Eyrichgarg, 2008). Bovendien kan het respecteren van de privacy en autonomie van jongeren door jeugdprofessionals eraan bijdragen ze zich zelfstandiger en verantwoordelijker voelen (De Valk, 2019; Geenen, 2016). Daarnaast laten jeugdprofessionals aan jongeren zien dat ze betrouwbaar zijn door: 

• duidelijk te zijn over wat ze voor de jongere kunnen betekenen;
• afspraken na te komen en geen beloftes te doen waarvan ze niet zeker zijn dat ze het waar kunnen maken;
• tijdig aan te geven wanneer iets niet mogelijk is en dit goed kunnen onderbouwen;
• duidelijk te zijn over eventueel geldende regels en verwachtingen (Wiersma & Van Goor, 2020; Boendermaker, Verheem & Otte, 2021).  

Frequent en regelmatig contact met een professional en werken volgens een gedegen behandelplan kan eraan bijdragen dat jongeren structuur ervaren en het gevoel hebben dat ze serieus worden genomen door jeugdprofessionals (Lindgren, 2015). Het kan helpend zijn wanneer jeugdprofessionals regelmatig checken of jongeren begrijpen wat er is afgesproken en met elkaar afstemmen hoe en wanneer het contact plaatsvindt (Distelbrink et al., 2023). Door jongeren wordt het als hinderlijk ervaren wanneer jeugdprofessionals ineens niet meer beschikbaar zijn, bijvoorbeeld door ziekte of verlof. Het is van belang dat jeugdprofessionals hierover duidelijk communiceren (Wiersma & Van Goor, 2020). 

Monitoren van de werkrelatie  

Bekend is dat een grotere mate van overeenstemming tussen de cliënt en professional over hun alliantie bijdraagt aan betere hulpverleningsresultaten. Resultaten zijn het best als cliënt en professional positief zijn over hun alliantie, resultaten zijn minder goed als (een van) beiden minder positief zijn (is). Jeugdprofessionals dienen zich te beseffen dat er niet altijd overeenstemming is tussen het alliantieoordeel van cliënten en professionals en dat de beleving van de alliantie geen constante factor is maar fluctueert (Roest et al., 2022; Van Hattum et al., 2019; Onstenk et al., 2023).

In meerdere studies wordt het belang van het monitoren van de alliantie genoemd als belangrijke voorwaarde voor het behouden van een goede werkrelatie (Roest et al., 2022; Van Hattum et al., 2019; Onstenk et al. 2023). Met name het systematisch vragen van cliëntfeedback lijkt een werkzame factor te zijn (Onstenk et al., 2023). Twee studies lieten een positief significant effect op de alliantie zien. Roest et al. (2022) stellen voor om regelmatig vragen te stellen, zoals: ‘Werken we samen aan hetzelfde en wat voor jou belangrijk is om te bereiken?’ Of: ‘Hebben we het gevoel dat we tegenstrijdige ideeën hebben over hoe we kunnen samenwerken?’ Het bespreken van deze vragen zou een interpersoonlijke ruimte van reflectie en onderhandeling kunnen openen waar zowel de jeugd als de professional van kunnen leren.  

In een systematische literatuurreview van Roest et al. (2022) wordt benoemd dat de alliantie door kinderen en adolescenten doorgaans als eendimensionaal wordt beleefd. Zij kunnen nog geen onderscheid maken tussen de kwaliteit van de persoonlijke band en de consensus over taken en doelen van de therapie. In hun beleving doen therapeuten ‘goed’ of ‘slecht’ werk (Kazlauskaite et al., 2020). Hiermee moet rekening gehouden worden in het monitoren van de alliantie.  

Werkzame factoren

• Traumasensitief zijn (Roest et al., 2022).
• Betrouwbaar en duidelijk zijn. Jeugdprofessionals dienen hun afspraken na te komen, transparant te zijn, de privacy van jongeren en ouders te waarborgen, en eerlijk en duidelijk te zijn (Wiersma & Van Goor, 2020; Distelbrink et al., 2023; Boendermaker, Verheem & Otte, 2021).
• Monitoren van de werkrelatie met jongeren (Van Hattum et al., 2019; Roest et al., 2022). Duidelijk maken aan cliënten dat zij ook altijd zelf hun ervaringen (positief en negatief) met de alliantie bespreekbaar mogen maken (Van Hattum et al., 2019). Ook de richtlijn Samen beslissen over hulp biedt hiervoor aanknopingspunten.
• Zorgen voor een cliëntfeedbacksysteem als de werkrelatie onvoldoende oplevert. Het is van belang dat jongeren ergens terechtkunnen met klachten over de bejegening en aanpak van jeugdprofessionals. Dit is ook in lijn met de rechten van het kind (artikel 12 IVRK). Het formeel hebben van een stem via klachtrecht draagt ook bij aan het stimuleren van autonomie (Boendermaker, Verheem & Otte, 2021).
• Reflecteren op de alliantie in cliëntbesprekingen en intervisie met collega’s (Van Hattum et al., 2019).

Verdieping op deze aanbeveling

Aandachtspunten jongeren binnen een gedwongen kader

Het werken vanuit de behoeften van jongeren in een gedwongen kader brengt extra uitdagingen met zich mee, vanwege de combinatie van controleren en begeleiden. Dit vraagt van jeugdprofessionals dat er voldoende tijd en aandacht wordt besteed aan het opbouwen van onderling vertrouwen en binding voor het vinden van overeenstemming over de toekomstdoelen voor de jongere (Boxtaens, 2015; Menger, 2018). Voor meer informatie hierover zie de factsheet Werkalliantie in (semi) gedwongen kader van het lectoraat Werken in Justitieel Kader van Hogeschool Utrecht. De richtlijn Samen beslissen over hulp biedt ook aanknopingspunten voor deze doelgroep: onder andere extra aandachtspunten voor jeugdprofessionals, gesprekstechnieken gericht op het familiegroepsplan, gezinsgericht casemanagement, JIM (Jouw Ingebrachte Mentor), balans tussen engageren en positioneren van jeugdbeschermers, en traumasensitief werken met ouders en jongeren.

Aandachtspunten jongeren met een lvb

Voor jongeren met een lvb geldt dat je als jeugdprofessional extra aandacht moet besteden aan de kwetsbaarheden waar deze jongeren mee geconfronteerd worden tijdens de overgang van jeugd naar volwassenheid. Bijvoorbeeld frustratie doordat ze niet (zo snel) mee kunnen komen als andere jongeren, of niet hetzelfde kunnen bereiken als leeftijdgenoten. Als er een gebrek aan motivatie lijkt te zijn, ga dan na waar dat vandaan komt (relateer het ook aan de sociaal-emotionele ontwikkeling) en probeer dit punt te verbeteren. Kijk daarbij ook goed naar jezelf en wat jij als jeugdprofessional kunt of moet doen om de motivatie te vergroten. Voor meer tips over het verkennen van (on)mogelijkheden met jongeren met een lvb, zie de handreiking Krachtplan 18+ of de publicatie Motiveren van jongeren met een LVB voor begeleiding van Regioplan en Hogeschool Leiden over de combinatie van de zelfdeterminatietheorie en motiverende gesprekvoering in de begeleiding van jongeren met een lvb. Ook is er de online tool 18 Take Control, ontwikkeld voor jongeren met lvb en hun hulpverleners. Het is ontwikkeld door het expertisecentrum Expect Jeugd van Partners voor Jeugd.

Onderbouwing van deze aanbeveling

Autonomie en motivatie 

Jongeren in de overgang naar volwassenheid hebben een toenemende behoefte aan autonomie en zelfstandigheid en maken zich langzaam los van hun ouders. In deze levensfase zijn jongeren het vaak oneens met hun ouders, verzorgers of jeugdprofessionals over wat er nodig is of moet gebeuren. Dat kan zorgen voor een gebrek aan motivatie voor behandeling (DiGiuseppe et al., 1996; Hawley & Weisz, 2003; Shirk et al., 2010, in Roest, 2022). Echter, behandelmotivatie is geen persoonlijke of vaststaande eigenschap, maar eerder een houding die kan worden beïnvloed door gedragsinterventies (Lindsey et al., 2013). Bekend is dat jongeren jeugdhulp meer waarderen als ze autonomie ervaren in het maken van keuzes en ze het vertrouwen krijgen van jeugdprofessionals om verantwoordelijke keuzes te maken en zeggenschap hebben in belangrijke aspecten in hun leven (Nagpaul & Chen, 2019). Conform de zelfdeterminatietheorie van Deci en Ryan (2000) is het van belang dat jongeren in dit proces regie krijgen en zelf mogen bepalen. Dit vergroot hun motivatie om aan een toekomstig doel te werken. 

Autonomie is een psychologische basisbehoefte die vervuld moet worden om persoonlijke groei en welbevinden mogelijk te maken. Het aansluiten bij jongeren door hun autonomie te stimuleren, kan ervoor zorgen dat jongeren zich vaardigheden eigen maken waardoor zij ook bij nieuwe uitdagende situaties in de toekomst positieve veranderingen zullen laten zien (Brown et al., 2014; Ryan & Deci, 2000). Jongeren voelen zich verantwoordelijker voor hun eigen (hulpverlenings)proces wanneer ze regie krijgen over hun eigen toekomst én zelf kunnen bepalen welke personen belangrijk zijn om hierbij te betrekken. Het is belangrijk dat jongeren intrinsiek gemotiveerd zijn om te veranderen in plaats van dat ze proberen te voldoen aan externe eisen of sociaal wenselijk gedrag vertonen (Ryals, 2011; Ryan & Deci, 2000). Wanneer behandeldoelen niet aansluiten bij de behoeften van jongeren, zijn zij minder gemotiveerd om te veranderen, omdat ze dan het gevoel hebben dat ze moeten veranderen van een ander (de professional) en weinig zeggenschap hebben over hun behandelproces (Harder et al., 2017).  

Shared decision making en motiverende gespreksvoering 

Het voeren van een gesprek over wat jongeren willen bereiken is een belangrijk startpunt voor hulp of ondersteuning. Dit vraagt van jeugdprofessionals dat ze samen met de jongere vaststellen wat er nodig is en van daaruit concrete doelen formuleren. Vervolgens ondersteunen jeugdprofessionals de jongeren om gericht stappen te zetten en daarbij eigen regie over hun ontwikkeling te nemen. Soms zijn de doelen voor de jongere nog niet duidelijk en de jeugdprofessional kan hierbij helpen door vragen te stellen die bewustwording op gang brengt of door jongeren kennis aan te reiken die hen inzicht geeft in verschillende mogelijkheden (Distelbrink et al., 2023). In de literatuur wordt het belang van shared decision making benoemd: samen gezamenlijke doelen opstellen die betekenisvol zijn voor de jongere (Boendermaker, Verheem & Otte, 2021; Roest et al., 2022; Onstenk et al., 2023; Ten Brummelaar et al., 2017). 

Het principe van 'shared decision making' draagt eraan bij dat jongeren meer betrokken raken bij de behandeling en er een samenwerkingsrelatie ontstaat omdat ze zich begrepen voelen door de jeugdprofessional en gezamenlijk verantwoordelijk zijn voor de behandeling (Ten Brummelaar et al., 2017). In een systematische literatuurreview naar strategieën om alliantie in het jeugddomein te bevorderen (Onstenk et al., 2023) wordt bovendien aanbevolen om motiverende gespreksvoering te gebruiken in het contact met jongeren. De basisprincipes van motiverende gespreksvoering sluiten aan op de principes van de Zelfdeterminatietheorie (ZDT) (Ryan & Deci, 2000) om motivatie en psychologisch functioneren te bevorderen (Markland, et al., 2005). In beide liggen autonomie, competentie en verbondenheid ten grondslag aan persoonlijke groei.  

Aandachtspunten bij jongeren met een lvb

In het algemeen kan gesteld worden dat jongeren met een lvb meer moeite ervaren met het vervullen van de drie psychologische basisbehoeften (autonomie, competentie en verbondenheid). Onderzoek heeft uitgewezen dat wanneer deze basisbehoeften onder druk staan dit negatieve gevolgen heeft voor het psychisch welbevinden (Westera, Van der Molen & Schuengel, 2023).  

Aandachtspunten bij jongeren binnen een gedwongen kader

In een gedwongen kader brengt het werken vanuit de behoeften van jongeren extra uitdagingen met zich mee, vanwege de combinatie van controleren en begeleiden (Henskens et al., 2019), waardoor de autonomie van de jongere tijdelijk is ingeperkt. Dit kan ervoor zorgen dat een jongere aanvankelijk weerstand voelt ten aanzien van de samenwerking met een jeugdprofessional. Dit vraagt van jeugdprofessionals dat er ruim tijd en aandacht wordt besteed aan het opbouwen van onderling vertrouwen en binding, om overeenstemming te vinden over de toekomstdoelen voor de jongere (Boxtaens, 2019; Menger, 2018).

