IVRK 

Als professional werk je volgens de kinderrechten. Je houdt er rekening mee bij de jeugdhulp met verblijf en je handelt ernaar. Samen met collega-professionals zorg je voor bescherming, passende zorg en een veilige en stabiele vervangende thuisomgeving. Voorkom overplaatsingen zoveel mogelijk. Een uithuisplaatsing mag niet langer duren dan nodig en je eerste doel is in principe toewerken naar terugplaatsing.

Als een kind of jongere niet meer thuis kan wonen en jeugdhulp met verblijf nodig is, gelden er internationale regels. Een belangrijk kader is het IVRK (VN, 1989). Volgens dit verdrag hebben kinderen en jongeren recht op een gezonde en veilige leefomgeving, waarin hun belangen voorop staan (art. 3 IVRK). Deze richtlijn heeft bijzondere aandacht voor kinderrechten.

Bewegingsruimte voor kinderrechten 

Kinderrechten zijn bedoeld om kinderen en jongeren te beschermen. Ze vragen aandacht voor hun behoeften en hun deelname aan de samenleving. Kinderen en jongeren moeten zich gehoord en betrokken voelen bij alles wat hen aangaat. Als professional heb je ruimte om zelf af te wegen hoe je professioneel handelen vorm te geven. Wetten, pedagogische richtlijnen en ethische kaders bepalen die bewegingsruimte. Kinderrechten horen daarbij altijd centraal te staan. Uit onderzoek blijkt dat professionals in de jeugdhulp met verblijf hun professionele ruimte onvoldoende benutten uit angst voor toezichthouders. Hierdoor betrekken ze kinderrechten te weinig in hun handelen (Höfte, 2024). 

Zo thuis als mogelijk 

Jeugdhulp met verblijf is erop gericht om kinderen en jongeren een vervangende thuisomgeving te bieden. Deze omgeving moet aansluiten bij hun behoeften en ontwikkeling. Kinderen en jongeren die niet volledig thuis op kunnen groeien zijn vaak extra kwetsbaar. Daarom is het belangrijk dat ze zich tijdens jeugdhulp met verblijf veilig voelen en zichzelf kunnen zijn. Dat bevordert hun welzijn (Holwerda et al., 2022). Dit concept staat bekend als 'zo thuis als mogelijk'. Toch kan een vervangende thuisomgeving nooit volledig gelijk zijn aan het echte thuis van een kind of jongere. 

Als jeugdhulpverlener doe je je best om een vervangende thuisomgeving te creëren die de ontwikkeling van het kind of de jongere ondersteunt (Harder et al., 2020). Dit doe je als volgt: 

1. Maak met elke jongere individuele afspraken. Vermijd hierbij algemene regels voor iedereen.
2. Werk met een klein, stabiel team van begeleiders die goed reageren op de jongeren en die hen uitgebreid kunnen ondersteunen.
3. Help jongeren om zich te ontwikkelen. Dat doe je door te focussen op hun talenten en mogelijkheden. Geef ruimte voor autonomie, zingeving en competentie.
4. Stimuleer en begeleid contact tussen jongeren onderling.
5. Zorg voor structuur en voorspelbaarheid in je handelen. Dat bereik je door te zeggen wat je doet en te doen wat je zegt. Zo creëer je rust.
6. Laat merken dat ouders, broers, zussen, vrienden en familie welkom zijn.
7. Kijk of er voor de jongeren de mogelijkheid bestaat om voor een eigen huisdier te zorgen.
8. Houd contact met de buurt. Geef jongeren de kans om zich betrokken te voelen, bijvoorbeeld door samen activiteiten te organiseren of mee te doen aan evenementen. Zo voelen ze zich geaccepteerd en versterken ze de band met buurtbewoners. 

Een vervangende thuisomgeving, zoals beschreven in deze richtlijn, draagt bij aan het vervullen van de psychologische basisbehoeften van kinderen en jongeren. Door met kleine en stabiele teams te werken, stimuleer je verbondenheid. Afspraken op maat bevorderen autonomie, terwijl aandacht voor zingeving en persoonlijke groei bijdraagt aan de ontwikkeling van competenties (Leipoldt et al., 2022; Ryan & Deci, 2017). 

Verschillende referentiekaders

Als jeugdhulpverlener is het belangrijk je eigen ervaring met gehechtheidsrelaties te kennen en te (h)erkennen als situaties je emotionele stabiliteit beïnvloeden. Goed contact met het kind of de jongere en de ouders is onmisbaar om een goede samenwerking op te bouwen. Het kan zijn dat ze moeite hebben om je te vertrouwen, bijvoorbeeld door eerdere negatieve ervaringen met andere hulpverleners, langdurige stress, controleverlies en andere factoren. Neem daarom de tijd om te onderzoeken hoe je een samenwerkingsrelatie tot stand kunt brengen die voor alle partijen werkbaar is. Houd er rekening mee dat kinderen en hun ouders een ander referentiekader hebben.  
 
Zo bouw je als professional aan de vertrouwensband met ouders: 

• Onderzoek wat de oorzaken zijn voor complex gedrag, onveiligheid, psychische en/of opvoedingsproblemen van jongeren en hun ouders. Zij kunnen hier door hun (culturele) achtergrond, opleidingsniveau, professionele ervaring anders naar kijken.
• Wees je ervan bewust dat ideeën over opvoeding samenhangen met cultuur en familieomgeving. Opvoeding, normen en waarden, culturele tradities, religieuze overtuigingen, sociale normen en familiegeschiedenis beïnvloeden de opvoeding. Vraag actief wat ouders verwachten van de hulpverlening en wat hun opvattingen over opvoeding en gezinsleven zijn (Pharos, 2023). Wees hierbij open en respectvol en bereid om andere culturen beter te leren kennen. Zo bouw je als jeugdprofessional een vertrouwensband op met gezinnen van diverse culturele achtergronden (NJi, z.d.-c; Van Haastert, 2020);
• Houd er rekening mee dat veel ouders in de jeugdhulp zich zorgen maken of in de war zijn. Ze vragen zich af waarom jeugdhulp nodig is, of ze iets verkeerd hebben gedaan en wat de gevolgen zijn voor hun kind. Leg duidelijk uit waarom je als jeugdprofessional betrokken bent. Dit is nodig om een vertrouwensband op te bouwen en effectief samen te werken aan hulpverlening. Zorg dat ouders begrijpen welke interventies nodig zijn. Zo kun je zorgen wegnemen en starten met het opbouwen van een samenwerkingsrelatie (zie ook richtlijn Traumagerelateerde problemen en richtlijn Samen beslissen over hulp).
• Ingewikkelde taal en abstracte formuleringen leiden tot miscommunicatie en misverstanden. Houd er rekening mee dat kinderen en hun ouders (geschreven) informatie mogelijk niet begrijpen. Dat kan komen door onderwijsniveau, een taalachterstand, de culturele context en cognitieve vermogens. Onderzoek of jongeren en hun ouders behoefte hebben aan extra uitleg, omdat niet iedereen zelf aangeeft dat de informatie onduidelijk is (richtlijn Traumagerelateerde problemen en richtlijn Samen beslissen over hulp).
• Gebruik inclusieve taal, waarbij kinderen en jongeren zich veilig voelen. Zij hebben een veilige omgeving nodig om hun genderidentiteit te kunnen uiten.

Contact maken

Als jeugdhulpverlener is het belangrijk aan te sluiten bij de denk- en leefwereld van jongeren. Dat doe je door hen goed te leren kennen: door te luisteren, vragen te stellen en interesse te tonen. Zorg dat je bereikbaar en beschikbaar bent, en stel jezelf open. Laat zien dat je vertrouwen hebt in de toekomst van een kind/jongere. 

Motivatie en zelfregulatie 

Door aandacht te besteden aan motivatie, alliantie (de werk- of vertrouwensrelatie tussen jongere en professional) en hoe gedragsverandering werkt, ondersteun je de zelfregulatie. Een positief pedagogisch klimaat met empathie, begrip en structuur biedt een veilige en ondersteunende omgeving waarin jongeren groeien kunnen en zich ontwikkelen (Roest, 2022). 
 
Veel jongeren hebben negatieve ervaringen, zowel binnen als buiten de hulpverlening. Dit kan hun motivatie en zelfregulatie beïnvloeden (De Vos & Van Hove, 2023; Roest, 2022). Als professional is het belangrijk dat je de link tussen de ervaringen en het gedrag begrijpt, om zo het pedagogisch klimaat te bevorderen.