Het vraagt ook dat jeugdprofessionals accepteren dat jongeren de binding en het vertrouwen die nodig zijn voor een goede werkrelatie niet meteen of slechts in beperkte mate kunnen tonen, zelfs na verloop van tijd. Een belangrijke bevinding uit onderzoek (Orsi, Lafortune & Brochu, 2010) bij jongeren in een gesloten setting zoals een jeugdgevangenis, is dat het sociaal netwerk (familie, vrienden en professionals van andere instanties) meer invloed uitoefent op de alliantievorming dan bij volwassenen. De Greef et al. (2017) benadrukken het belang van een goede ouder-hulpverlener alliantie voor het realiseren van positieve resultaten in de hulp aan jongeren, hun ouders en gezinnen (zie verder Samenwerken met het informele netwerk).

Praktische ondersteuning  

Bekend is dat praktische ondersteuning de maatschappelijke participatie van individuen in gemarginaliseerde posities kan vergroten en hun stress kan verlagen (Rauwerdink-Nijland et al., 2024). In het proefschrift van Sonneveld (2022) naar groeimogelijkheden in professioneel jongerenwerk wordt benoemd dat jeugdprofessionals rekening moeten houden met wat jongeren willen leren, moeilijk vinden of ervaren in hun leefwereld (thuis, op school, in hun vrije tijd). Jeugdprofessionals moeten holistisch en integraal naar de levens van jongeren kijken, en niet de problematiek maar de wensen en ambities van jongeren als uitgangspunt nemen en hen daarbij ondersteunen op meerdere leefgebieden tegelijkertijd (Osgood et al., 2010; McGorry, Bates, & Birchwood, 2013; Middelkoop et al., 2017, Movisie, 2023; Onstenk et al., 2023). 

Het bieden van praktische ondersteuning hoort hier ook bij. Jongeren in de overgang naar volwassenheid hebben vaak behoefte aan praktische ondersteuning bij regelzaken, het maken van een planning of het verkennen van aanbod bij andere instanties, huiswerkbegeleiding of hulp bij het inschrijven voor een opleiding. Hetzelfde geldt voor financiële ondersteuning in de vorm van financieel advies of hulp bij het aanleren van zogenaamde life skills zoals koken. Juist bij de meest kwetsbare jongeren kan praktische ondersteuning belangrijk zijn om een verschil te maken (Distelbrink et al., 2023, Onstenk et al., 2023; Wiersma & Van Goor, 2020). Bovendien blijkt dat het bieden van praktische, concrete hulp en ondersteuning bij specifieke vraagstukken in de context van het jongerenwerk vaak wordt ingezet als motivatiestrategie (Sonneveld et al., 2021; Rauwerdink-Nijland, 2024). Door de specifieke praktische problemen aan te pakken waarmee een jongere wordt geconfronteerd, ervaren zij dat de steun van een jongerenwerker concrete resultaten kan opleveren en hen motiveert om door te gaan op de weg naar positieve verandering.  

Werkzame factoren

• Aansluiten bij de beleving, ervaring, leefritme, behoeften en de leefwereld van de jongere (Metz, 2011a; Smith, 2013; Distelbrink et al., 2023; Wiersma & Van Goor, 2020, Rauwerdink-Nijland, 2024).
• Integraal kijken naar het leven van de jongere en ondersteuning bieden op verschillende leefgebieden van het leven van de jongere (Movisie, 2023).
• Een flexibele houding, waarbij je als jeugdprofessional tegemoetkomt aan de individuele wensen en behoeften van de jongere (Gil-Kashiwabara, Hogansen, Geenen, Powers & Powers, 2007).
• Samen het hulpverleningsplan maken. Uitleg vragen, zaken toelichten, duidelijk en responsief zijn en samen afspreken wat de grenzen zijn (Boendermaker, Verheem & Otte, 2021)
• Gebruikmaken van tools die zijn gericht op 'shared decision making' en motiverende en/of oplossingsgerichte gesprekstechnieken hanteren (Boendermaker, Verheem & Otte, 2021). De richtlijn Samen beslissen over hulp gaat uitgebreid in op het stellen van gezamenlijke doelen:
  • Bij Dialoog van de richtlijn Samen beslissen over hulp vind je in de verdieping en onderbouwing aandachtspunten en gesprekstechnieken voor de professional. Deze gaan in op vraagverheldering, probleem- en krachtanalyse, doelen opstellen en beslissen over hulp.
  • Bij Doelen formuleren van de richtlijn Samen beslissen over hulp worden in de verdieping en onderbouwing meerdere voorbeeldvragen genoemd in de categorieën, oplossingsgerichte vragen, schaalvragen en motiverende vragen.
  • Daar wordt ook verschil van visie genoemd en hoe dit invloed heeft op de werkrelatie en worden suggesties gegeven om tot gezamenlijke doelen te komen.

Verdieping op deze aanbeveling

Aandachtspunten jongeren met een lvb

Voor jongeren met een lvb geldt dat je als jeugdprofessional extra aandacht moet besteden aan de kwetsbaarheden waarmee deze jongeren geconfronteerd kunnen worden tijdens de overgang van jeugd naar volwassenheid. Bijvoorbeeld frustratie over dat ze niet (zo snel) mee kunnen komen als andere jongeren, maar wel graag zelf willen bepalen en zichzelf vaak overschatten. Ook ontwikkelen deze jongeren autonomie, verbondenheid en competenties vaak pas later dan andere jongeren en/of slechts gedeeltelijk (al dan niet met blijvende ondersteuning).

Het is daarom belangrijk dat je als jeugdprofessional een groei-mindset hanteert waarbij je gelooft dat jongeren met een lvb kunnen leren en dingen zelfstandig kunnen doen met hulp of ondersteuning, maar tegelijkertijd waakt voor het overvragen van een jongere. 

Belangrijk is dat:

• Je werkt met kleine stapjes (dus niet te ver vooruit en wensen te vertalen naar realistische doelen die dichtbij liggen).
• Je samen regelzaken doet of derden daarvoor inschakelt.
• Je communicatie aanpast en extra scherp bent op het checken of alles duidelijk is.
• Je rekening houdt met minder ontwikkelde sociale vaardigheden en scherp bent op overschatting of onderschatting op diverse terreinen (Meppelder et al., 2014).

Ook kan het helpend zijn om samen met de jongere (en relevante personen uit het netwerk) makkelijke en op korte termijn haalbare doelen op te stellen, gericht op het aanleren van concrete praktische vaardigheden. Hierbij sluit je aan op de interesses en de oplossingen die de jongere zelf aandraagt. Voor meer tips over het verkennen van (on)mogelijkheden met jongeren met een lvb, zie de handreiking Krachtplan 18+ en de herziene richtlijn Effectieve Interventies LVB.

Praktische tips voor het aanpassen van bestaande interventies

• Stem de communicatie af: vereenvoudig taalgebruik en gebruik eventueel visuele ondersteuning.
• Maak oefeningen concreet: sluit aan op belevingswereld van de jongere en ervarend leren.
• Voorstructureer en vereenvoudig: stuur meer, vereenvoudig, doseer en orden informatie.
• Betrek het netwerk (met toestemming: informeer en verstevig het netwerk).
• Besteed aandacht aan het vasthouden en toepassen van het geleerde.
• Zorg voor een veilige en positieve leeromgeving: motiveer, werk traumasensitief. (Zie ook de herziene richtlijn Effectieve Interventies LVB.

Aandachtspunten jongeren met een lvb

Jongeren met een lvb hebben over het algemeen meer moeite met (het aanleren van) praktische vaardigheden die nodig zijn voor een (zo) zelfstandig (mogelijk) leven. Heb daarom aandacht voor de vaardigheden die jongeren nog verder kunnen ontwikkelen en ondersteun daar waar nodig, ook met (het regelen van) praktische zaken. Werk samen aan de zelfredzaamheid van de jongere door de ondersteuning positief in te steken, kansen te benoemen en (samen) te oefenen. Trek meer en langer tijd uit, werk in kleinere stapjes en heb meer geduld. Let erop dat je de jongere zo veel als mogelijk de regie geeft, maar pas op voor overvraging. Werk stapje voor stapje aan het vergroten van de autonomie. Er zijn tools die jou of de jongere hierbij kunnen helpen. Zie bijvoorbeeld het handige overzicht De overgang naar volwassenheid. Een overzicht van tools voor professionals die werken met jongeren met en zonder een LVB. Of ga naar Handreiking Passende transitiezorg voor jongeren met een licht verstandelijke beperking plus bijkomende psychische of gedragsproblematiek. Tabel 10 van ‘Hulpmiddelen ondersteunen en/of ontwikkelen zelfredzaamheid’ gaat hier dieper op in.

Onderbouwing van deze aanbeveling

Naast de jongere staan en concrete leerervaringen aanbieden  

Jongeren hebben in de overgang naar volwassenheid in toenemende mate behoefte aan autonomie en zelfstandigheid. Ze willen zelf zaken uitproberen en ontdekken, maar hebben tegelijkertijd een vangnet nodig wanneer het misgaat (Wiersma & Van Goor, 2020). Doorgaans kunnen jongeren nog tot ver in hun twintiger jaren op hun ouders of verzorgers terugvallen, voordat ze geheel zelfstandig zijn (Arnett, 2000). Deze vanzelfsprekende steunbron ontbreekt echter vaak bij jongeren die jeugdhulp krijgen. Bijvoorbeeld door een verstoorde relatie met hun ouders of verzorgers, of omdat ze uit huis zijn geplaatst. Parallel met normaal opgroeien dienen jeugdprofessionals deze jongeren de ruimte te geven om hun eigen keuzes te maken, zelfstandig zaken aan te pakken terwijl ze naast hen staan, actief meedenken en vertrouwen uitstralen (Jolles, 2007; Paulsen & Berg, 2016; Van Dongen et al., 2017; Tylee, Haller, Graham, Churchill & Sanci, 2007).  

De literatuurstudie van Metz en Todorovic (2019) naar de pedagogische opdracht van het jongerenwerk benadrukt dat jongerenwerkers naast jongeren staan en het contact in samenspraak met de jongere moeten vormgeven. De rol van jongerenwerkers is om structuur en overzicht te bieden, zodat jongeren weten wat de volgende stap is in hun proces en ze vervolgens zelf de leiding kunnen nemen (Awad, Koops, Metz & Sonneveld, 2017, in Metz & Todorivic, 2019). 

De jongerenwerker kan de jongere in dit proces bijsturen en ondersteuning bieden waar nodig. Volgens Sonneveld (2022) bieden jongerenwerkers onder begeleiding concrete leerervaringen aan jongeren (bijvoorbeeld instructies en positieve feedback). Het idee is dat jongeren, door middel van experimenteel leren en het zelf uitvoeren van taken, belangrijke vaardigheden ontwikkelen, hun verantwoordelijkheden vergroten en beter in staat zijn om onafhankelijke en positieve keuzes in het leven te maken. Wanneer deze leermogelijkheden zijn afgestemd op de behoeften en sterke punten van de jongere is er de meeste kans op succeservaringen (Fyfe et al., 2018; Schaap et al., 2017 in Sonneveld et al. 2021). Ook in de context van de jeugdzorgPlus, ofwel gesloten jeugdhulp, benoem de literatuur dat het van belang is om jongeren te laten oefenen met ‘gewone’ dingen om hun zelfredzaamheid te vergroten en jongeren de mogelijkheid te geven om fouten te maken en hun probleemoplossend vermogen te vergroten (Boendermaker, Verheem & Otte, 2021).  

Positieve bekrachtiging   

Meerdere studies tonen het belang van een positieve benadering genoemd in het contact met jongeren in de overgang naar volwassenheid. Sonneveld et al. (2021) benoemen dat jongerenwerkers een ‘consistente bron van aanmoediging en ondersteuning’ zijn (Fyfe et al., 2018, p. 25 in Sonneveld et al., 2021) door jongeren actief te stimuleren hun kwaliteiten te ontdekken en te versterken waardoor ze zich bewust worden van hun persoonlijke interesses en capaciteiten. Volgens Metz & Todorovic (2019) bestaat een positieve benadering uit het erkennen, waarderen en respecteren van jongeren zoals zij zijn. Deze acceptatie van jongeren is onvoorwaardelijk, ze hoeven de aandacht en waardering van jeugdprofessionals niet te verdienen (Awad, Koops, Metz & Sonneveld, 2017 in Metz & Todorovic, 2019). Bijvoorbeeld in het geval ze een misstap maken of een terugval hebben. In zo’n geval hebben jongeren juist iemand nodig die hen stimuleert om door te gaan en de draad weer op te pakken (Wiersma & Van Goor, 2020; Movisie, 2023; Distelbrink et al., 2023). Dit geldt in het bijzonder voor jongeren met een negatief zelfbeeld, die veel ervaring hebben met sociale uitsluiting of niet gewend zijn aan positieve aandacht (Abdallah, Kooijmans & Sonneveld, 2016 in Metz & Todorovic, 2019). Bovendien is bekend dat jongeren met een jeugdzorgverleden kunnen worstelen met een diepgeworteld gebrek aan zelfvertrouwen, zeker degenen die in hun kinderjaren niet gecomplimenteerd zijn voor positieve ontwikkelingen (Boendermaker et al., 2014). 