Veilige en ondersteunende omgeving

Een goede alliantie draagt bij aan het succes van de behandeling. Voor een goede samenwerking is een vertrouwensband en een goede werkrelatie nodig, waarin open communicatie, respect en empathie centraal staan. Creëer een veilige en ondersteunende omgeving waarin jongeren zich gehoord voelen en zich kunnen uiten. Hiermee leg je de basis voor een effectieve samenwerking (Barnhoorn et al., 2013; Roest, 2022).

Motivatie verkennen

Hoop en vertrouwen in de toekomst van jongeren hebben een positieve invloed op het pedagogische klimaat. Gebruik motiverende gespreksvoering en een traumasensitieve aanpak om hun motivatie te versterken en gedragsverandering te stimuleren. Dit bevordert direct de zelfregulatie in het pedagogische klimaat (Eenshuistra, 2021, Harder, 2015; Ligtenberg, 2017; richtlijn Traumagerelateerde problemen).

Door samen met kinderen of jongeren hun motivatie te verkennen, oefen je als professional een positieve invloed uit op het pedagogische klimaat. Stel daarnaast doelen die voor hen betekenis hebben (Harder, 2015; richtlijn Traumagerelateerde problemen). Hierdoor neemt mogelijk ook het aantal incidenten af (Fish & Morgan, 2021; Van der Helm, 2019).

De kwaliteit van de relatie tussen jongeren en professionals kan invloed hebben op het ontstaan en voortduren van ongewenst gedrag. Incidenten zoals agressie of zelfbeschadiging kunnen ervoor zorgen dat het verblijf verlengd wordt. Hoewel de reden is om bescherming te bieden, gaat dit vaak ten koste van de autonomie van een kind of jongere (Van der Helm, 2019).

Jongeren in de leefgroep

Jongeren verschillen van elkaar; in achtergrond, denkvermogen, cultuur, gender en zelfregulatie. Houd in je werk rekening met die diversiteit. Pas je communicatie en (lichamelijke) nabijheid af op de behoeften en mogelijkheden van de jongere. En stem je eigen gedrag af op hoe ze onderling met elkaar omgaan. 

Veiligheid en ontwikkeling vergroten 

Als je weet waar een jongere vandaan komt of wat die heeft meegemaakt, kun je beter inspelen op wat die nodig heeft en een veilige en ondersteunende omgeving bieden. Als jeugdprofessional werk je aan een positief pedagogisch klimaat, met empathie en begrip, waarmee je het welzijn en de ontwikkeling van kinderen en jongeren bevordert. Zo kunnen zij groeien en bloeien, ongeacht hun achtergrond of uitdagingen (Stams & Van der Helm, 2017; Van der Helm, 2019).  
 
Problemen bij kwetsbare jongeren kunnen verschillende oorzaken hebben. Denk aan genetische aanleg, neurobiologische kenmerken, omgevingsinvloeden en persoonlijke ervaringen (De Valk, 2019). Als jeugdprofessional zorg je dat je deze achtergronden begrijpt, zodat je veilige en ondersteunende omgeving kunt creëren. Zo kun je de jongere de steun en begeleiding bieden die het nodig heeft om zich goed te voelen en te ontwikkelen (De Beuf et al., 2018; Sonderman et al., 2021).

Afstemmen op persoonlijke behoeften 

Iedere jongere heeft een eigen identiteit en levensverhaal. Dat vraagt om een sensitieve benadering van de jeugdprofessional. Houd rekening met persoonlijke voorkeuren, behoeften en culturele en religieuze achtergronden van jongeren. Door omstandigheden kan dit een uitdaging zijn, bijvoorbeeld vanwege grote groepen, personeelstekort of incidenten. Blijf ook in die omstandigheden alert en zet je in om recht te doen aan iedere jongere. Communicatie speelt hierbij een belangrijke rol. Stem zowel de mondelinge als schriftelijke communicatie af op wat de jongere begrijpt. Vooral jongeren met een licht verstandelijke beperking hebben bijzondere aandacht nodig voor hun welzijn. Zij hebben behoefte aan eenvoudig taalgebruik en duidelijke instructies (Van Riel, 2018). 

Drie basisbehoeften voor ontwikkeling 

In de zelfdeterminatietheorie van Ryan en Deci (2017) staan drie basisbehoeften beschreven, die het pedagogisch klimaat ondersteunen: autonomie, verbondenheid en competentie. Door deze behoeften te ondersteunen, bevorder je de motivatie voor gedragsverandering en stimuleer je zelfregulatie bij jongeren (Van der Helm et al., 2018). 

• Autonomie: de vrijheid en invloed die jongeren ervaren bij het uitvoeren van activiteiten.
• Competentie: het vertrouwen in het eigen kunnen.
• Verbondenheid: het gevoel van veiligheid en vertrouwen dat jongeren ervaren in hun omgeving en in relaties met anderen. 

Basisbehoeften vanuit de schematherapie 

De schematherapie beschrijft zeven basisbehoeften van kinderen en jongeren (Vereniging voor schematherapie, 2025). Door hier aandacht voor te hebben, kun je bijdragen aan groei en ontwikkeling. Verschillende methodieken kunnen daarbij helpen, zoals de 5 minuten methode (Welleman et al., 2011), de Cirkel van Veiligheid en Vertrouwen, en geweldloos verzet (Pelzer & Winters, 2024). 

Meerdere studies tonen aan dat jongeren gehoord willen worden (art. 12 IVRK) en begrip willen ontvangen van professionals (Harder et al., 2012, 2020; Pelzer & Winters-van Ekelen, 2024; Van der Helm et al., 2018). Houd daar in de interactie jongeren rekening mee. Dat kan bijvoorbeeld op deze manieren: 

• Bied met een dagelijkse routine structuur, waarbij je ruimte geeft om te oefenen met ontwikkelingstaken. 
• Laat jongeren serieus meedenken over de invulling van het dagelijks leven op de groep. Bespreek samen de regels en activiteiten en los samen problemen op.
• Houd familie en vrienden dichtbij. Werk samen met ouders en andere belangrijke mensen uit het sociale netwerk en zorg dat ze welkom zijn op de groep.
• Praat met de jongere over school en vrijetijdsbesteding. Toon interesse in de ervaringen en inlevingsvermogen bij ervaren belemmeringen, stimuleer bij school en vrije tijd en ondersteun daarbij.
• Bied enerzijds empathie en emotionele steun en zorg anderzijds voor een goede samenwerkingsrelatie die gericht is op taken en doelen.
• Stel samen met jongeren betekenisvolle doelen op die haalbaar zijn. Maak hierbij gebruik van de gedeelde verklarende analyse. 

Betrek jongeren bij beslissingen 

Jongeren hebben er recht op dat professionals hen betrekken bij beslissingen. Dit is ook nodig voor groei en ontwikkeling. Zingeving speelt een belangrijke rol, vooral omdat jongeren in jeugdhulp met verblijf vaak worstelen met gevoelens van zinloosheid en een negatief zelfbeeld (Dings, 2020; Ryan & Deci, 2017).  

Het Kinderrechtencollectief (z.d.) geeft deze praktische tips aan professionals om kinderen en jongeren beter te betrekken: 

• Bereid gesprekken goed voor. Geef jongeren duidelijke informatie om na te kunnen denken over keuzes.
• Geef ruimte jongeren om hun gedachten en gevoelens te uiten.
• Neem de inbreng van jongeren serieus bij het nemen van besluiten.
• Geef een terugkoppeling wat er met de inbreng is gedaan.
• Vertel jongeren dat ze bezwaar kunnen maken als ze het niet eens zijn met een besluit. 

Werk met haalbare doelen 

Voor het ontwikkelingsproces van het kind of de jongere is het belangrijk om haalbare doelen te stellen. Hierbij gebruik je de uitkomsten van de gedeelde verklarende analyse die is opgesteld voorafgaand aan de start van de jeugdhulp met verblijf of bij overplaatsing. Bij een gedeelde verklarende analyse kijken de betrokkenen niet alleen naar wat er aan de buitenkant zichtbaar is, maar vooral naar de oorzaken daarachter. Een verklarende analyse wordt samen met de jongere, de ouders, mensen uit hun omgeving en betrokken professionals gemaakt. Er wordt in kaart gebracht wat er speelt, wat er goed gaat, wat eerder geprobeerd is en wie er kunnen helpen. (Tempel et al., 2022; richtlijn Uithuisplaatsing en terugplaatsing).  