Belangrijk is dat jeugdprofessionals vertrouwen uitstralen in de potentie en kracht van jongeren. Het benadrukken van krachten, talenten en mogelijkheden van de jongere kan bijdragen aan een gevoel van competentie. Wanneer jongeren het vertrouwen hebben dat ze een toekomstig doel kunnen behalen – het gevoel hebben dat ze competent zijn – kan dit hen motiveren om eraan te werken (Ryan & Deci, 2000). Jeugdprofessionals dienen aan te sluiten bij het tempo van jongeren om stappen te zetten en de manier waarop de jongere graag wordt gemotiveerd. Jongeren kunnen dat zelf vaak goed aangeven. Ook het betrekken van sleutelfiguren uit het informele netwerk, als de jongere hiermee akkoord is, is van groot belang (Wiersma & Van Goor, 2020) Zie verder Samenwerken met het informele netwerk.

Beredeneerd loslaten of de regie overnemen  

Het kan voor jeugdprofessionals lastig zijn om in te schatten wanneer een jongere los te laten of de regie (tijdelijk) over te nemen. Van jeugdprofessionals wordt verwacht dat ze hun beslissingen en handelen kunnen rechtvaardigen en onderbouwen met goede argumenten. Deze onderbouwing is zowel nodig voor de beschrijving van de situatie als voor het maken van de stap van de beschrijving naar conclusies over de aanpak (Wallander & Molander, 2014). Het is dus belangrijk beslissingen zorgvuldig te onderbouwen (zie ook Tonkens, 2013). Enkele overwegingen bij twijfel over wel of niet loslaten van een jongere:  

• Kijk naar de motivatie van de jongere. Hoe is daarbij aangesloten? 
• Bespreek met de jongere of en wanneer deze toe is aan loslaten en wat die daarbij nodig heeft. Bespreek ook wat de risico’s zijn.
• Weeg af in samenspraak met het betrokken netwerk, ook om de jongere zo nodig weer op te kunnen vangen.  
• Maak de beslissing niet alleen als professional, maar gezamenlijk met partners. 
• Regel rugdekking in het team.  
• Regelen rugdekking in de organisatie en zorg dat die voor genomen besluiten staat. Uitwisseling en verantwoording kun je ook organiseren door intervisie, supervisie en degenen om wie het gaat feedback te vragen. 

Professionals hebben nogal eens het gevoel ‘alleen’ verantwoordelijk te zijn voor moeilijke besluiten die ze moeten nemen. Het tuchtrecht zorgt voor onrust en onzekerheid. Juist omdat aan beslissingen altijd interpretatie en afweging voorafgaat – en er dus een verschil kan ontstaan tussen formeel het juiste doen en inhoudelijk het goede doen – is het belangrijk dat de jeugdprofessional zich gesteund voelt door collega’s, leidinggevenden of bestuurders (NJi, z.d.-c). 

Werkzame factoren

• Focussen op de sterke kanten van de jongere, positief bekrachtigen, complimenten geven en competenties benoemen, ook bij het maken van fouten of een terugval (Distelbrink et al., 2023; Wiersma & Van Goor, 2020; Metz & Todorovic, 2019).
• Moeilijkheden normaliseren door erkenning te geven aan de uitdagingen en stressoren waar jongeren tegenaan lopen (Wiersma & Van Goor, 2020). De jongeren onvoorwaardelijk accepteren en geen gedrag problematiseren dat deels ook bij de leeftijd hoort (Boendermaker, Verheem & Otte, 2021).
• Directief zijn waar nodig door te helpen met het stellen van realistische doelen en het helpen ontwikkelen van normen, helpen bij opstellen van regels en routine, en daarmee ook grenzen stellen (Boendermaker, Verheem & Otte, 2021).
• Werken met kleine (haalbare) doelen waarbij jongeren succeservaringen op kunnen doen (Boendermaker et al, 2014; Van Dongen et al., 2017), in het bijzonder jongeren met een lvb. Jongeren voelen zich meer competent wanneer ze een taak uitvoeren waarbij de uitkomst tastbaar is (Kackar-Cam & Schmidt, 2014).
• Aansluiten bij de manier waarop jongeren gemotiveerd willen worden en anderen in de omgeving erop te attenderen dat positieve bekrachtiging nodig is, en eventueel het netwerk van de jongere betrekken (Wiersma & Van Goor, 2020).
• Collega’s en de organisatie betrekken voor rugdekking; visie over goede zorg als toetsingskader inzetten, of een moreel beraad organiseren. Lees op de website van het Nederlands Jeugdinstituut meer over moreel beraad.

Verdieping op deze aanbeveling

Aandachtspunten bij jongeren binnen een gedwongen kader

Het afbouwen van de werkrelatie met jongeren (en hun ouders) in een gedwongen kader brengt extra dilemma’s met zich mee, onder andere wanneer een jongere los te laten. Voor meer informatie hierover, bekijk de richtlijn Samen beslissen over hulp.    

Aandachtspunten bij jongeren met een lvb

• Om bij jongeren met een lvb generalisatie van het geleerde te bevorderen, kun je ervoor kiezen om een interventie langzaam af te bouwen. Laat tussen de laatste sessies bijvoorbeeld steeds meer tijd zitten. Dit stelt de jongere ook in staat om langer te oefenen. Organiseer terugkombijeenkomsten of hanteer een ‘strippenkaart’, waardoor een jongere na afloop van het contact nog een aantal keer bij je terug kan komen.
• Informeer en betrek het informele netwerk van de jongere (met toestemming van de jongere) vroeg en structureel tijdens het contact, zodat zij kunnen ondersteunen en de jongere op hen kan terugvallen als jij niet meer betrokken bent.
• Begin op tijd met het regelen van een warme overdracht, bijvoorbeeld door de jongere op tijd aan te melden of een indicatie te regelen. Voor jongeren met een lvb is vaak een langere periode nodig. Zorg voor transitiecoördinatie en afstemming in de keten met alle betrokken hulpverleners (nu en in de nabije toekomst): Wie heeft de regie? Wie doet wat?

Raadpleeg voor meer tips en informatie:

• De Kwaliteitsstandaard - Jongeren in transitie van kinderzorg naar volwassenenzorg voor jongeren met een chronische aandoening (somatisch en/of psychisch en/of een (l)vb) die de overgang maken van de kinder- naar de volwassenenzorg.
• De eindrapportage van het onderzoek naar de begeleidingsbehoeften van jongeren met lvb in transitie naar volwassenheid.
• De handreiking Krachtplan 18+, gericht op de transitie naar volwassenheid en volwassenenzorg van jongeren met een lvb en een jeugdbeschermingsmaatregel.
• Opeigenbenen.nu, voor praktische tools en informatie voor jongeren met aangeboren afwijkingen of chronische aandoeningen in de overgang naar volwassenheid.
• De online tool 18 Take Control, ontwikkeld voor jongeren met lvb en hun hulpverleners door het expertisecentrum Expect Jeugd van Partners voor Jeugd.

Onderbouwing van deze aanbeveling

Deze aanbeveling bestaat grotendeels uit input van leden uit de ontwikkelwerkgroep en de klankbord groepprofessionals die praktische tips hebben aangedragen rondom het realiseren van een zorgvuldige afbouw van de werkrelatie. Uit de literatuur komt in elk geval naar voren dat jongeren last kunnen hebben van discontinuïteit in de zorgrelatie, die vaak in systemen voor jeugdhulp besloten ligt (bijvoorbeeld de ‘knip’ van 18- naar 18+). De literatuur bevestigt het belang van de mogelijkheid voor doorgaande ondersteuning na afsluiting van zorg (Stein, 2006). Jongeren doen het maatschappelijk beter als zij voldoende continuïteit en stabiliteit in zorg hebben ontvangen (Stein, 2005). Continuïteit in de relatie met een hulpverlener is van belang om jongeren continuïteit in ondersteuning te laten ervaren, maar ook het goed organiseren van continuïteit in zorg- en informatiemanagement (Naert et al., 2017). Daarnaast blijkt uit literatuuronderzoek dat de samenwerking tussen formele en informele hulpbronnen van groot belang is voor het succesvol afbouwen van professionele zorg (Smith, 2021).

Verdieping op deze aanbeveling

Methodiek Mijn pad 

Bij de methode Mijn pad vraag je jongeren naar hun mening over hun leven en toekomst. Zij hebben van begin af aan de leiding. Zij bepalen bijvoorbeeld de onderwerpen waaraan zij willen werken, en welke mensen ze daarbij willen betrekken. Wat zij inbrengen, wordt consequent bekrachtigd. Stimulerende open vragen zetten hen aan het denken. De begeleidingsmethode, gebaseerd op de Zelfdeterminatie Theorie van Deci & Ryan ondersteunt jeugdhulpverleners om autonomieversterkend te werken met jongeren en gezinnen. 

De methodiek maakt gebruik van oplossingsgerichte gesprekstechnieken, een online tool, praatplaat en werkboekje. Mijn pad is ontwikkeld en doorontwikkeld met wetenschappelijk onderzoek. Dit onderzoek geeft ook inzicht in de resultaten en voorwaarden voor toepassing en waardering door professionals en jongeren (Bramsen et al., 2015, 2019, 2021). 

Onderbouwing van deze aanbeveling

Professionals uit de ontwikkelwerkgroep van deze richtlijn zien vaak dat jongeren in de overleefmodus zitten, wat maakt dat ze op de korte termijn denken. Er kan sprake zijn van grote en urgente stress rondom bijvoorbeeld het ontbreken van een eigen woonplek. Professionals voelen de druk en ervaren stress om de ruimte te creëren voor een jongere om daaruit te stappen. Hulpverleners voelen het grote beroep dat de jongere op hen doet omdat die stress zo groot is. Het is belangrijk dat professionals aansluiten bij wat de jongere op dat moment nodig heeft om zich weer open te kunnen stellen. Zij zien wel dat het kan, dat het nadenken over de toekomst samen kan gaan met problemen in het hier en nu.  

Citaten van enkele professionals: 

• “Als je als professional aansluit bij waar de jongere op dat moment de meeste zorgen over heeft, en er ontstaat vertrouwen dat je daaraan werkt, dan kun je die veilige plek creëren.”
• “Als hulpverlener voel je aan wat je kunt doen in de relatie met de jongere om weer wat hoop en perspectief te creëren, zodat een jongere zich hiervoor open kan stellen. En de jongere voelt wat hij aan je heeft. Dat kan ook een gesprek zijn waarin je dat heel erg expliciet maakt, dat je de jongere daarin ziet. En daarin een opening maakt dat het nadenken over je toekomst kan helpen in het oplossen van de korte termijn stress.”   

Onderzoek erkent het belang van het leren nemen van eigen beslissingen in de fase die deze jongeren moet voorbereiden op hun volwassen leven. Het leren maken van eigen keuzes stimuleert autonomie, heeft een empowerende werking en draagt bij aan het ontwikkelen van cognitieve vaardigheden. Het stelt jongeren in staat hun eigen, unieke perspectief in hun leven te vinden en te integreren en kan fungeren als een beschermende factor in het volwassen leven (Park et al., 2020). Te veel eigen regie kan echter ook verlammend werken. Zeker als een jongere dat niet gewend is. Soms is meer sturend of samen keuzes maken en stappen zetten prettig of nodig. Pas de hoeveelheid autonomie aan op de jongere en voer deze stapsgewijs op. Zie voor meer kennis hierover Werkrelatie.  

Autonomie ontstaat vooral als er sprake is van betekenisvolle relaties waarin jongeren op belangrijke anderen kunnen vertrouwen. Jongeren (met een verleden) in (residentiële) jeugdhulp lijken zelfstandigheid soms te zien als iets individueels, onafhankelijk en losstaand van anderen (Zandbergen et al., 2020). Terwijl juist de veilige sociale verbindingen hen de veiligheid bieden om autonoom te durven zijn. Met een gevoel van verbinding durven mensen meer te ontdekken (Ryan & Deci, 2000). En dat ontdekken draagt bij aan het vinden van het eigen pad. Kijk voor meer informatie over een betekenisvolle werkrelatie bij Samenwerken met het informele netwerk. 

De methodiek Mijn Pad richt zich expliciet op het versterken van de autonomie en participatie van jongeren (Bramsen, Kuiper, Willemse & Cardol, 2019, 2021) en is gebaseerd op de zelfdeterminatie theorie van Ryan en Deci (2000). Dat betekent dat er veel ruimte is voor de psychologische basiscondities van sociale verbinding, een gevoel van competentie en autonomie. Mijn Pad vraagt jongeren naar hun mening over hun leven en toekomst. Zij hebben de leiding en bepalen onder andere de onderwerpen waaraan zij willen werken. Wat zij inbrengen, wordt consequent bekrachtigd. Stimulerende open vragen zetten hen aan het denken. Zij gaan hun eigen doelen stellen en hier in kleine stapjes aan werken. Eerste resultaten laten zien dat deze manier van werken het zelfvertrouwen en zelfinzicht van jongeren vergroot en maakt dat zij op een betekenisvolle manier gaan participeren. Doordat de jongere consequent de leiding heeft, zowel in het proces als op de inhoud, voelt die zich gehoord en serieus genomen. Voor sommigen is het voor het eerst dat zij ruimte ervaren om hun eigen keuzes te maken. In kleine stapjes beginnen is dan belangrijk, zodat zij hiermee eerste positieve ervaringen kunnen opdoen.  