De analyse helpt dus bij het kiezen van de juiste behandeling of therapie, maar is ook belangrijk voor hoe je het pedagogisch klimaat vormgeeft – binnen de groep én in de klas. De analyse helpt je als professional om waardevolle inzichten toe te passen in je werk met jongeren in jeugdhulp met verblijf en het onderwijs.  

Doelen stellen in jeugdhulp met verblijf begint met het erkennen van de unieke behoeften, mogelijkheden en omstandigheden van iedere jongere. Betrek hen actief bij het bepalen van doelen die relevant en haalbaar zijn voor hun individuele ontwikkelingstraject (Kuin & Boyer, 2014). 

Zorg voor open communicatie 

Jongeren kunnen doelen stellen als ze zich gehoord, gerespecteerd en ondersteund voelen (Kuin & Boyer, 2014; Kovács et al., 2021). Zorg als professional voor open communicatie, zodat ze zich vrij voelen om gedachten, zorgen en doelen te delen, zonder bang te zijn voor oordelen of kritiek (Kovács et al., 2021). 

Haalt de jongere de doelen niet, dan kan dit voelen als falen. Laat het daarom meedenken over doelen die passen bij de situatie. Merk je bijvoorbeeld dat iemand moeite heeft om op tijd op te staan? Ga dan samen op zoek naar wat nodig is om het doel wel te halen. Zo werk je stap voor stap aan zelfregulatie. 

Houd rekening met terugval 

Het is belangrijk om niet alleen positief gedrag te belonen en coping mechanismen te herkennen, maar ook om voorbereid te zijn op eventuele terugval. (Harder et al., 2012; Van der Helm, 2011).  

Jongeren in jeugdhulp met verblijf kunnen vanwege hun ontwikkelingsgeschiedenis meer moeite hebben om hun emoties te reguleren, waardoor ze sneller in onveilige relationele situaties belanden (Chartier & Blavier, 2022). Het gebrek aan emotieregulatie hangt vaak samen met onveilige hechtingsstijlen (Costa et al., 2020). Blijf als professional flexibel en begripvol in je aanpak en zorg dat je weet hoe zelfregulatie en hechting werken. Als je bij het stellen van doelen al rekening houdt met een mogelijke terugval, heeft dat een positieve invloed op het pedagogisch klimaat en helpt het de competentie van de jongere te versterken (Kovács et al., 2021; Van der Helm, 2011). 

Het stimuleren van relationeel herstel hoort bij de begeleiding. Door de band tussen jongeren en hun ouders te versterken, draag je als professional bij aan een groter welzijn van jongeren (Shalem et al., 2022). 

Positieve omgang met elkaar

De manier waarop jongeren met elkaar omgaan, bepaalt voor een groot deel de sfeer in de groep. Dankzij positieve relaties voelen zij zich veiliger en meer verbonden. 

Daarom is het belangrijk dat je als jeugdprofessional actief bijdraagt aan hoe deze omgang vorm krijgt. Bespreek met jongeren wat zij belangrijk vinden in de omgang met elkaar, hoe zij de sfeer ervaren, welke regels zij belangrijk vinden en welke groepsactiviteiten zij willen organiseren. Zorg dat je hierbij goed luistert en hun inbreng serieus neemt. 

Jongeren hebben ondersteuning nodig bij het leren aangeven van hun grenzen. Weet daarom hoe jongeren zich tot elkaar verhouden, stel duidelijke en eerlijke grenzen met redelijke consequenties. Door jongeren medeverantwoordelijk te maken voor de sfeer en onderlinge interactie stimuleer je hun om elkaar aan te spreken en te onderhandelen. 

Optimaal ontwikkelingsklimaat

De manier waarop jongeren met elkaar omgaan, heeft veel invloed op het pedagogisch klimaat. Goede relaties tussen jongeren beïnvloeden hun individuele gedrag en leiden tot betere behandeluitkomsten (Boendermaker et al., 2013; Sonderman et al., 2021). 

Als je contact tussen jongeren, hun ouders en bredere netwerken stimuleert, voelen ze zich vaak meer verbonden en gesteund. Ook gezamenlijke activiteiten zoals sporten dragen daaraan bij (Boendermaker et al., 2013; Sonderman et al., 2020). Als professional speel je een actieve rol in het vormgeven van een optimaal ontwikkelingsklimaat. Je moedigt jongeren aan om zelf bij te dragen aan hun persoonlijke groei en ontwikkeling (Van der Helm et al., 2021, 2024). 

Vervangende thuisomgeving

Het Nederlandse beleid is erop gericht jongeren een vervangende thuisomgeving te bieden die aansluit op hun behoeften en ontwikkeling. Het doel is dat kinderen jongeren zich in deze leefomgeving op hun gemak voelen en zichzelf kunnen zijn. 

Eén leefwereld

Professionals in de jeugdhulp met verblijf denken vaak nog in losse onderdelen, zoals de ‘leefgroep’, ‘school’ en ‘thuis’. Maar voor jongeren zelf is hun leefwereld één geheel, waardoor hun ervaringen niet in strikt afgebakende categorieën lijken te passen. Het is daarom belangrijk dat je als professional aansluit bij de hele leefwereld van de jongere. Onderwijs speelt hierbij een centrale rol: het bevordert herstel van het normale leven. 

Volgens onderzoek van Beld en collega’s (2019) lopen jongeren met een gebrek aan zelfregulatie meer risico op sociale uitsluiting en afwijzing door hun klasgenoten. Deze problemen komen vaak doordat ze sociale signalen niet goed begrijpen of verwerken. Dat kan leiden tot verschillende vormen van probleemgedrag.

Meedoen op school 

Voor jongeren is school een belangrijke omgeving waar competentie, autonomie en verbondenheid samenkomen (Beld et al., 2019). Maar voor jongeren in de jeugdhulp met verblijf is naar school gaan niet altijd vanzelfsprekend. Zij hebben bijvoorbeeld een taal- of leerachterstand, waardoor zij minder kunnen profiteren van het onderwijsaanbod. Of ze hebben moeite met het gedrag dat nodig is om mee te doen op school (Leone & Weinberg, 2010). 

Als professional is het belangrijk om daar oog voor te hebben. Werk samen met ouders en school om deze jongeren een zo normaal mogelijke schooltijd te bieden (art. 28 IVRK). Er is behoefte aan betere samenwerking tussen jeugdhulp en onderwijs. Zo kunnen jongeren die niet thuis opgroeien toch toegang krijgen tot goed onderwijs (Beld et al., 2010; Leone & Weinberg, 2010). 

De rol van de professional  

Een goed werkklimaat is belangrijk voor een positief pedagogisch klimaat. Als jeugdprofessional ben je daarmee met je organisatie verantwoordelijk voor een goede samenwerking met open communicatie in het team. Sta open voor feedback van elkaar. Als professional in de jeugdhulp heb je een belangrijke invloed op het pedagogisch klimaat. Je manier van werken heeft zichtbaar effect op hoe kinderen en jongeren het klimaat ervaren (Dekker & Van Miert, 2020; Harder et al., 2009). Ontwikkelingen zoals personeelstekort en zzp’ers met kortlopende contracten kunnen het pedagogisch klimaat negatief beïnvloeden (Dekker & Van Miert, 2020). 

Zet in je aanpak als professional in op een evenwicht tussen flexibiliteit en structuur. Jongeren hebben beide nodig. Flexibiliteit geeft ruimte om te leren en ontwikkelen, structuur geeft een gevoel van veiligheid. Die balans kan een uitdaging zijn. Daarom is goede ondersteuning vanuit de organisatie belangrijk (De Valk, 2019). 

Wat organisaties kunnen doen 

Net als jongeren hebben professionals basisbehoeften zoals verbondenheid, competentie en autonomie (Ryan & Deci, 2017). Dit vraagt van organisaties dat zij daarin investeren. Een positief werkklimaat draagt bij aan het welzijn en de professionele ontwikkeling van medewerkers (De Valk, 2019; Dekker & Van Miert, 2020; Stams & Van der Helm, 2017). 

Deze richtlijn omschrijft werkklimaat als: 

De kwaliteit van de sociale en fysieke werkomgeving die voldoende en noodzakelijke voorwaarden biedt voor professioneel functioneren, met respect voor de menselijke waardigheid en mensenrechten van het personeel. Dit omvat taakeisen, beslissingsruimte van werknemers, en faciliteert herstel en succesvolle deelname aan de samenleving van kinderen en jongeren (cliënten) (De Valk, 2019) (gebaseerd op Heerkens et al., 2004; Stams & Van der Helm, 2017). 