Verdieping op deze aanbeveling

Overgang jeugdhulp naar volwassenhulp  

De context waarin een jongere opgroeit, bepaalt mede de urgentie en manier van toekomstgericht werken. Wanneer een jongere in zorg is binnen het jeugdhulpkader betekent de wettelijke leeftijd van 18 vaak ook een overgang van jeugdhulp naar volwassenhulp of hulp in het kader van WLZ. Een toekomstplan en toekomstperspectief is dan cruciaal om in te kunnen zetten op ‘de wereld na Jeugdhulp’. Hiervoor moet je vaak van alles organiseren. Vertrekpunt vanuit toekomstgericht werken is dan het plan van de jongere en dat dit plan leidend is voor de ondersteuning die nu en straks nodig is. Zie ook het werken met de uitstroomprofielen dat ingaat op woonondersteuning in de overgang van jeugdzorg naar volwassenenzorg. Dit is in sommige jeugdhulporganisaties vast onderdeel van de werkwijze en wordt ook in diverse gemeenten gebruikt om te kunnen anticiperen op uitstroom uit Jeugdhulp en het realiseren van een stevige basis op de zogeheten Big 5. Ook in dit geval blijft gelden dat het werken aan een plan een proces is, waar tijdig mee moet worden begonnen, waarbij eerst moet worden onderzocht hoe jongeren naar de toekomst kijken, en waarbij het plan van de jongere zelf blijft.  

Toekomstgericht werken met jongeren met een lvb  

Voor jongeren met een licht verstandelijke beperking (lvb) zal het creëren van toekomstperspectief extra uitdagend zijn, omdat de vaardigheden die nodig zijn om met je toekomst bezig te zijn (zoals abstract denken en reflectie) bij hen minder ontwikkeld zijn en omdat zij mogelijk meer last hebben van sombere verwachtingen ten aanzien van de toekomst. Naast persoonsgebonden beperkingen in adaptieve vaardigheden, kan er sprake zijn van reële beperktere kansen voor jongeren met lvb. Zo hebben zij een hogere kans op armoede/schulden in het gezin, een laag inkomen of uitkering, gerelateerd aan opleidingsniveau, beperktere beschikbaarheid van passend werk/minder baankansen, beperktere beschikbaarheid van passende en betaalbare woonvoorzieningen, sociale uitsluiting, gebrek aan bronnen van steun en wachtlijsten voor passende zorg. Het is belangrijk daar in toekomstgerichte begeleiding rekening mee te houden. Voor concrete tips hierover verwijzen wij naar het Landelijk Kenniscentrum LVB. 

Voor jongeren met een lvb heeft MEE de brochure Wat verandert er als je 18 jaar wordt? Deze geeft een overzicht over alles wat veranderd en geregeld moet worden voor als je bijna 18 wordt. 

Aansluiten bij specifieke behoeften  

Als jongeren te maken hebben met psychopathologie is het belangrijk om als jeugdprofessional rekening te houden met wat dit betekent voor de manier waarop je hen toekomstgericht kunt ondersteunen. Je aanpak kan nogal verschillen afhankelijk van de situatie. Alleen al voor autisme bijvoorbeeld, kan er sprake zijn van lvb met autisme, ADHD met autisme, enkel autisme met wel of niet een disharmonisch leerprofiel of een lagere sociale emotionele ontwikkeling, autisme met comorbiditeit zoals verslaving, angst, dwangklachten, eetstoornissen, enzovoorts. 

Het hebben van een basishouding waarin je werkt zonder oordeel, nieuwsgierig bent en werkt met voorspelbaarheid (een duidelijke structuur, duidelijkheid in communicatie, afspraken en verwachtingen, vraag wat de jongere nodig heeft of wat werkt voor de jongere) is al winst, net als het je verdiepen in enige basiskennis over de specifieke situatie van de jongere. 

Voor informatie en concrete tips hierover heeft het Kenniscentrum Kinder- en Jeugdpsychiatrie een dossier ontwikkeld over transitiepsychiatrie, met daarin veel kennis en links over veelvoorkomende problemen als ADHD, angst, autisme, trauma, e.a. Zie ook het kader voor aansluiten bij jongeren met lvb.  

Onderbouwing van deze aanbeveling

De mate waarin jongeren bezig zijn met hun toekomst, gedachten en percepties, en acties ondernemen gericht op de toekomst, houdt verband met verschillende uitkomsten in hun leven op het gebied van o.a. mentale gezondheid, onderwijs en werk. Jongeren die minder met hun toekomst bezig zijn, zijn eerder geneigd tot het nemen van kortetermijnbeslissingen, vertonen meer risicogedrag en zijn minder succesvol in het zich voorbereiden op de overgang naar volwassenheid (Fischhoff, 2008; Steinberg, 2008). 

Negatieve ervaringen in het leven van een kind of jongere hangen samen met een minder ontwikkeld perspectief op de toekomst. Ofwel: jongeren die in hun leven negatieve ervaringen hebben opgedaan, zijn minder met de toekomst bezig. Ze hebben minder ambities en verwachtingen ten aanzien van de toekomst (Craig, 2019). Het feit dat ze minder met de toekomst bezig zijn, zet ze op een dubbele achterstand. Deze jongeren lopen het risico dat verschillende uitkomsten in hun leven negatiever uit zullen vallen (zie bijvoorbeeld Craig, 2019; Guthrie et al., 2009; Jackman, 2015; Mair et al., 2012 en Polgar & Auslander, 2009 in Chainey, Burke & Haynes, 2022).  

Anderzijds kan het hebben van een perspectief op de toekomst een stimulerende en beschermende factor zijn, die de weerbaarheid van jongeren die negatieve ervaringen hebben opgedaan, vergroot (Cui, Oshri, Sihong Liu, Smith & Kogan, 2020) en hen behoedt voor risicogedrag en daarmee negatieve uitkomsten zoals jeugddelinquentie en drugsgebruik (Jackman & MacPhee, 2017). Cui et al. benadrukken daarom de bijdrage die het hebben van een perspectief op de toekomst kan hebben in preventie en interventies gericht op jongeren met negatieve ervaringen in hun verleden.  

Uit onderzoek blijkt dat ook jongeren met negatieve ervaringen, ondanks hun geschiedenis en trauma, vaak allerlei positieve, optimistische beelden bij en verwachtingen van de toekomst hebben (Courtney et al., 2017; Zandbergen, Abu Ghazaleh, Essen & Engländer, 2020). De verwachting van jeugdprofessionals is soms dat jongeren die in problematische omstandigheden verkeren weinig capaciteit hebben om over de toekomst na te denken, maar dat blijkt niet als je hen bevraagt en aanzet tot nadenken over die toekomst. Wel blijkt dat er (creatieve) hulpmiddelen en begeleiding nodig kunnen zijn om tot een concreet beeld van de toekomst te komen. Hoe dat als jeugdprofessional samen met jongeren te doen en waar aandacht aan te besteden is onderwerp van de volgende aanbeveling.  

Maar eigenlijk begint toekomstgericht werken nog een stap daarvoor. Het is belangrijk eerst oog te hebben voor de mate waarin een jongere met de toekomst bezig is, en in algemene zin positief of negatief over de toekomst denkt, voordat je als jeugdprofessional met een jongere daadwerkelijk een beeld van de toekomst gaat creëren. Er zijn namelijk aanwijzingen dat het voor jongeren met een negatief beeld of negatieve verwachtingen van de toekomst, averechts kan werken om meteen met de toekomst ‘aan de slag’ te gaan (Van Calster et al., 1987). Voor hen zou het niet helpen om plannen te gaan maken voor de toekomst, want als je daar een negatief beeld bij hebt, waarom zou je dan plannen maken en je inzetten om daar naartoe te bewegen? 

Negatieve verwachtingen over je eigen toekomst komen vaker voor bij jongeren die negatieve levensgebeurtenissen hebben meegemaakt. Zo wordt optimisme over de toekomst in sterke mate verlaagd door blootstelling aan geweld (Monahan et al., 2015; Warner & Swischer, 2014). Als jongeren een algemene negatieve verwachting of een negatief beeld bij hun eigen toekomst hebben, dan lijkt het beter om eerst te werken aan een meer positief frame, positieve beelden en verwachtingen, dromen en mogelijkheden. En om het creëren van concrete plannen en te ondernemen acties nog even achterwege te laten.  

Een manier om te kijken of en hoe een jongere met de toekomst bezig is, vanuit welke gedachten en verwachtingen, is de Design My Future vragenlijst (ontwikkeld voor jongeren in het algemeen). Deze vragenlijst is echter nog niet in het Nederlands beschikbaar. In onderzoek naar deze vragenlijst van Santilli et al. (2017) zijn wel de Engelstalige vragen te vinden, die voor jeugdprofessionals bruikbaar kunnen zijn om een gesprek hierover te voeren met jongeren die zij begeleiden. Dit zijn vragen als (vertaald): “Het bouwen aan een positieve toekomst is iets waar ik vaak aan denk.” “Ik heb veel hoopvolle ideeën over de toekomst.” “Nadenken over de toekomst geeft me energie.” Een andere, meer algemene vragenlijst om te kijken naar de mate waarin jongeren met hun toekomst bezig zijn, is de Future Time Perspective Scale (Carstensen & Lang, 1996). Ook deze vragenlijst kan jeugdprofessionals houvast bieden voor het gesprek met jongeren over vragen als: “Er wachten me nog veel kansen in de toekomst.” “Mijn toekomst zit vol mogelijkheden.” “Ik kan alles doen wat ik wil in de toekomst.” Deze vragenlijst is in het Nederlands beschikbaar.

Verdieping op deze aanbeveling

Toekomstgericht werken met jongeren met een lvb  

Bij jongeren met een lvb is het extra belangrijk om bij het verkennen van het toekomstperspectief te overwegen of het helpend kan zijn te werken met visuele ondersteuning, en de communicatie aan te passen. Stel één vraag per keer, vermijd het woord ‘waarom’ vanwege de negatieve associaties die het woord kan oproepen, beperk de informatie per ‘beurt’ in het gesprek en wees alert op sociaal-wenselijke antwoorden en vragen die deze uitlokken. Zie ook het artikel Motiverende gespreksvoering bij mensen met een lvb van Frielink, Embregts en Schuengel (2014). In de tabel vanaf pagina 9 stelt enkele aanpassingen voor bij het gebruik van motiverende gespreksvoering bij mensen met een lvb. Het Kenniscentrum LVB maakte daarnaast de tool Aansluiten bij een lvb. Hoe doe jij dat? om in houding en communicatie aan te sluiten bij mensen met een lvb in (hulp)gesprekken. De Krachtenwijzer van zorgorganisatie Alliade (voorheen Reik) kan helpen de zelfredzaamheid van jongeren met een lvb in kaart te brengen. 

Voor jongeren met een lvb plus psychische of gedragsproblematiek heeft de Academische Kenniswerkplaats Kajak de handreiking Passende transitiezorg geschreven. Hierin staan praktische adviezen en tools voor het beter passend maken van de zorg voor jongeren met een lvb plus psychische of gedragsproblematiek. Met adviezen over o.a. de continuïteit van zorg, transitiecoördinatie en warme overdracht. Ook een transitiecoach kan hier een belangrijke rol in spelen. Zie hiervoor de e-learning Transitiecoaching voor jongeren met een lvb. Deze is gratis te volgen via de GGZ Ecademy. 

Veerkrachtplaat 

Deze werd ontwikkeld door Hogeschool Inholland in het onderzoeksprogramma Ondersteuning van Jeugd in Overgang naar Volwassenheid (OJOV). Veerkracht is het vermogen om met uitdagingen in het leven om te gaan door een beroep te doen op mentale, sociale, fysieke, culturele en maatschappelijke hulpbronnen. Met behulp van deze veerkrachtplaat kunnen jongeren zicht krijgen op hun persoonlijke uitdagingen en hun individuele, relationele en contextuele hulpbronnen en hoe die in te zetten. 

Continuïteit van zorg  

Naast huidige betrokken professionals is het ook belangrijk te kijken naar toekomstige hulp en ondersteuning als bron van steun in het toekomstperspectief van de jongere. In de levensfase van overgang naar volwassenheid vindt voor jongeren met een zorgbehoefte vaak ook een overgang plaats in wonen, en in het begeleiden of behandelen van kinder- of jeugdzorg naar volwassenzorg, met daarbij een andere wijze van benadering/bejegening.  