Reflectie en ondersteuning 

Naast ondersteuning vanuit de organisatie is het belangrijk dat professionals en teams regelmatig reflecteren op het eigen handelen. Teamreflectie helpt bij het vinden van balans tussen flexibiliteit en controle. Teamcoaching is een waardevol instrument om het werkklimaat te verbeteren (Dekker & Van Miert, 2020). 

Van professionals in de jeugdhulp met verblijf wordt veel verwacht. Wees je daarom bewust van je persoonlijke stijl, emotionele stabiliteit en hoe je reflecteert op je eigen gehechtheid. Weet welke invloed je persoonlijkheid heeft op de omgang met kinderen en jongeren (Höfte et al, 2024). Als je je eigen krachten en valkuilen kent, kun je (onbewust) negatieve interacties beter voorkomen. 

Casusbesprekingen, training en intervisie helpen hierbij (Harder, 2012; Van der Helm, 2011). Voor goed en eerlijk werken vanuit kinderrechten zijn ook casusbesprekingen (moreel beraad), training en supervisie nodig (Goense, 2016; Nooteboom et al., 2019). 

Feedback over het pedagogisch leefklimaat

Feedback over het pedagogische klimaat is belangrijk om gerichte verbeteringen aan te kunnen brengen. Je kunt dit doen op individueel niveau (tussen jongere en begeleider), maar ook op groeps- of instellingsniveau door gegevens van meerdere jongeren samen te bekijken. 

Met meetinstrumenten onderzoek je hoe jongeren het pedagogisch klimaat beoordelen. Onder andere deze instrumenten kun je gebruiken om het pedagogisch klimaat te evalueren: 

• Inspectieteams Q4C (Stichting Alexander): jongeren voeren zelf inspecties uit op basis van de kwaliteitsstandaarden van Quality for Children (Q4C).   
• Handleiding herziene versie leefklimaatvragenlijst (Group Climate Inventory, revisited, GCI-R): een vragenlijst voor jongeren vanaf 12 jaar die het klimaat in de groep meet.
• Vragenlijst Pedagogisch Klimaat voor kinderen van 4-8 jaar (Group Climate Inventory-Revisited (GCI-R)): een aangepaste versie voor kinderen van 4 tot 8 jaar
• Vragenlijst Pedagogisch Klimaat voor kinderen van 8-15 jaar (Group Climate Inventory-Revisited (GCI-R)): een aangepaste versie voor kinderen van 8 tot 15 jaar
• QUICKSCAN - Annemarie Stevens Pedagogisch Specialist: QuickScan pedagogisch klimaat basisonderwijs.

Zie Pedagogisch klimaat. 

Vergroten veiligheidsbeleving

Veiligheid betekent vaak dat er geen ónveiligheid is. Dus dat er geen factoren aanwezig zijn die onveiligheid veroorzaken. Dit kan gaan over verschillende vormen van mishandeling, zoals emotionele, lichamelijke en seksuele mishandeling en emotionele verwaarlozing (art. 37 IVRK). Onveilige situaties zijn onder te verdelen in acute onveiligheid en structurele onveiligheid, die langer aanhoudt (NJi, z.d-d). Om het veiligheidsgevoel van jongeren en hun ouders te vergroten, kunnen de volgende acties helpen: 

• Bespreek met jongeren, ouders en ketenpartners over veiligheidsbeleving in huis of op de groep. Praat ook over welke risico’s acceptabel zijn om de autonomie te vergroten. Luister goed naar wat jongeren belangrijk vinden en betrek hen bij beslissingen die hun leven beïnvloeden. (art. 12 IVRK) (Bouma et al., 2017; Evans, 2018; Griffith et al., 2013; Sondeijker et al., 2020).
• Houd contact met jongeren die een onveilige situatie veroorzaken. Onderzoek samen waarom ze zich zo gedragen. Kijk ook eerlijk naar je eigen handelen en naar wat er speelt in de omgeving de jongere.
• Ken de voorgeschiedenis van de jongere, maak gebruik van signaleringsplannen en stel bij waar nodig.
• Maak een risico-inventarisatie op maat waarin je focust op de specifieke situatie en omstandigheden. Doe dit in samenspraak met de jongere en de ouders. Stel een veiligheidsplan op en check regelmatig of je dat moet bijstellen.  

Gezonde (seksuele) ontwikkeling 

Binnen jeugdhulp met verblijf is het belangrijk dat jongeren zich op een gezonde manier kunnen ontwikkelen. Dit geldt ook voor hun seksuele ontwikkeling. Een gezonde (seksuele) ontwikkeling betekent dat zij vragen kunnen stellen, steun krijgen bij wat ze meemaken en (seksueel) misbruik voorkomen.  

Jeugdhulp met verblijf moet een omgeving zijn waarin jongeren hun (seksuele) identiteit op een positieve en veilige manier verkennen. Een omgeving waar ze zich bewust worden van hun eigen (seksuele) gevoelens en grenzen. Ze leren over wederzijds respect, toestemming, gezonde relaties en grensoverschrijdend gedrag (NJi, z.d-d; Sonderman, 2023). 

Ondersteuning bij seksuele ontwikkeling 

Jongeren in jeugdhulp met verblijf hebben recht op ondersteuning bij hun seksuele ontwikkeling. Hiervoor bestaan informatieve en begeleidende programma’s die passen bij hun leeftijd en ontwikkeling. Maar een veilige omgeving is niet genoeg. Je kunt als jeugdprofessional jongeren ook op veel andere manieren ondersteunen bij hun ontwikkeling en welzijn. Dit zijn enkele aandachtspunten: 

• Open communicatie: het is belangrijk dat kinderen en jongeren makkelijk met hulpverleners kunnen praten. Zorg dat ze zich vrij voelen om vragen te stellen, zorgen te uiten en informatie te delen over hun seksuele gevoelens en ervaringen (NJi, z.d.-d). Maak duidelijk dat ze daarnaast terechtkunnen bij een vertrouwenspersoon en hoe ze die kunnen bereiken. 
• Seksuele voorlichting: informatieve programma’s over seksualiteit moeten passen bij de leeftijd en behoeften van jongeren. Denk aan onderwerpen als het lichaam, anticonceptie, (seksuele) gezondheid, wederzijds respect en toestemming.
• Normalisatie van seksualiteit: seksualiteit hoort bij het leven. Geef jongeren mee dat het normaal is om hier vragen over te hebben en erover te praten. 
• Preventie van grensoverschrijdend gedrag: zorg voor een klimaat waarin (seksueel) grensoverschrijdend gedrag wordt voorkomen. Dit geldt zowel tussen jongeren onderling als met professionals. Hierbij zijn ook gedragsregels en protocollen nodig, voor als er wel iets voorvalt.
• Privacy en vertrouwen: jongeren moeten erop kunnen vertrouwen dat ze met professionals vertrouwelijk kunnen praten over persoonlijke (seksuele) zaken. Zorg dat zij weten dat je hun vragen en zorgen met respect en discretie behandelt.
• Genderinclusiviteit: zorg voor een klimaat dat diversiteit in genderidentiteit en -expressie erkent en respecteert. Zo voelen jongeren zich vrij om hun eigen identiteit en geaardheid te verkennen. 
• Deskundigheid van professionals: professionals binnen jeugdhulp met verblijf horen deskundig en getraind te zijn op het gebied van seksuele voorlichting, misbruikpreventie en omgaan met seksuele vraagstukken (NJi, z.d-d; Sonderman, 2023). 

Interactieprocessen tussen jongeren

Het is belangrijk dat professionals oog hebben voor de interactieprocessen tussen jongeren in een (on)veilige groepssfeer. Bij negatieve interactie kunnen ze leren om fouten te herstellen in het contact met anderen en de groep. Eerlijke groepsregels en afspraken helpen daarbij – zeker als je jongeren actief betrekt en rekening houdt met individuele behoeften en ervaringen.

Positieve groepscultuur

Positieve relaties tussen jongeren zorgen vaak voor minder stress en een groter gevoel van veiligheid. Als jongeren elkaar op een goede manier beïnvloeden, kunnen er positieve veranderingen ontstaan. Een mogelijke aanpak is de positive peer culture: een positieve groepscultuur, waarbij je als professional een doorslaggevende rol hebt. Je maakt duidelijke afspraken met de jongeren die hun autonomie ondersteunen en kijkt mee of ze die naleven. Tegelijk pas je zo weinig mogelijk dwang en drang toe. Hierdoor ervaren ze dat ze in een veilige omgeving verblijven. Samen beslissingen nemen en goed gedrag stimuleren zijn waardevolle manieren om een veilige omgeving te creëren (Eltink et al., 2024; Sonderman, 2023; Zelechoski et al., 2013).