Eén van de bouwstenen van toekomstgericht werken is het zorgen voor doorlopende ondersteuning. Dit vraagt van professionals niet alleen aandacht voor goede voorbereiding op en begeleiding bij deze wisselingen, maar ook aandacht voor samenwerking met het buurtnetwerk, ketenpartners en gemeenten. Zodat het plan van de jongere ook voor deze partijen leidend is bij het organiseren van passende ondersteuning. Transitiezorg, zoals beschreven in de kwaliteitsstandaard Jongeren in transitie van kinderzorg naar volwassenenzorg, is het proces waarbij doelbewust aandacht wordt besteed aan de medische, psychosociale, opleidings- en ontwikkelingsbehoeften van adolescenten en jongvolwassenen bij de overgang van kinderzorg naar volwassenenzorg, zodat er sprake is van allesomvattende, goed gecoördineerde en continue zorgverlening op het juiste moment in de ontwikkelingsfase. Het kan ook helpen om samen de Zelfredzaamheidsmatrix van GGD Amsterdam en gemeente Rotterdam in te vullen, om zo meer zicht te krijgen op de vraag hoe het gaat met de jongere op verschillende leefdomeinen en samen te beslissen over passende hulp. 

Onderbouwing van deze aanbeveling

Uit onderzoek blijkt dat programma’s die jongeren voorbereiden op zelfstandigheid in de toekomst meer bereiken als zij aandacht besteden aan een voldoende breed scala aan factoren, die meerdere leefgebieden bestrijken (Naccarato & DeLorenzo, 2008). Wat zijn hun waarden, wat vinden ze belangrijk, wat zijn interesses, natuurlijke talenten en wat zien ze als belangrijke karaktereigenschappen van zichzelf? Externe factoren zoals sociale steun (vrienden, relaties, familie en andere belangrijke personen), de mogelijkheden binnen sociale en economische kenmerken van de omgeving van de jongere, en beschikbare bronnen en kansen zijn ook belangrijk om in kaart te brengen en rekening mee te houden (Marsay, 2020). In Nederland wordt daarbij steeds vaker gerefereerd aan de Big 5, ontwikkeld door JONG doet mee! en Levvel. De Big 5 stelt dat jongeren niet kunnen worden losgelaten totdat zelfstandigheid op orde is op vijf leefgebieden: support, wonen, school en werk, inkomen, en welzijn. Lees hier meer informatie over de Big 5. 

Jeugdprofessionals geven in onderzoek aan dat zij bij toekomstgericht werken vaak moeite hebben met hun eigen overtuigingen en gedachten over de toekomst van de jongere, of die van de ouders van de jongere, en wat daarin het beste is. Ook maakt hun levenservaring ze vaak negatiever (kritisch) ten aanzien van de toekomstbeelden die jongeren hebben. Dit maakt dat ze vaak, voordat ze het zelf door hebben, terechtkomen in een dynamiek waarbij zij de realistische en kritische stem vertegenwoordigen en jongeren de onrealistische dromers zijn. Jeugdprofessionals willen daarmee voorkomen dat de jongere zich richt op onrealistische dromen (“We kunnen niet allemaal ons geld verdienen als rapper of influencer”), ze willen hen behoeden voor teleurstelling en voor ‘onderuitgaan’. Maar onbedoeld lijkt dit vaak het proces van het aanspreken van de intrinsieke motivatie, wat de jongere in beweging doet komen en doet streven naar een positief toekomstperspectief, in de weg te zitten. Als jeugdprofessionals dit weten te voorkomen, bijvoorbeeld door een open houding aan te nemen, te accepteren dat gekozen paden en gemaakte keuzes die vanuit intrinsieke motivatie worden gemaakt, er ook voor kunnen zorgen dat de jongere ‘onderuit mogen gaan’ (maar zij tegelijkertijd weten dat de jeugdprofessional er voor ze zal zijn als dat gebeurt), ontstaan er rijkere toekomstperspectieven en een groter gevoel van eigenaarschap bij jongeren over ‘hun toekomstverhaal’ (Zandbergen et al., 2020). Het kan helpen hiervoor de ‘Disney-methode’ toe te passen, waarbij je begint met dromen, en dromen alleen. De vrijheid om zonder beperkingen vanuit realistische en kritische perspectieven naar je eigen toekomst te kijken staat voorop. Het perspectief van het dromen is in de verkenning van het toekomstperspectief essentieel. Pas later worden die perspectieven van de realist en criticus toegepast. Zie voor nadere details hiervoor de volgende aanbeveling, over het maken van toekomstplannen. Zie Werkrelatie voor andere belangrijke factoren in de werkrelatie tussen jeugdprofessional en jongere, die de basis vormen om met jongeren dit soort stappen te kunnen zetten.  

Bij sociale steun is het belangrijk te beseffen dat jongeren in de toekomst, zeker als residentiële zorg ophoudt, zich vaak weer op een andere manier tot hun familie moeten verhouden. Het kan zo zijn dat jongeren vanwege gebrek aan huisvesting teruggaan naar familie. Ook als hulpverleners er niet meer zijn om te begeleiden, zullen jongeren mogelijk eerder bij hun ouders aankloppen voor steun. Ze komen dan in een omgeving terecht die voor hen vaak extra uitdagingen creëert. De relatie met familie en hoe hier mee om te gaan is een belangrijke externe factor om aandacht aan te besteden. Uit onderzoek blijkt ook dat een versterking van het sociaal netwerk de kans vergroot dat jongeren (met in dit geval gedragsproblemen) bijvoorbeeld actief onderwijs volgen (Naccarato & DeLorenzo, 2008). Het is nodig dat jeugdprofessionals jongeren helpen zich voor te bereiden op de nieuwe manier waarop ze zich tot hun sociale omgeving zullen verhouden en inzicht te krijgen in de vraag op welke uiteenlopende manieren het (familiaire) netwerk van jongeren een bron van steun kan bieden. Vraag aan de jongere wie van de naasten mee mogen denken in het proces van toekomstgericht werken. Zie voor meer informatie hierover Samenwerken met het informele netwerk. 

Uit literatuur blijkt dat programma’s die zich richten op het aanleren van specifieke vaardigheden positievere uitkomsten voor jongeren weten te bewerkstelligen (Cook, 1994 in Naccarato & DeLorenzo, 2008). Besteed daarom aandacht aan Life Skills en het oefenen met vaardigheden die jongeren nodig hebben op weg naar volwassenheid. Vanuit de ontwikkelwerkgroep van professionals betrokken bij deze richtlijn, is hieraan toegevoegd dat jongeren zelf teruggeven dat trainingen en programma’s rondom zelfstandig worden zich vaak richten op praktische vaardigheden, maar dat de sociaal-emotionele aspecten net zo belangrijk zijn: hoe is het om straks alles zelf te moeten regelen en daar verantwoordelijk voor te zijn? Hoe ga ik om met me eenzaam voelen? Hoe ga ik om met stress? Jeugdhulporganisatie Levvel neemt daarom bijvoorbeeld in de training ‘KR18’ voor jongeren deze sociaal-emotionele impact van het zelfstandig en volwassen worden ook mee. 

De interventie Voorbereid op je Toekomst, voorheen VertrekTraining, opgenomen in de databank Effectieve jeugdinterventies, is op effectiviteit onderzocht door Van Haaster, Van der Veldt en Van den Bogaart (1997, in Jongepier & Alarcon, 2017). Zij concluderen volgens de auteurs van de interventiebeschrijving dat de interventie de beoogde doelgroep, jongeren met een verhoogd risico op thuisloosheid, bereikt. De gehanteerde succescriteria van de interventie zijn:  

1. De jongere kan terugvallen op één of meer steunfiguren in het sociale netwerk.
2. De jongere is zich bewust van diens talenten en krachten, en kan deze benutten.
3. De jongere heeft een toekomstplan en is daarmee actief bezig.
4. De jongere heeft voldoende vaardigheden om doelen te realiseren. Bijvoorbeeld instanties bellen, formulieren invullen, zelfstandig reizen, solliciteren, budget opstellen, omgaan met groepsdruk of ruzies, gesprekken voeren.
5. De basisvoorwaarden voor zelfstandig functioneren zijn zoveel mogelijk gerealiseerd, zoals huisvesting, financiën, opleiding/werk en vrijetijdsbesteding. 

Bij beëindiging van de interventie is het volgens de interventiebeschrijving 32% van de deelnemers (n= 54) gelukt om de vijf succescriteria te realiseren en bij 78% van de deelnemers is het gelukt vier van de vijf criteria te realiseren. Na een half jaar zijn deze vijf zaken in orde bij respectievelijk 46% en 71% van de deelnemers waarover door de onderzoekers gegevens verzameld konden worden.

Verdieping op deze aanbeveling

Betekenisgevende verhalen  

Het verhaal dat jongeren over zichzelf hanteren, bepaalt mede hoe zij zichzelf zien en hun toekomst zien. Dat verhaal over jezelf is plooibaar. De basis van het werken met betekenisgevende verhalen is dat het reflecteren op iemands levensgeschiedenis leidt tot inzichten voor het hier en nu, én voor de toekomst. En dat je bij het creëren van het narratief een zekere mate van keuzevrijheid hebt over hoe jij wilt dat jouw verhaal eruit komt te zien. Dit biedt de mogelijkheid voor verandering van onderdelen van je eigen verhaal. Het werken met betekenisgevende verhalen vraagt wel van jongeren dat zij vaardigheden inzetten die in de levensfase waarin zij zich bevinden, nog volop in ontwikkeling zijn. Zij hebben hulpmiddelen en begeleiding nodig om dat te kunnen doen.  

Disney-methode 

Toekomstbeelden worden stapsgewijs bekeken door de ogen van de dromer, de realist en de criticus. De dromer maakt het mogelijk nieuwe ideeën en doelen te vormen, de realist om die ideeën om te zetten in concrete uitdrukkingen en de criticus om als een filter te werken om ál deze te ambitieuze ideeën tegen te gaan, maar ook om een stimulans voor verfijning van de droom te bieden. Het uit elkaar halen van deze stappen en daarbij stellen van de juiste vragen, kan helpen voorkomen dat het concretiseren van toekomstdromen demotiverend uitpakt. In de klankbordgroep van jongeren die betrokken waren bij de totstandkoming van deze richtlijn werd bijvoorbeeld gesuggereerd dat, nadat er eerst alle ruimte en erkenning is geweest voor de dromen en wensen van de jongere, de vraag gesteld kan worden waar de jongere zelf denkt later geld mee te willen verdienen. “Ik vond ontzettend veel leuk, maar de vraag waar ik geld mee kon verdienen zorgde ervoor dat ik mijn plannen kon afbakenen.” Zie voor meer informatie en voorbeeldvragen de Handreiking toekomstgericht werken van de Hogeschool van Amsterdam (vanaf pagina 28).  

Toekomstgericht werken met jongeren met een lvb 

Veel jongeren met een lvb hebben geen duidelijk toekomstbeeld. Wel hebben zij, net als ieder ander, dromen. Deze dromen lijken vaak onbereikbaar. Jongeren met een lvb hebben moeite met plannen en vooruitkijken, met het overzien van welke zaken tot welke doelen leiden en om te bepalen of iets haalbaar is of niet. Het samen zoeken naar het antwoord, het samen creëren van een duidelijk doel, maakt het mogelijk voor een jongere om zich verder te ontwikkelen. Het Werkboek Mijn Toekomst, een persoonlijk werkboek voor mensen met een lvb (kan hierbij ondersteunen. Het samen zoeken naar dromen en wensen en de haalbaarheid daarvan schept perspectief voor de jongere om zich verder te ontplooien.   

Onderbouwing van deze aanbeveling

Vaardigheden die nodig zijn om te werken met betekenisgevende verhalen, zoals het autobiografisch geheugen dat nodig is om inzichtrijke analyses te kunnen maken van de levensgeschiedenis tot dan toe (Piróg & Rachwał, 2019), zijn in de fase van adolescentie nog volop in ontwikkeling. Bij het creëren van toekomstperspectief is het nodig hier rekening mee te houden en manieren te vinden om jongeren te helpen hun verhaal te construeren. In onderzoek naar het werken aan toekomstperspectief worden daarom vaak methoden ingezet die eraan bijdragen dat jongeren hun eigen verhaal helderder voor ogen hebben. Bijvoorbeeld het autobiografische levensverhaal interview, of Storytelling. Deze en andere methoden, die in vergelijkbare vormen ook in therapeutische setting worden gebruikt en waarin het narratief, het verhaal van de jongere centraal staat, vergroten het zelfinzicht, dragen bij aan positieve framing van leven en toekomst van de jongere en hebben een empowerende werking (Rappaport, 1995; Nelson et al., 2008).  

Met een positief toekomstbeeld zijn positievere effecten te verwachten van het maken van toekomstplannen (Zandbergen et al., 2020). Door op deze manier te werken aan zelfinzicht, komen keuzes die gemaakt worden in lijn met interne waarden. Ook ‘hoop’ is een belangrijk element waaraan gewerkt kan worden door gebruik te maken van betekenisgevende verhalen (Marsay, Scioli & Omar, 2018). Verhalen creëren hoop en perspectief, en die zijn nodig om in beweging te komen. In de Handreiking Toekomstgericht werken (Hogeschool van Amsterdam, 2020) is een format opgenomen om met Storytelling aan de slag te gaan. In dit onderzoek gebeurde dat in groepssetting, via workshops Storytelling over Toekomstplannen. De groepssetting bleek voor het creëren van toekomstperspectief voor veel deelnemende jongeren een positieve, motiverende uitwerking te hebben. Naast Storytelling kan ook het inzetten van andere verhaalvormen, zoals het maken van strips, jongeren helpen om te reflecteren en vroege herinneringen op te halen die hen meer inzicht geven in hun leven tot nu toe (Piróg & Rachwał, 2019).  

Verdieping op deze aanbeveling

Toekomstgericht werken met jongeren met een lvb 

Voor jongeren met een licht verstandelijke beperking is het werkboek Mijn toekomst ontwikkeld om samen in te vullen. Deze en andere hulpmiddelen ter ondersteuning van het maken van een transitie- of toekomstplan met jongeren met een lvb vind je in de handreiking Passende transitiezorg jongeren met een lvb plus bijkomende psychische problematiek van de Academische werkplaats Kajak. 

Praktijkvoorbeeld Levvel 

Jeugdhulporganisatie Levvel deelt het maken van een Toekomstplan op in twee stappen: 

1. Het plan van de jongere is een weergave van dromen, wensen en toekomstbeeld. Dat plan blijft in zijn vorm: een vlog, tekening/strip, spoken word, etc.
2. Aan de hand hiervan gaan de jongere, de professional en de JIM/een belangrijke betrokkene verder met elkaar in gesprek over wat er nodig is daar te komen en wie, wat in kleine stapjes oppakt. Dit wordt vastgelegd in een geschreven toekomstplan van de jongere. Dat plan is in de taal van de jongere, vanuit de jongere, geschreven en dit ‘levende’ plan gaat mee met de jongere naar eventuele vervolghulp of andere betrokkenen na akkoord van de jongere.  

Onderbouwing van deze aanbeveling

Het is bekend dat de waarde van een doel voor iemand toeneemt naarmate het bereiken van het doel als intern gereguleerd (zelf onderschreven) wordt ervaren in plaats van extern gereguleerd (door druk van buitenaf ontstaan). De waarde neemt daarnaast toe als het huidige doel als instrumenteel wordt gezien voor het behalen van overkoepelende doelen (Simons, Vansteenkiste, Lens & Laçante, 2004). Als het gaat om toekomstige doelen van jongeren is het in de communicatie belangrijk om woorden als moeten, zouden, etc. te vermijden en duidelijk te maken op welke manier de doelen bijdragen aan overkoepelende doelen, zoals het maken van opdrachten voor school niet alleen belangrijk is voor het halen van een goed cijfer, maar ook voor het aanleren van vaardigheden die in een toekomstige baan nodig zijn (Simons & Lens, 1999; Simons et al., 2004). Hoe meer een jongere zich bewust is van het overkoepelende doel, hoe sterker het werken daaraan door de jongere als nuttig wordt gezien. Dit verhoogt de motivatie om aan het doel te werken.  

Ook blijkt, in lijn met de sociale determinatie theorie van Deci en Ryan (2000), dat intrinsieke toekomstdoelen motiverend werken en dat het belangrijk is dat de autonomie van jongeren hierbij ondersteund wordt. Intrinsieke doelen spreken de persoonlijke interesse aan en brengen nieuwigheid, uitdaging of esthetische waarde met zich mee. Onder invloed van leeftijdsgenoten kunnen jongeren doelen nastreven waar ze diep van binnen niet achter staan, of wat ‘vaag’ voelt (Bramsen, Kuiper, Willemse & Cardol, 2019). Hoe meer het doel extrinsiek is (bijvoorbeeld berust op de goedkeuring van anderen) en jongeren het gevoel hebben dat ze het voor een ander doen (extern gereguleerd worden), hoe minder gemotiveerd zij zijn (bijv. Simons et al., 2004).   

Uit bovenstaande is af te leiden dat een toekomstdoel het meest effectief is wanneer het doel: 

1. als instrumenteel wordt gezien voor het latere leven;
2. intrinsiek gemotiveerd is;
3. intern gereguleerd is.  

Ook hebben Simons en collega’s (2004) gekeken naar het effect van het voorleggen van ‘vage’ doelen. Regelmatig krijgen jongeren bijvoorbeeld te horen dat wat ze doen ‘goed voor later’ is. Het blijkt dat dit geen enkel effect heeft op de prestaties en motivatie. Een vaag toekomstdoel stellen heeft daarom geen meerwaarde ten opzichte van het niet hebben van toekomstdoelen. Een concreet doel verhoogt de kans dat er positieve uitkomsten worden bereikt (Cook, 1994 in Naccarato & DeLorenzo, 2008; Vansteenkiste et al., 2004). Het kan voor jongeren een uitdaging zijn om concrete doelen te formuleren, die niet te groot zijn, of te veel gestuurd door externe factoren als sociale status, die opgeknipt zijn in kleinere doelen, die haalbaar zijn en die ook nog eens niet te ver in de toekomst liggen. Het is belangrijk dat jeugdprofessionals jongeren daarbij helpen.  

In onderzoek vanuit de Life Design benadering (begonnen vanuit het ontwikkelen van een beroepsbeeld en later uitgebreid naar andere leefgebieden) wordt aandacht besteed aan de mate waarin er bij het werken aan toekomstperspectief sprake is van weerbaarheid, omdat ook die factor een belangrijke invloed heeft op iemands toekomst. In deze benadering wordt op een constructieve manier rekening gehouden met de uitdagingen die iemand in de toekomst tegen kan komen (Santilli et al., 2015). Dat wordt onder andere gedaan door te identificeren wat manieren en bronnen zijn om daarmee om te gaan. Als een jongere bij het maken van plannen voor de toekomst ook in staat is te anticiperen op toekomstige problemen en daar op een goede manier mee om weet te gaan, wordt de weerbaarheid van de jongere vergroot en zijn er betere uitkomsten te verwachten van toekomstgericht werken.  

De toelichting bij deze aanbeveling is gebaseerd op bevindingen uit het onderzoek Fieldlab Toekomstplannen Jongeren (Zandbergen, Abu Ghazaleh, Essen & Englander, 2020), aangevuld met tips en praktijkervaringen van jongeren en professionals die betrokken waren bij de totstandkoming van deze richtlijn. 

De toelichting bij deze aanbeveling is gebaseerd op bevindingen uit het onderzoek Fieldlab Toekomstplannen Jongeren van Zandbergen, Essen, Abu Ghazaleh en Englander (2020) en onderzoek naar de bejegening van jongeren door jeugdprofessionals van Wiersma en Van Goor (2020). 

De toelichting bij deze aanbeveling is gebaseerd op bevindingen uit het onderzoek Fieldlab Toekomstplannen Jongeren (Zandbergen, Abu Ghazaleh, Essen & Englander, 2020), aangevuld met tips en praktijkervaringen van jongeren en professionals die betrokken waren bij de totstandkoming van deze richtlijn. 

Verdieping op deze aanbeveling

Moreel beraad bij dilemma’s rondom huisvesting 

Bij een moreel beraad wordt een dilemma waar je als jeugdprofessional voor staat besproken met andere jeugdprofessionals. Bijvoorbeeld in het geval dat het gebrek aan woonruimte lijkt te leiden tot een gedwongen terugkeer naar het ouderlijk huis, terwijl de situatie daar belemmerend is voor het welzijn van de jongere of door betrokken professionals als onveilig wordt beschouwd. Soms kan er dan besloten worden dat de jongere al eerder, voor het ophouden van de hulp, de overstap naar huis maakt. Je kunt dan als jeugdprofessional nog betrokken blijven en ondersteunen bij de consequenties die de jongere hiervan ervaart. En in het geval de jongere bij een eventuele minder positieve ervaring daarna meer open staat voor andere vervolgroutes, kan de jeugdprofessional ondersteunen bij het helpen die te realiseren. De conclusie van een moreel beraad hoort goed onderbouwd te worden en getoetst aan het belang van het kind (artikel 3 IVRK). Meer informatie over het moreel beraad vind je bij het Nederlands Jeugdinstituut en Zorg voor Beter. Je vindt er een overzicht van tools die je bij een moreel beraad kunt inzetten.    

Toekomstgericht werken met jongeren met een lvb 

Jongeren met een licht verstandelijke beperking kunnen worstelen met het verkrijgen en behouden van werk. Gemeenten zijn verantwoordelijk voor alle jongeren die onvoldoende arbeidsvermogen hebben om zelfstandig in hun levensonderhoud te voorzien. Dit is vastgelegd in de Participatiewet. De wet wil bereiken dat jongeren met een beperking die kunnen werken, aan het werk gaan. Het inzetten van een jobcoach kan daarbij helpen. Om jongeren met een lvb en jobcoaches te helpen bij vinden en behouden van werk heeft het Ben Sajet Centrum Sterk in Werkkaarten ontwikkeld. Deze tool bestaat uit zestig werkkaarten, die de jongere met een lvb helpen om erachter te komen en onder woorden te brengen wat belangrijk is. Ook kan het helpen om elkaar beter te leren begrijpen (werknemer en werkgever) en op basis hiervan afspraken te maken over het inwerken en samenwerken. 

De Participatiewet is een samenvoeging van onder andere de Wajong, waarmee jongeren met een beperking onder bepaalde voorwaarden een uitkering kunnen krijgen. Voor jongeren met een lvb die recht hebben op een Wajong-uitkering kan de loonkostensubsidie van de overheid hun kans op werk vergroten.  

Onderbouwing van deze aanbeveling

De toelichting bij deze aanbeveling is gebaseerd op uitkomsten van hieronder beschreven onderzoeken en andere publicaties, aangevuld met tips, tools en ervaringen van jongeren en professionals die betrokken waren bij de totstandkoming van deze richtlijn. 

In de publicatie Ondersteuning op weg naar volwassenheid van het Nederlands Jeugdinstituut (Tuenter, Donkers, Batyreva, Redan & Kisjes, 2022) wordt over continuïteit in de ondersteuning geschreven dat jongeren die op een stabiele plek goede zorg ontvingen, op allerlei leefgebieden een grotere kans hadden op positieve uitkomsten zoals onderwijs, werk en huisvesting. Ook hadden zij een beter gevoel over zichzelf en was er sprake van betere sociale integratie. Bij jongeren die veel herplaatst zijn en zorgontregeling ervaren hebben, waren deze uitkomsten minder positief. De auteurs doelen hierbij niet alleen op de organisatie in het zorgsysteem (goed casemanagement, goede coördinatie e.d.), maar ook op de beleving van de jongere. Factoren die deze beleving beïnvloeden zijn onder meer beschikbaarheid van ondersteuning, aansluiting tussen de verschillende vormen van ondersteuning, en het boeken van vooruitgang in de ondersteuning. 

Het kan helpen om extra ondersteuning in te zetten op onderdelen uit het toekomstperspectief van de jongere, bijvoorbeeld om schoolse of beroepsmatige vaardigheden te ontwikkelen, om die onderdelen te helpen realiseren. Zo is er in onderzoek naar het inzetten van psychosociale interventies lichte steun gevonden voor het inzetten van (cognitieve) gedragstherapie om jongeren weer naar school te laten gaan (Maynard et al., 2015). Ook blijkt een versterking van het sociaal netwerk deelname van jongeren aan onderwijs en werk te verhogen (Artello et al., 2015 in Boendermaker, Van Goor & Jonkman, 2020; Lindsay et al., 2016). 

Onderwijs  

Jeugdprofessionals die op school of werk een actieve bemiddelende rol spelen voor de jongere, kunnen eraan bijdragen dat deze omgevingen inclusief en ondersteunend aan jongeren zijn door bijvoorbeeld te bewaken dat er op school niet te lage (of juist te hoge) verwachtingen van de jongere zijn en een nauwe relatie aan te gaan met betrokkenen op school (Blome, 1997 en Reilly, 2003 in Naccarato & DeLorenzo, 2008). Onderzoek van Steele et al. (2016) wijst uit dat het soms beter is om individueel, gepersonaliseerd onderwijs in te zetten. 

Werk 

Bij (het uitproberen van) werk blijkt dat dit het beste lukt wanneer jongeren ook daarbij aanhoudend ondersteund worden (Boendermaker, Van Goor & Jonkman, 2020). Door aanhoudende ondersteuning kunnen jongeren vaker hun werk behouden. Het kan helpen om bij deze ondersteuning media en audiovisuele hulpmiddelen in te zetten, bijvoorbeeld video’s over gewenst gedrag op de werkvloer. Interventies die gericht zijn op het opbouwen van werkervaring blijken ook duurzame effecten te hebben op deelname aan werk (Naccarato & DeLorenzo, 2008).  