Spanningen op de groep

Het is belangrijk dat professionals goed letten op hoe jongeren met elkaar omgaan. Door op tijd spanningen of negatieve patronen in de groep te herkennen, kun je conflicten en agressie voorkomen. Als professionals kun je via training je bewustzijn van deze processen vergroten. Kinderen en jongeren met aanpassingsproblemen zijn vatbaarder voor geweld door leeftijdsgenoten. Als zij ook geweld van personeel meemaken, neemt dit risico nog verder toe (Khoury-Kassabri & Attar-Schwartz, 2014; Riemersma et al., 2023; Sonderman, 2023). 

Wanneer jongeren angstig zijn voor anderen op de groep, is het belangrijk daarop alert te blijven en te observeren. Ga er zo mogelijk over in gesprek. Voorlichtingsprogramma’s die aansluiten bij de leeftijd en behoefte van het kind of de jongere, helpen hierbij. Ook als de situatie tijdelijk rustig lijkt, hoor je als professional alert te blijven. Zo draag je bij aan een veilige omgeving waarin professionals samenwerken aan veiligheid en veiligheidsbeleving. Met ruimte voor aanvaardbare risico's, zodat jongeren hun autonomie vergroten (Van der Helm et al., 2011; 2017).

Jongeren en hun ouders noemen de volgende aandachtspunten voor professionals om grensoverschrijdend gedrag tussen jongeren te voorkomen:

• Geef voorlichting en informatie over groepsdruk, pesten, discriminatie, agressie en seksueel misbruik binnen de groep. Leg uit wat normaal gedrag is en wat niet, en wat je wel en niet accepteert.
• Wees zichtbaar en geef het goede voorbeeld. Door zichtbaar en aanspreekbaar te zijn en als rolmodel op te treden, kun je grensoverschrijdend gedrag voorkomen. Geef voldoende individuele aandacht aan kinderen en jongeren, bespreek regelmatig de interacties en bescherm ook tegen drugsmisbruik (art. 33 IVRK).

Reageer bij grensoverschrijdend gedrag. Als je grensoverschrijdend gedrag ziet, moet je altijd ingrijpen. Kinderen en hun ouders zeggen daarover: “Als je het ziet, moet je iets doen!”

Interactie tussen professional en jongere

Open dialogen dragen bij aan wederzijds begrip en vertrouwen. Het gaat dan om dialogen waarin jongeren met professionals hun ervaringen, zorgen en ideeën delen over veiligheid en autonomie. Herstel het als professional ook zelf als er iets ‘fout’ gaat in het contact, wees daarbij eerlijk en open. Vermijd regels die goed contact in de weg staan, zoals isolatie, en vertrouw op het vermogen van kinderen en jongeren om met dagelijkse uitdagingen om te gaan. Blijf bovendien alert op signalen van beheersing.

Samen beslissen

Gedeelde besluitvorming draagt bij aan veiligheid, autonomie en het gevoel van eigenwaarde (richtlijn Samen beslissen over hulp; Parhar et al., 2008; Sondeijker et al., 2020). Door jongeren actief te betrekken bij het nemen van beslissingen, stimuleer je hun intrinsieke motivatie, vertrouwen en persoonlijke ontwikkeling (Parhar et al., 2008). Hierdoor ervaren ze meer controle over hun leven, wat hun gevoel van veiligheid versterkt (art. 12 IVRK). Uit onderzoek blijkt ook dat wanneer je dwang en drang in de besluitvorming vermijdt, dit het gevoel van respect en waardigheid vergroot (richtlijn Samen beslissen over hulp; Parhar et al., 2008).

Zonder oordelen

Deze manier van werken benadrukt dat jongeren belangrijke samenwerkpartners zijn in het jeugdzorgproces. Hun stem en keuzes worden gerespecteerd. Als kinderen en jongeren moeite hebben met bepaalde situaties, biedt deze aanpak ruimte om samen oplossingen te zoeken zonder te oordelen (richtlijn Samen beslissen over hulp). Dit zorgt voor een omgeving waarin jongeren zich veilig voelen om hun zorgen en behoeften te uiten. Ze weten dat professionals hen serieus nemen en actief betrekken bij het zoeken naar oplossingen. Dat draagt bij aan intrinsieke motivatie, vertrouwen en persoonlijke ontwikkeling van jongeren (Eltink et al., 2024).

Dwang vermijden

Het gebruik van dwang moet je als professional zoveel mogelijk vermijden (richtlijn Samen beslissen over hulp). Als je het toch wilt inzetten, is het belangrijk eerst te luisteren, gevoelens te bespreken en te zoeken naar andere oplossingen. Als dat niet werkt, kan een (van tevoren besproken) consequentie volgen. Dit moet dan een consequentie zijn die tijdelijk is, direct volgt op het gedrag en duidelijk gekoppeld is aan de overtreden grens. Ook moet de consequentie haalbaar, evenredig en niet-schadelijk zijn. En tot slot is het nodig dat de consequentie het gedrag begrenst. Niet de persoon wordt veroordeeld, wel het gedrag. Na verloop van tijd keert het vertrouwen terug, samen met de vrijheden (Sondeijker et al., 2020). 

Deze benadering sluit aan bij de richtlijn Samen beslissen over hulp, die pleit voor samenwerking tussen jongeren, hun ouders en professionals. Als je de stem van jongeren erkent en het partnerschap tussen jongeren, hun ouders en professionals versterkt, verbeter je de hulpverlening en de veiligheidsbeleving en het welzijn van alle betrokkenen (Eltink et al., 2024; Sondeijker et al., 2020).

Reflectie, intervisie en teamcoaching

Om te voorkomen dat de nadruk komt te liggen op controle, moeten professionals kritisch kunnen kijken naar hun eigen handelen en het handelen van hun team. Reflectie, intervisie en teamcoaching helpen daarbij. Ook dragen die bij aan het professioneel handelen van het hele team.

Regelmatig reflecteren

Werken in de jeugdhulp met verblijf is intensief. Als professionals ben je afhankelijk van elkaar en de werkomgeving kan veeleisend zijn. Het is een uitdaging om de juiste balans te vinden: aan de ene kant wil je genoeg flexibiliteit om de ontwikkeling van jongeren te stimuleren, aan de andere kant is er voldoende controle nodig om chaos en problemen te voorkomen. Bij het zoeken naar die balans komen vaak dilemma's voor. 

Om te voorkomen dat de nadruk te veel op controle komt te liggen, is het belangrijk dat je als professional regelmatig reflecteert op je eigen handelen en het handelen van je team. Zorg dat je daarvoor een passende reflectiemethode gebruikt (Dekker & Van Miert, 2020). Een team dat stabiel en veilig is, reflecteert regelmatig op emoties, dilemma’s en twijfels om het professioneel handelen te versterken en het handelen vanuit angst, onzekerheid en/of machteloosheid te verminderen (De Valk, 2019; Formenti & Rigmonti, 2020).

Reflectiemethode voor teams

De academische werkplaats ontwikkelde een methode (Nooteboom et al, 2019). De methode helpt om samen het werk te evalueren, zodat je ervan kan leren en beter leert omgaan met lastige situaties. Drie onderdelen staan centraal:

• Zorg voor een veilige basis: teamleden moeten zich durven uitspreken. Gelijkwaardigheid, vertrouwen, duidelijke communicatie, afspraken nakomen en de onderlinge relatie tussen de teamleden zijn belangrijk.
• Stel reflectieve vragen: door goed door te vragen op wat iemand denkt of voelt, begrijp je keuzes beter. Het gaat niet om oordelen, maar om het leerproces van de professional.
• Geef constructieve feedback: de feedback is eerlijk, opbouwend en helpt collega’s verder. Door patronen te benoemen, maak je elkaar bewust van hoe het team werkt en wat beter kan. 

Vrijheidsbeperkende maatregelen

Maartregelen moeten altijd proportioneel zijn (niet zwaarder dan nodig) en je hoort ze alleen te gebruiken als het niet anders kan (subsidiair) en als je een duidelijk doel hebt (doelmatig). Evalueer regelmatig of de maatregel nog werkt en of er een aanpassing nodig is.

Gesloten jeugdhulp

Sociale veiligheid 

Als professional in de gesloten jeugdhulp is het je opdracht om een zo veilig mogelijke leefomgeving te bieden, waarin je kinderen en jongeren ondersteunt en ze zich kunnen herstellen. Daarbij heb je ook een bepaalde invloed en macht. Denk aan het opstellen van regels of het bepalen welke observaties en ervaringen je rapporteert (Crewe, 2011). Het is belangrijk dat je je bewust bent van die invloed en die op een positieve manier inzet voor een sociaal veilig klimaat. 

Grensoverschrijdend gedrag door professionals

Onderzoek geeft inzicht in preventie van grensoverschrijdend gedrag door professionals. Het gaat hierbij over gedrag dat afwijkt van de beroepscodes, kwaliteitskaders en professionele moraal. Grensoverschrijdend gedrag is ook het onterecht of te streng inperken van de vrijheid, waardoor je kinderrechten en psychologische basisbehoeften schendt (De Valk, 2019; Höfte, 2024). De Valk (2019) spreekt over ‘beheersing’ als een autoriteitsfiguur doelbewust schade toebrengt aan het kind of de jongere, dan wel willekeurig of onwettig de vrijheid beperkt. Meestal gebeurt dit door de inzet van vrijheidsbeperkende maatregelen.

Wettelijke basis voor vrijheidsbeperkende maatregelen

Als professional mag je jongeren niet zomaar van hun vrijheid beroven (art. 37 IVRK). Je mag alleen vrijheidsbeperkende maatregelen inzetten als daar een wettelijke basis voor is. Dit betekent dat je ze uitsluitend mag inzetten als:

• je de maatregel toepast binnen de gesloten jeugdhulp, met een machtiging van de kinderrechter;
• de maatregel nodig is om de veiligheid van de jongere of anderen te waarborgen;
• de maatregel helpt om gevaar voor de gezondheid voor de jongere of anderen af te wenden.;
• de maatregel bijdraagt aan het bereiken van de doelen die met de jeugdhulp zijn vastgesteld voor de ontwikkeling van de jongere (art. 6.3.1.1 Jw). 

Maatregelen in het hulpverleningsplan

Het hulpverleningsplan is de basis wanneer je als jeugdprofessional vrijheidsbeperkende maatregelen toepast. Dit plan wordt vastgesteld zodra de jongere in de gesloten accommodatie aankomt. Hierin staat expliciet aangegeven welke maatregelen je kunt toepassen, wanneer en voor welke duur. Maatregelen die niet zijn opgenomen in het hulpverleningsplan mag je alleen inzetten ter overbrugging van een noodsituatie. Hierbij moet binnen twaalf uur instemming van een gedragswetenschapper komen en deze mag maximaal drie dagen duren (art. 6.3.1.2 Jw).

Sterkere rechtspositie 

Sinds 1 januari 2024 is de rechtspositie van kinderen en jongeren in de gesloten jeugdhulp versterkt. Er gelden nu strengere voorwaarden voor het opleggen van een vrijheidsbeperking. Een belangrijke aanvulling is het beginsel ‘Nee, tenzij’. Vrijheidsbeperking mag alleen als het echt niet anders kan.Ook zijn de voorwaarden voor vrijheidsbeperkende maatregelen en het verantwoorden daarvan aangescherpt. Het doel is dat kinderen en jongeren zo min mogelijk te maken krijgen met vrijheidsbeperking. Daarbij is het belangrijk dat het handelen of ingrijpen van een professional goed aansluit bij de problemen en de zorgbehoefte van de jongere. Dit vraagt om maatwerk.

Impact vrijheidsbeperkende maatregelen

Vrijheidsbeperkende maatregelen tasten de autonomie van  jongeren aan, beperkt vrijheden en kan schadelijk zijn. De maatregel kan zorgen voor een onveilig gevoel en leiden tot meer probleemgedrag. Ook hebben vrijheidsbeperkingen impact op groepsgenoten die er getuige van zijn (Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd, 2022).Als er sprake is van ernstig grensoverschrijdend gedrag tijdens een incident of crisissituatie, moet je als professional technieken of maatregelen gebruiken die passen binnen de afgesproken werkwijze. Ze moeten altijd proportioneel, tijdelijk en doelmatig zijn. Als je hiervan afwijkt, ontstaat meer kans op onveiligheid en onvoorspelbaarheid.

Spanning verminderen 

Om grensoverschrijdend gedrag om te buigen, kunnen professionals spanningsopbouwschema’s gebruiken die gekoppeld zijn aan de-escalatieplannen. Een woedethermometer bijvoorbeeld, biedt inzicht in hoe woede zich opbouwt. De professional kan dan samen met de jongere bespreken wat die zelf kan doen of hoe anderen kunnen helpen om de spanning te verminderen (zie ook richtlijn Ernstige gedragsproblemen). 

Alternatieve strategieën

Leg de nadruk op het terugdringen van vrijheidsbeperkende maatregelen. Gebruik in plaats daarvan alternatieve strategieën om met uitdagend gedrag om te gaan. Denk aan het stimuleren van positieve gedragsverandering en het reguleren van emoties. Beperk het gebruik van restrictieve interventies en vrijheidsbeperkende maatregelen tot een minimum, en zet ze alleen in als het wettelijk mag. Volg het uitgangspunt: ‘Nee, tenzij’ en wees je bewust van de mogelijke negatieve gevolgen voor de autonomie en het gevoel van veiligheid van de jongere en andere betrokkenen.

Beperken van vrijheid in open jeugdhulp met verblijf

Anders dan in de gesloten jeugdhulp is voor de open jeugdhulp met verblijf in de wet geen regeling opgenomen die vrijheidsbeperking toestaat. Dit betekent dat je in de open jeugdhulp met verblijf geen vrijheidsbeperkende maatregelen mag toepassen, tenzij er sprake is van een noodsituatie (RSJ, 2023). Als professional is het belangrijk dat je het verschil kent tussen het beperken van vrijheid en gewone opvoedingsmaatregelen. Bespreek dit ook met jongeren zodra de kans bestaat dat hun vrijheid (tijdelijk) wordt beperkt of wanneer er afspraken worden gemaakt die zij mogelijk als beperking ervaren. Op die manier begrijpen zij beter wat er speelt en waarom bepaalde keuzes worden gemaakt. De Handreiking Omgaan met dilemma’s rond vrijheidsbeperking in de open jeugdhulp van het NJi kan hierbij helpen (Omgaan met dilemma’s rond vrijheidsbeperking in de open jeugdhulp). Belangrijke aandachtspunten daarbij zijn:

• Spreek met jongerenkinderen, hun ouders, de gedragswetenschapper, collega’s en anderen over dilemma’s rond vrijheidsbeperking. Hoe kijken zij ernaar?
• Vraag de vertrouwenspersoon of ervaringsdeskundigen om mee te denken.
• Neem samen tijd en ruimte om te kijken welke mogelijkheden er zijn en om samen een passende aanpak te bedenken.
• Blijf bij jezelf nagaan wat de situatie doet met jou, en of dat wat je doet in lijn is met je normen en waarden. En hoe je je erbij voelt.
• Maak gebruik van hulpmiddelen, methoden, de beroepscode en goede voorbeelden.
• Blijf openstaan om met elkaar te leren en te reflecteren op hoe het beter en anders kan. Maak hier tijd voor.
• Registreer incidenten, analyseer ze en evalueer ze met alle betrokkenen en leer ervan.

Regels en afspraken

Eerlijke regels en afspraken zijn belangrijk om een optimale structuur, veiligheid en positieve interactie te waarborgen en daarmee het pedagogisch klimaat te verbeteren. Deze moeten de autonomie van jongeren en medewerkers ondersteunen en niet beperken (Eltink et al., 2020). Te veel regels en voorschriften kunnen juist het tegenovergestelde effect hebben: ze kunnen de motivatie van jongeren inperken of schaden (De Valk, 2019; Eltink et al., 2020; Van der Helm et al., 2018). Een jeugdprofessional laat jongeren daarom actief meedenken over de regels en afspraken. Daarbij is er aandacht voor de behoeften en ervaringen van iedere jongere. Zo ontstaat een omgeving waarin zij samen met professionals werken aan hun gevoel van veiligheid en autonomie (Van der Helm et al., 2017). Deze aanpak geeft de ruimte om risico’s te nemen en stimuleert persoonlijke groei. 

Meer flexibiliteit

Maak onderscheid tussen regels en afspraken: regels zijn over het algemeen minder flexibel dan afspraken. In een snel veranderende omgeving zoals jeugdhulp met verblijf is het aan te raden om het aantal regels te beperken (Van der Helm et al., 2018). Regels gelden meestal altijd, omdat ze vanuit externe instanties komen. Terwijl je afspraken kunt gebruiken om te reflecteren en aanpassen aan de situatie. Voor dagelijkse zaken is het vaak beter om samen afspraken te maken in plaats van regels van bovenaf op te leggen. Afspraken geven meer flexibiliteit en kun je beter aanpassen aan de ontwikkeling en volwassenheid van zowel jongeren als professionals.