Wonen   

Programma’s die het onafhankelijk leven van jongeren ondersteunen (vinden van onderdak en hen vanuit de woonsituatie ondersteunen bij onderwijs en werk) blijken positieve effecten te hebben op jongeren wanneer ze het zorgsysteem verlaten (Donkoh, Underhill & Montgomery, 2006). Ook het versterken van sociale steun vergroot de kans dat jongeren zelfstandig kunnen (blijven) wonen (Boendermaker, Van Goor & Jonkman, 2020). In onderzoek wordt gewezen op de noodzaak om als jeugdprofessional en -organisatie nauwe lokale relaties aan te gaan met instanties en betrokkenen die huisvesting bieden (Naccarato & DeLorenzo, 2008). 

Inkomen  

Omgaan met geld blijkt uit onderzoek van Boendermaker, Van Goor en Jonkman (2020) een belangrijk terrein waar jeugdprofessionals jongeren op kunnen ondersteunen, om ervoor te zorgen dat zij actief stappen kunnen zetten richting hun toekomstperspectief. Omgaan met geld is voor veel jongeren het grootste knelpunt in zelfstandig meedoen in de maatschappij. Ondersteuning bij het inzichtelijk maken van financiën en het omgaan met geld is volgens de onderzoekers dan ook gewenst. 

Verdieping op deze aanbeveling

Aandachtspunten rond het informeel netwerk bij jongeren met een lvb

Houd rekening met een lvb. Voor jongeren met een licht verstandelijke beperking zijn passende instrumenten ontwikkeld om hulp- en steunbronnen in kaart te brengen, kijk bijvoorbeeld naar het werkboek Mijn netwerk. Met behulp van dit werkboek kunnen jongeren en professionals samen het netwerk in kaart brengen, versterken en zo nodig uitbreiden. Het is belangrijk dat de professional bij deze jongeren zelf meer aandacht besteedt aan de communicatievaardigheden, conflictoplossing en het helpen bij het herkennen van ondersteuningsbehoeften door de jongere met een lvb. Dit is nodig vanwege hun beperktere sociale informatieverwerking en communicatieve en sociale vaardigheden. Ook is bij deze jongeren meer aandacht nodig voor risico’s op uitbuiting en pesten (zie ook het dossier LVB & uitbuiting van het Landelijk Kenniscentrum LVB).   

Naast het werkboek Mijn netwerk kan ook het werkboek Het is mijn leven! behulpzaam zijn. Dit is een gratis werkboek van het Landelijk Kennis Netwerk Gehandicaptenzorg en Stichting De Toekomst dat begeleiders helpt om mensen met een beperking te ondersteunen bij het maken van belangrijke keuzes en beslissingen. In dit kader is het onderdeel Meedenkers/op wie kan ik een beroep doen relevant.  

Onderbouwing van deze aanbeveling

Sociaal netwerk 

Het sociale netwerk is een belangrijke bron van praktische en emotionele steun voor jongeren, met een positief effect op hun welbevinden (bijvoorbeeld Ince, Van Yperen & Valkestijn, 2018). Een versterking van het sociaal netwerk blijkt verder tot meer deelname van jongeren aan onderwijs en werk te leiden (Artello et al., 2015 in Boendermaker, Van Goor & Jonkman, 2020). Zie verder de richtlijn Samen beslissen over hulp (zie verdieping en onderbouwing) over de functies van het sociale netwerk.   

Zowel de individuele als collectieve informele verbanden rondom jongeren kunnen voor hen een bron van steun zijn (Smith, 2021). Smith beschrijft in haar literatuurstudie over de rol van het sociale netwerk bij het afbouwen van jeugdhulp de beide niveaus als volgt:   

• Individuele informele verbanden: ouders en/of opvoeders, broers en zussen, leeftijdsgenoten (buurt, school, vrienden, social media), partner, andere volwassenen in de directe omgeving (bredere familie, buren, vrienden van ouders)   
• Collectieve informele verbanden: religieuze en levensbeschouwelijke verenigingen en gemeenschappen (kerken, moskeeën, synagogen), buurthuizen, sportverenigingen, vrijwilligersorganisaties en initiatieven.  

Bij de verkenning van de mogelijkheden van het netwerk is het belangrijk dat de jongere samen met de jeugdprofessional kijkt naar met wie er contact is, om welke soort mensen het gaat, hoe vaak er contact is en hoe (bijvoorbeeld bezoek, telefoon, WhatsApp, social media, e-mail). En niet te vergeten hoe moeilijk of gemakkelijk de jongere het vindt om hulp te vragen. Veel jongeren – zeker met kwetsbaarheden – vinden dit niet eenvoudig. Eerdere negatieve ervaringen of het gevoel dat niemand hen echt begrijpt kunnen daarbij een rol spelen, naast lage verwachtingen van hulp of dat ze mensen in hun omgeving niet willen belasten (Schenk, 2021).  

Sinds de komst van social media zijn er veel contacten bij gekomen voor jongeren, ook over de grenzen van hun eigen woonomgeving heen. Vriendengroepen zijn meer fluïde geworden en ook online kan veel steun worden gevonden bij bepaalde zaken. Vele jongeren voelen een continue behoefte aan online verbondenheid en bereikbaarheid. De online wereld van jongeren speelt zich niet uitsluitend online af, maar is voortdurend en onlosmakelijk verbonden met de offline leefwereld. In Jongline, een handreiking voor veiligheids- en zorgprofessionals over fenomenen, gevaren en kansen in de online leefwereld van jongeren van het Actiecentrum Veiligheid en Zorg Amsterdam-Amstelland (De Jong, 2023) wordt dan ook gesproken over een hybride werkelijkheid. Uit deze handreiking (p. 9): “Social media bieden voor jongeren nieuwe manieren om een identiteit te vormen, gedrag te vertonen en met elkaar te interacteren. Het sociale leven van jongeren is daarmee ingrijpend anders dan het sociale leven van voor het digitale tijdperk. Online performances zijn immens verweven met offline gedrag en identiteiten, wat zich op zowel positieve als zorgelijke manieren uit.”  

Een belangrijke vraag betreft de beleving van het contact met personen uit het informele netwerk. Kan het volgens jongeren positief of negatief bijdragen aan hun eigen toekomstplan en wat zou de betreffende persoon kunnen en willen betekenen in dit proces? (Bartelink, 2013; PiResearch & Van Montfoort, 2009; zie ook Samen beslissen over hulp (zie verdieping en onderbouwing) over de functies van het sociale netwerk.  

Voor sommige jongeren kan het van belang zijn rekening te houden met mogelijke conflicten of steun die zij ervaren in relatie tot hun familie of bijvoorbeeld de etnisch-culturele of religieuze gemeenschap waar zij of hun ouders toe behoren. Het kan dat jongeren keuzes (willen) maken of in situaties komen waarmee ze in conflict kunnen raken met hun eigen familie of gemeenschap, bijvoorbeeld als het gaat over relatievorming, werk en studie of ouderschap. Het kán dat dit speelt, maar het hoeft niet. Het gaat erom hier sensitief op te zijn (zie ook Werkrelatie). Als er specifieke thema’s spelen, is het belangrijk met de jongere te bekijken of er behoefte is aan een informele steunbron (vanuit het netwerk of daarbuiten) die naast de jongere kan staan om de jongere te ondersteunen in het bereiken van de eigen doelen en het eigen toekomstplan, en wie dit kan zijn. Zo iemand kan helpen eigen doelen te ondersteunen, vanuit gedeelde kennis over de familie of gemeenschap die daarbij nodig is om verbindingen zoveel mogelijk te behouden. Formele hulpverleners hebben deze sensitiviteit niet altijd als zij de achtergrond van de jongere minder goed kennen (Day & Badou, 2019; Distelbrink, Pels & Winkelman, 2024). 

Verdieping van deze aanbeveling

Aandachtspunten versterking netwerk bij jongeren met een lvb

Jongeren met een lvb hebben vaker kleinere sociale (familie)netwerken en minder wederkerige relaties met een risico op isolement tot gevolg (zie ook de factsheet Sociale netwerken van mensen met een verstandelijke beperking van de Associatie van Academische Werkplaatsen VB). De beperktere sociale informatieverwerking en sociale vaardigheden van deze jongeren zorgen voor meer onzekerheid en conflicten binnen sociale relaties, waardoor die vaak kwetsbaarder zijn en lastiger uit te breiden. Verder is er soms te weinig aandacht voor het verlies van vrienden/sociaal netwerk na het einde van de schoolcarrière (zie ook AW Kajak handreiking Passende transitiezorg voor jongeren met een LVB plus bijkomende psychische of gedragsproblematiek). 

Onderbouwing van deze aanbeveling

Uitbreiding netwerk  

Als de jongere een beperkt sociaal netwerk heeft, kan de professional helpen dit op te bouwen of uit te breiden. Sommige jongeren hebben bijvoorbeeld veel verhuizingen meegemaakt en zijn niet meer gemotiveerd om een netwerk op te bouwen, zo werd in de ontwikkelwerkgroep benadrukt. Ook dan blijft het belangrijk dat de jeugdprofessional jongeren motiveert toch een sociaal netwerk op te bouwen, bijvoorbeeld via nieuwe activiteiten. Eenzaamheid en het ontbreken van een sociaal netwerk kunnen grote gevolgen hebben voor het welbevinden van jongeren (De Vries et al., 2021).  

Specifiek bij jongeren met een lvb is het uitbreiden van het netwerk een extra aandachtspunt. De handreiking Passende transitiezorg voor jeugdigen met een LVB plus bijkomende psychische problemen stelt (p. 40): een deel van de jongeren met lvb ervaart “een gebrek aan psychosociale en praktische ondersteuning vanuit ouders of het sociaal netwerk door onder andere verstandelijke beperkingen van de ouders, instabiliteit van relatie(s) binnen hun sociaal netwerk, verblijf binnen residentiële of pleegzorg, en taalbarrières. Bij jongeren en jongmeerderjarigen met een lvb is er vaker sprake van een conflictueuze gezinssituatie en zijn er vaker wisselingen in de zorg of van steunfiguur geweest, waardoor er beperkt (of geen) goede gehechtheidsrelaties zijn opgebouwd en steunfiguren beperkter of niet beschikbaar waren of zijn. Ze hebben daardoor vaker moeite met het accepteren van hulp van anderen en zijn vaker zorgmijdend (hun ouders ook).”

Onderbouwing van deze aanbeveling

Mentoren en steunfiguren 

Binnen het sociale netwerk verdienen relaties met mentoren of steunfiguren speciale aandacht. Van Dam (2019) noemt dit ‘natuurlijke-mentorrelaties’: de organisch gevormde ondersteunende relaties tussen jongeren en belangrijke niet-ouderlijke volwassenen (bijvoorbeeld vrienden, leraren, sportcoaches en familieleden) binnen hun bestaande sociale netwerken. Mentoren of steunfiguren uit het netwerk van jongeren kunnen positief bijdragen aan hun sociale, emotionele en cognitieve ontwikkeling (Rhodes et al., 2006, in Smith, 2021; Van Dam et al., 2019). Volgens meta-analyses van de laatste auteurs geldt dat ook voor jongeren met een ‘risicostatus’, zoals dakloze jongeren of jongeren in pleeggezinnen. Onderzoek van Doucet, Greeson en Eldeeb (2022) onder jongeren die de jeugdzorg verlaten (‘aging out’ of care) laat zien dat zij emotionele steun en mentoring als cruciaal zien (terwijl dit vaak niet de focus is van op hen gerichte programma’s). Onderzoek bij niet thuiswonende jongeren met problemen waarvan de inzet van JIM naast de reguliere zorg is gezet (Koper, 2023) laat zien dat inzet van de interventie JIM op een paar uitkomstmaten bij jongeren en ouders meer effect laat zien dan de reguliere zorg. 

Zoals beschreven bij de verkenning van het sociale netwerk, geldt zeker bij het zoeken naar en samenwerken met een mentor/steunfiguur uit het eigen netwerk dat de jeugdprofessional dit altijd in samenspraak met of liever gezegd onder regie van de jongere doet (zie bv. Van Dam, 2019). De jongere dient aan zet te zijn bij het bepalen wie voor hem een vrijwillige mentor kan zijn. Daarbij kan het voorkomen dat de jongere een mentor kiest die niet als meest verstandige keuze wordt gezien door de professional. Het is belangrijk hier ruimte voor te geven en goed met de jongere te blijven meekijken hoe het verloopt. Voor de motivatie van de jongere is het cruciaal de autonomie van de jongere op dit punt te respecteren, zo laat praktijkervaring zien. Dit sluit ook aan bij eerder besproken inzichten over de werkrelatie (autonomie voor de jongere, zie ook Boendermaker, Verheem en Otte, 2021; zie ook Je hebt als hulpverlener pas de regie als je niet zelf de trekker bent (Zorg + Welzijn).

Ondersteuning bij belangenbehartiging van de jongere kan in het bijzonder gewenst zijn als een jongere dat bijvoorbeeld vanwege een lvb zelf minder goed kan (zie verder de (herziene) richtlijn Effectieve Interventies LVB 2023). Die geeft praktische tips over hoe je de werkrelatie kan opbouwen en kan communiceren met een jongere met een lvb. Ook vind je aandachtspunten van het goed meenemen van ouders of andere personen in het informele netwerk.  

Samenwerking met de vrijwillige mentor  

De natuurlijke of vrijwillige mentor neemt meer verantwoordelijkheid voor de relatie en voor het hulpverleningsproces op zich dan andere personen in het sociale netwerk van de jongere. Als een mentor wordt betrokken in de toekomstgerichte ondersteuning van de jongere is diens begeleiding en ondersteuning dan ook een belangrijke taak voor de jeugdprofessional. Deze dient bijvoorbeeld een klankbord te zijn (middels supervisie of intervisie) voor de mentor (Van der Tier & Potting, 2015). Van Dam (2019) wijst er in dit verband wel op dat het bewaken van de kwaliteit van de relatie tussen jongere en mentor niet moet doorslaan in de neiging deze relatie te professionaliseren. Van Dam noemt dit de ‘natuurlijke paradox’ die zich voordoet in de samenwerking tussen professional en de natuurlijke mentor.

Het is belangrijk dat de professional de balans vindt tussen het ondersteunen van natuurlijke mentoren in hun relatie met de jongere aan de ene kant en het respectvol waarderen van de natuurlijke mechanismen van deze relatie aan de andere kant. Sensitiviteit is nodig om te voorkomen dat je als jeugdprofessional de jongere van de mentor vervreemdt. De jeugdprofessional moet juist de positie van de mentor naast de jongere ondersteunen. Een (onbedoelde) reflex kan zijn om de mentor in te zetten voor de agenda van de hulpverlener. De relatie tussen jongere en mentor ontwikkelt zich ook los van de hulpverleningscontext en daar moet voldoende ruimte voor zijn. Het komt voor dat mentoren zwaar belast zijn door eigen problemen, of door de ondersteuning die ze geven. Overweeg dan steun te organiseren voor de mentor. Dit komt uiteindelijk ook de ontwikkeling van de jongere die op deze persoon leunt ten goede. 

Voor een goede samenwerking met personen uit het informele netwerk bij toekomstgericht werken is overigens ook vaak actieve begeleiding nodig van de jongere zelf. Professionals kunnen jongeren helpen inzicht te krijgen in hun relaties en hen stimuleren om zelf support te vragen aan deze relaties (Nathans & Chaffers, 2022). Dit betekent onder meer aandacht besteden aan hun communicatievaardigheden en aan conflictoplossing en het herkennen van ondersteuningsbehoeften door de jongeren (Blakeslee et al., 2023).     

Wanneer het sociale netwerk geen geschikte kandidaat voor de mentorrol bevat, kan de professional de jongere helpen zo iemand te vinden. Denk ook aan jongeren die zelf ervaring hebben in jeugdhulp en maatje kunnen zijn, bijvoorbeeld de getrainde ervaringsdeskundigen van ExpEx of aan vrijwilligers- en mentorprojecten, zoals van Humanitas. Op de website van het NJi staan nog andere specifieke programma’s voor mentoring en maatjes genoemd.  

Matching tussen jongere en een eventueel in te schakelen steunfiguur is een punt van aandacht, vooral door open bij de jongere na te gaan wat deze belangrijk vindt, bijvoorbeeld met behulp van een vragenlijst of via een klikgesprek. Matching op vergelijkbare interesses, humor en ideeën is daarbij een belangrijke succesfactor en de basis voor een duurzame relatie (Van der Tier & Potting, 2015). Deze auteurs onderstrepen ook het belang van rolmodellen. Wanneer bijvoorbeeld de mentor een vergelijkbare sociaal-economische en etnisch-culturele achtergrond heeft en succesvol is op school of de arbeidsmarkt, kan dat voor de jongere een stimulans zijn bij het werken aan de eigen toekomst. Al is eenzelfde etnisch-culturele achtergrond niet altijd gewenst door de jongere. Het meest succesvol zijn koppelingen waarbij de uit het netwerk betrokken personen kunnen schakelen tussen ondersteunende (focus op emotionele steun en gezamenlijke beslissingen), actieve (ondernemen van activiteiten) en instrumentele (behalen van doelen) begeleidingsstijlen (Van der Tier & Potting, ibid.). 

Onderbouwing van deze aanbeveling

Binnen het sociale netwerk nemen ouders een belangrijke positie in. Uit onderzoek in residentiële settings weten we dat het opbouwen van de relatie met ouders in het kader van behandeling een belangrijke factor is voor het slagen ervan, vooral wanneer de jongere weer thuis gaat wonen na de behandeling (Burke et al., 2014; Geurts, 2010; McLeigh, 2013; De Greef, 2019; Lamers, 2016; Mihalo & Valenti, 2018; Roest, van der Helm & Stams, 2022). Onderzoek in de residentiële setting laat eveneens zien dat een goede samenwerking tussen professionals en ouders een positief effect kan hebben op de relatie tussen ouders en jongere. Zo kunnen zij meer vertrouwen in elkaar krijgen en meer openheid naar elkaar (Geurts, 2010). Door effectief met ouders te communiceren, hun positie als ouders te erkennen, daar goed op aan te sluiten en op zoek te gaan naar hun sterke kanten, ondersteun en versterk je hen in het invullen van hun ouderlijke verantwoordelijkheden, in lijn met artikelen 5 en 18 IVRK. En zo zorg je voor herstel van het systeem waarvan de jongere deel uitmaakt, wat waardevol is op zichzelf.  

 Bij toekomstgerichte begeleiding is deze veranderende rol en positie van ouders en jongere nadrukkelijk onderwerp van gesprek. Belangrijke thema’s zijn autonomie, identiteitsontwikkeling, eigen keuzes maken, het leven zelf vormgeven en ook nieuwe, betekenisvolle relaties aangaan buiten het gezin. In de praktijk is het bewaken van de balans tussen het toekomstplan van de jongere en het nadrukkelijk betekenis en rol geven aan ouders in dit plan nog een aandachtspunt, aldus leden van de ontwikkelwerkgroep.  

Wat werkt bij samenwerken met ouders  

De vraag hoe ouders een rol krijgen bij het maken en realiseren van het toekomstplan moet – net als de vraag naar de rol van andere personen in het informele netwerk – vanaf het begin van de begeleiding doorlopend aandacht krijgen. Juist daar waar toegewerkt wordt naar het perspectief op zelfstandigheidsontwikkeling moeten zij nadrukkelijk worden betrokken bij het ondersteunen en vormgeven van deze ontwikkeling. Dit biedt de jongere en ouders ruimte en kansen om de relatie een nieuwe vorm te geven, waarbij zij ook een ander beroep op elkaar doen.   

In een residentiële of behandelcontext is de terugkeer naar huis (in eerste instantie) het perspectief waarnaar wordt toegewerkt. Mede vanuit dit perspectief is het investeren in de relatie met ouders een belangrijke opgave voor de professional. Uit onderzoek in residentiële settings weten we dat het niet altijd gemakkelijk is de samenwerking met ouders goed vorm te geven, vanwege het gegeven dat de zorg voor hun kinderen hen uit handen is genomen vanwege eerdere negatieve ervaringen met zorg en/of vanwege mogelijke spanningen tussen ouder en de jongere (Baldwin, 2014; Eaton et al., 2016). Het is volgens onderzoek belangrijk in contact met ouders – net als bij jongeren – goed de verwachtingen te bespreken over de behandeling, de rollen van alle betrokkenen, het delen van informatie en om een duidelijk kader te scheppen voor samenwerking.  

Professionals die actief met ouders willen samenwerken zullen soms – vanwege de eerder besproken zaken – meer hun best moeten doen om ouders uit te nodigen om hun ervaringen te delen, vragen te stellen, feedback te geven en meer moeten investeren in de relatie (Lamers, 2016; Perle, 2015). Met ouders zou vanaf het begin van het verblijf in een residentiële setting actief de samenwerking moeten worden gezocht, aldus onderzoek van De Greef et al. (2019). De jeugdprofessional kan bij de opbouw van de relatie en samenwerking met ouders onder andere gebruikmaken van de oplossingsgerichte benadering, motiverende gesprekstechnieken en bekrachtigende aanpakken, gebaseerd op de empowermenttheorie (Cattaneo & Chapman, 2010; Jong & Berg, 2006; Miller & Rollnick, 2002).  

Wanneer ouders al systematisch zijn betrokken bij een behandeling in een residentiële setting is er al een relatie met ze opgebouwd en is het ook gemakkelijker met ze samen te werken bij de eventuele overgang naar huis en andere aspecten van het toekomstgericht werken. Bijvoorbeeld door Mijn Pad samen met ouders in te vullen of bepaalde doelen te bespreken (en andere mogelijk juist met andere steunfiguren), Zie verder Aanpak en interventies. Onderzoek in wijkteams laat zien dat, wanneer een jongere Mijn Pad invult met ouders of pleegouders, onderwerpen die thuis van belang zijn voor de jongere op een positieve manier en in een meer ontspannen sfeer besproken worden (Bramsen, Kuiper & Cardol, 2018).

Verdieping op deze aanbeveling

Jongeren met een lvb

Jongeren met een lvb vragen om extra aandacht. Zo kan hun informele netwerk kwetsbaarder zijn, waardoor de professional mogelijk samen met de jongere hierin moet investeren. Bij het verkennen of aanvullen van het netwerk is het belangrijk om te beseffen dat steunfiguren niet alleen ondersteuning kunnen bieden, maar ook een rol kunnen spelen in belangenbehartiging en de vertegenwoordiging van de jongere in het contact met instanties en professionals. Het is verder noodzakelijk dat betrokkenen uit het netwerk begrijpelijke psycho-educatie krijgen over een lvb en het (sociaal-)emotionele ontwikkelingsniveau van de jongere. Ook om het risico op overvragen of overbeschermen van de jongere te verkleinen (zie ook voorgaand kader Samenwerken met ouders van jongeren met een lvb). Informatie is ook nodig over hoe zij generalisatie van voor zelfstandigheidsontwikkeling belangrijke competenties kunnen ondersteunen. 

De richtlijn Effectieve Interventies LVB adviseert hiertoe het volgende:   

• Plan informatie- en evaluatiemomenten om het oefenen in het dagelijks leven en de voortzetting na afloop van de begeleiding te borgen.  
• Stem af hoe de betrokken personen de jongere kunnen ondersteunen bij het generaliseren van het geleerde: wanneer wordt wat, waar en hoe geoefend?   

 Zie voor meer informatie het werkboek Het is mijn leven! Dit is een gratis werkboek van het Landelijk Kennis Netwerk Gehandicaptenzorg en Stichting De Toekomst dat begeleiders helpt om mensen met een beperking te ondersteunen bij het maken van belangrijke keuzes en beslissingen. In dit kader is zijn onderdelen Meedenkers/op wie kan ik een beroep doen relevant. 

Onderbouwing van deze aanbeveling

Wat werkt wel en wat niet?

Bij de samenwerking van de jeugdprofessional met vooral de vrijwillige mentoren en steunfiguren is een belangrijke vraag: wat werkt wel en wat niet? 

 De literatuur over de praktijk van samenwerking tussen professionals en vrijwilligers levert een aantal adviezen op. Zo ontwikkelde Movisie hiervoor het WIFA-model als hulpmiddel (Nanninga, de Jong & Groenescheij, 2021). Let op: de term ‘cliënt’ is in onderstaande veranderd in ‘jongere’, de term ‘vrijwilligers’ in ‘betrokken personen’.  

• Spreek als professional je waardering uit voor de belangeloze inzet van de betrokken personen. 
• Informeer de betrokken personen wanneer er iets verandert in de situatie van de jongere. Belangrijk hierbij is respect voor de privacy van de jongere (artikel 16 IVRK). Waak ervoor dat je over in plaats van met de jongere communiceert. Leidend principe moet zijn dat de jongere zelf mensen uit het netwerk informeert (zie ook de beroepscode voor Sociaal Werkers (BPSW), voor Psychologen (NIP) of voor Pedagogen en Onderwijskundigen (NVO)) en dat de professional de jongere hierbij ondersteunt. Maak van tevoren afspraken over met wie, op welke termijn en hoe de evaluatie van het toekomstplan plaatsvindt. Bespreek met de jongere hoe die de ouders/verzorgers en het netwerk hierover wil informeren. Bespreek over welke tussentijdse ontwikkelingen je de ouders en het netwerk betrokken houdt en maak hier met de jongere samen een plan voor (waarover hebben wie op welke manier contact?) De JIM/mentor van de jongere kan hierin ook een rol spelen.  
• Faciliteer de betrokkenen zodat ze hun rol goed kunnen invullen, bijvoorbeeld door hen te voorzien van de nodige informatie, te instrueren over wettelijke grenzen en relevante vaardigheden, kennis te laten maken met andere (formele) betrokken partijen. Zorg ook dat praktische randvoorwaarden in orde zijn, bijvoorbeeld een smartphone, rijbewijs of verzekering.  
• Stem met de personen in het sociale netwerk af dat ze onderdeel zijn van het team rond de jongere. Spreek af met elkaar wie wat doet, zodat je niet langs elkaar heen werkt.    

Zie ook Aan de slag met sociale netwerken van Movisie.