Risicotaxatie-instrumenten

Binnen de jeugdhulp met verblijf is het belangrijk om veiligheidsrisico's zorgvuldig te beoordelen. Voor de richtlijn Samen beslissen over hulp zijn verschillende risicotaxatie-instrumenten geanalyseerd, in samenwerking met onderzoeksinstituten en praktijkinstellingen. Deze instrumenten voorspellen risico’s niet allemaal even goed, maar ze kunnen je als jeugdzorgprofessional wel helpen om veiligheidskwesties gestructureerd aan te pakken. Ze maken het makkelijker om gevoelens en vermoedens te formuleren en stimuleren gesprekken over veiligheidszaken met zowel ouders als jongeren.

Professionals benadrukken het belang van nauwe samenwerking tussen zorgverleners, onderwijsinstellingen, jongeren en hun ouders om een betrouwbare inschatting te maken van risicovol en grensoverschrijdend gedrag. Focus daarbij op de specifieke situatie en omstandigheden van de individuele jongeren (art. 3 IVRK). 

Veiligheid borgen

Zie als jeugdprofessional risicotaxatie-instrumenten als onderdeel van een bredere aanpak. Het doel is niet om alle risico's volledig weg te nemen, maar om samen met jongeren te bepalen wat veiligheid betekent en hoe die te waarborgen. Zo blijft er ook ruimte voor groei, ontwikkeling en autonomie. Instrumenten zoals de Veiligheidsinstrumenten van Lammers en Brants (2010), de Veiligheidsbarometer (Boeser & Van Montfoort, 2009) en het Overzicht Risico-indicatoren voor Risicoprofiel Jeugdhulp (Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd, 2018) kunnen helpen om zicht te krijgen op de veiligheid van jongeren en mogelijke veiligheidsrisico’s.

Voorkomen van schijnveiligheid

Het werken met protocollen, richtlijnen en instrumenten kan volgens ervaringsdeskundigen, ouders en jongeren een vorm van schijnveiligheid creëren. Wees als professional daarom altijd kritisch en overleg bij eventuele vragen of zorgen met collega’s en/of een leidinggevende. Veiligheid en veiligheidsbeleving van jongeren moeten structureel aandacht krijgen, waarbij je ook ouders en het sociale netwerk actief betrekt. In jeugdhulp met verblijf kan het limit setting-model helpen om afspraken op te nemen in de begeleiding. Dit model streeft ernaar dat jongeren zo normaal mogelijk opgroeien, met verantwoordelijkheden die passen bij hun leeftijd en voldoende contact met betekenisvolle anderen. Het model vermijdt regels die dit contact hinderen, zoals isolatie, en gaat ervan uit dat professionals erop vertrouwen dat jongeren dagelijkse uitdagingen aan kunnen gaan. Gedwongen overplaatsingen als straf passen niet in dit model. 

Hoewel het limit setting-model voordelen heeft, bestaat het risico dat het onbewust gebruikt wordt om repressie goed te praten. Daarom is het belangrijk dat je bij de toepassing ervan aandacht besteedt aan de veiligheidsaspecten. Onjuist gebruik kan tot problemen leiden (Van der Helm, 2019).

Lerende en open omgeving

Verschillende factoren beïnvloeden de veiligheid in de jeugdhulp met verblijf, en die gaan verder dan alleen de interactie tussen jongeren of met professionals. Om veiligheid goed te ondersteunen, is een diepgaand begrip van psychopathologie, complex gedrag en de-escalatiemethoden nodig. Zo kun je grensoverschrijdend gedrag voorkomen (De Valk, 2019). 

Professionals moeten passende training krijgen, zodat ze effectief kunnen handelen in situaties waarin ze zich machteloos voelen. Op organisatieniveau is het belangrijk om een omgeving te creëren waarin professionals inspraak hebben en niet worden gestraft voor fouten. Dit draagt bij aan een cultuur van openheid en voortdurende verbetering (Van der Helm, 2019). 

Dit betekent dat instellingen effectieve leerprocessen moeten inrichten, waarbij ze incidenten registreren en grondig analyseren, zodat ze ervan kunnen leren. Goed incidentenbeleid is doorslaggevend. Hierin staat duidelijk beschreven hoe de organisatie omgaat met incidenten, dat die professionals zo goed mogelijk moet steunen zodat ze zich welkom voelen om openlijk over fouten te praten. 

Samen terugkijken

Betrek als professional ouders altijd bij incidenten, zodat zij op de hoogte zijn van onveilige situaties waarin hun kind terechtkomt. Een waardevolle methode om van incidenten te leren, is de 'leerreview'. Verschillende betrokkenen, waaronder professionals en jongeren, kijken daarbij op een veilige en constructieve manier terug op incidenten, met als doel om ervan te leren en verbeteringen door te voeren. Zo’n continu proces van reflectie en verbetering helpt om de veiligheid en het welzijn van jongeren te waarborgen.

Regelgeving over klachten 

Daarnaast moeten organisaties voldoen aan de eisen van de Wet kwaliteit, klachten en geschillen zorg (Wkkgz). Deze wet schrijft voor hoe organisaties incidenten en klachten moeten afhandelen om de veiligheid en kwaliteit van zorg te waarborgen. Jongeren moeten goed geïnformeerd worden over vertrouwenspersonen van Jeugdstem en over de klachtenprocedure. Het moet helder zijn hoe ze een klacht kunnen indienen, en deze procedure moet eenvoudig en toegankelijk zijn. 

Uit onderzoek van Ellemers (2020) naar foutenculturen blijkt dat een open cultuur kan bijdragen aan een meer veiligheid en betere zorg. In een open cultuur zijn fouten bespreekbaar en ervaren professionals de aanmoediging om van die fouten te leren.

Verbinden met ouders

Door nauw samen te werken met ouders ontstaat een constructieve verbinding, die kan bijdragen aan de ontwikkeling van de jongere. Dit betekent dat je als professional niet alleen focust op de individuele ontwikkeling en zorg van een jongere, maar ook rekening houdt en begrip toont voor de ouderlijke rol en het bredere netwerk (art. 8 EVRM). 

Door open te staan voor de inzichten en ervaringen van ouders en op een stimulerende en verbindende manier met hen in gesprek te gaan, voelen ze zich betrokken en meegenomen in de besluitvorming. Zo erken je ouders als belangrijke partners in het hulpverleningsproces (art. 5, 9 en 18 IVRK). Deze werkwijze helpt je ook een breder beeld van de situatie van de jongere te krijgen (zie Toekomstgericht werken).

Samenwerken met ouders

Voor het bevorderen van de samenwerkingen met ouders kun je je als professional richten op de volgende acties:

1. Je betrekt ouders actief bij alle aspecten van de hulpverlening, van de planning tot de uitvoering. Dit houdt in dat je regelmatig overlegt en besluiten gezamenlijk neemt.
2. Je zorgt voor heldere en eenduidige communicatie met ouders en biedt educatieve programma's over zorgprocedures en ondersteuning van jongeren.
3. Je toont empathie en respect voor de ervaringen en gevoelens van ouders. Erken en ondersteun hun rol als deskundigen over hun kind.
4. Je ontwikkelt en voert flexibele zorgplannen uit, aangepast op de behoeften en omstandigheden van elke situatie aan.

Als je jongeren en hun ouders ziet als experts over hun eigen leven en gelijkwaardig behandelt, tellen zowel de kennis van professionals als de ervaring van het gezin mee bij het nemen van beslissingen (zie bouwsteen Toekomstgericht werken en richtlijn Samen beslissen over hulp). Door tijdgebrek en hoge werkdruk is het voor de professional soms lastig om echt goed te luisteren naar jongeren en hun ouders. Toch zijn er professionals bij wie jongeren en ouders zich wel gehoord voelen. Dat lukt vooral als je als professional open luistert, zonder te oordelen (Spijk-de Jonge et al., 2022).

Uitdagingen ouders

De uitdagingen van ouders van jongeren in de jeugdhulp met verblijf kunnen variëren. Het kan gaan om persoonlijke problemen, trauma's uit het verleden, zorgen over machtsongelijkheid en angst voor stigmatisering (Spijk-de Jonge et al., 2022; Veerman et al., 2024). Deze uitdagingen kunnen de samenwerking met professionals lastiger maken. Dit zijn voorbeelden van uitdagingen:

1. Ouders kunnen bang zijn voor stigmatisering en ingrijpen. Ze vrezen vaak dat openheid over hun problemen leidt tot stigmatisering of zelfs tot gedwongen interventies. Hierdoor kunnen zij terughoudend zijn om volledig deel te nemen aan het hulpverleningsproces.
2. De machtsongelijkheid tussen ouders en jeugdhulpverleners kan tot wantrouwen leiden. Vooral in situaties waarin gedwongen maatregelen dreigen, voelen ouders zich overweldigt en niet gehoord in het besluitvormingsproces.
3. Persoonlijke en intergenerationele trauma’s beïnvloeden het vertrouwen van ouders in het jeugdhulpsysteem en hun bereidheid om samen te werken.
4. Ouders hebben behoefte aan empathie, respect en ondersteuning. Ze willen graag dat je hun rol en deskundigheid over hun kind erkent in het hulpverleningsproces. Deze behoeften en uitdagingen negeren, kan de effectiviteit van jeugdhulp verminderen.

Een goede samenwerking tussen ouders en professionals vraagt om betrokkenheid, respect, duidelijke informatie over besluitvorming, aandacht, emotionele steun en advies over gezinsuitdagingen. Dit alles draagt bij aan betere ondersteuning voor deze gezinnen (Harder et al., 2018; Spijk-de Jonge et al., 2022). Het doel blijft altijd hetzelfde: het welzijn van de jongere. In de samenwerking behandel je ouders gelijkwaardig.

Contact houden

Verschillende studies laten zien dat de betrokkenheid van ouders een doorslaggevende factor is voor het welzijn en de ontwikkeling van jongeren in de jeugdhulp met verblijf (Simons et al. 2019, 2020; Spijk-de Jonge et al., 2022). Wanneer je ouders actief betrekt, versterk je het pedagogisch klimaat en dat leidt tot betere behandelresultaten (Tang et al., 2024). 

Jongeren die contact onderhouden met hun ouders en netwerk, hebben een grotere kans om eerder terug te keren naar de eigen omgeving. Hun verblijf in de jeugdhulpinstelling is gemiddeld korter (Ringbom et al., 2022; richtlijn Uithuisplaatsing en terugplaatsing). Ook kan het contact tussen ouder en kind van invloed zijn op toekomstige relaties en het welzijn van zowel de jongere als de ouders (Simons et al., 2019). Je kunt hier via psycho-educatie en regelmatig contact een belangrijke bijdrage aan leveren (richtlijn Samen beslissen over hulp).

Wederzijds respect, begrip en transparante communicatie tussen professionals en ouders helpen om goed samen te werken. Zo bouw je aan een sterke onderlinge alliantie (Pelzer & Winters-van Eekelen, 2024; Tang et al., 2024).

Uit onderzoek blijkt dat een goede samenwerking met ouders zorgt voor betere zorgresultaten en meer tevredenheid bij ouders en professionals. Interventies zoals Close Collaboration with Parents, tonen aan dat nauwe samenwerking bijvoorbeeld leidt tot meer ouderlijke aanwezigheid. Dit ondersteunt de ontwikkeling en het welzijn van de jongere (BioMed Central). 

Ook uit andere onderzoeken blijkt dat familiegerichte zorgmodellen, die in veel verschillende situaties toepasbaar zijn, goed werken. Bij deze modellen werken gezinsleden en professionals samen, wordt rekening gehouden met de familiecontext en krijgen jongeren, hun ouders en professionals goede voorlichting en ondersteuning (BioMed Central) (Tang et al., 2024).

Bewustzijn machtsverschillen

Ouders van kinderen in de jeugdhulp met verblijf voelen angst en wantrouwen. Ze zijn bang dat ze hun ouderlijk gezag verliezen. Het Nederlandse jeugdhulpsysteem is opgedeeld in het vrijwillige en gedwongen kader. Ouders zijn zich vaak bewust van de mogelijkheid dat ze te maken kunnen krijgen met een gedwongen interventie. Ook verwijzen sommige professionals hiernaar, waardoor ouders nog bezorgder raken en meer machtsongelijkheid ervaren. Ze hebben in die situaties vaak het idee dat hun stem niet wordt gehoord. Dat speelt vooral bij intergenerationele problematiek, waarbij ouders negatieve ervaringen met hulpverlening hebben (Spijk-de Jonge et al., 2022; Veerman et al., 2024).

Belangenconflict voorkomen

De angst voor gedwongen interventies gaat ten koste van de werkrelatie. Dit gebeurt vooral wanneer professionals beloftes niet kunnen nakomen of onder tijdsdruk staan. Een taakconflict over wat de beste oplossing voor hun kind is, kan dan uitgroeien tot een belangenconflict, waarbij beide partijen proberen hun standpunt door te drukken. 

Belangenconflicten zijn vaak niet expliciet en kunnen het herstelproces onbewust negatief beïnvloeden. Hierdoor kan de werkalliantie tussen ouders en professional escaleren en kunnen dwangmaatregelen ingezet worden. Soms is er ook sprake van repressief gedrag (De Valk, 2019; Spijk-de Jonge et al., 2022). Begrip van deze dynamiek helpt om gebrek aan vertrouwen in de werkrelatie op te lossen en wantrouwen te verminderen (Spijk-de Jonge et al., 2022; Veerman et al., 2024).

Gelijkwaardig communiceren

Hoewel er een duidelijke scheiding is tussen jongeren, hun ouders en professionals, is het belangrijk om gelijkwaardig te communiceren (richtlijn Samen beslissen over hulp). Hoewel ouders zich misschien nooit volledig gelijkwaardig voelen aan professionals, omdat ze afhankelijk van hen zijn (Van den Berge, 2019). Uit ervaringskennis blijkt dat ouders vooral willen dat je hen betrekt bij de behandeling van hun kind en dat je transparant bent over de behandeling.

Proactief reageren

Door als professional proactief te reageren op signalen, kun je het wantrouwen herstellen en de voortgang van de behandeling waarborgen. Door de ouderbetrokkenheid in combinatie met de leefklimaatmeting te meten, kun je makkelijker naar eventueel wantrouwen vragen en dit herstellen.

Alliantiebreuken voorkomen

Om de samenwerking met ouders te vergroten, is het belangrijk om oog te hebben voor alliantiebreuken (samenwerkingsbreuken). Deze treden op bij spanningen of misverstanden in de samenwerking tussen ouders en professionals. Hierdoor kunnen ouders zich emotioneel afsluiten, wat ten koste gaat van de samenwerking en behandeling van de jongere (Roest, 2020). Met deze strategieën voorkom je alliantiebreuken en zorg je dat je de samenwerking met ouders kunt voortzetten:

• Streef naar open, eerlijke en proactieve communicatie met ouders. Je moedigt ouders aan om hun zorgen en perspectieven te delen en reageert empathisch op hun feedback.
• Toon empathie. Je luistert actief naar de emoties en zorgen van ouders en toont begrip voor hun perspectieven. Door empathie te tonen, bouw je aan een positieve werkrelatie en versterk je het vertrouwen.
• Bevorder zelfreflectie. Je moedigt ouders aan om op hun gedachten en gevoelens over de behandeling en therapie van hun kind te reflecteren. Dit vergroot hun bewustwording en draagt bij aan een constructieve samenwerking.
• Moedig flexibiliteit aan. Je stimuleert flexibiliteit en aanpassingsvermogen in de samenwerking met ouders. Erken de behoeften en situatie van elke ouder en pas je aanpak hierop aan.
• Wees transparant in de communicatie. Je bent open over de doelen, voortgang en uitdagingen van de behandeling. Zo ontstaat er meer begrip en vertrouwen in de samenwerking met ouders.
• Neem samen besluiten. Je betrekt ouders actief bij de besluitvorming over de behandeling van hun kind. Geef ouders ook een stem bij het vaststellen van doelen en behandelplannen.
• Beslis samen. Je stimuleert een samenwerking waarbij je samen met de ouders beslissingen neemt over de jongere. Hierbij respecteer je de expertise van beide partijen. Hierdoor ervaren ook ouders eigenaarschap en verantwoordelijkheid en dat komt de behandeling ten goede. Je besteedt ook aandacht aan het opbouwen van ouderlijke vaardigheden, betrokkenheid bij behandelplanning en het bevorderen van het contact tussen ouder en de jongere (Roest, 2020; Tang et al., 2024; Van Eck et al., 2024).

Communicatie met ouders

Open en eerlijke communicatie tussen professionals en ouders is een bouwsteen voor effectieve samenwerking. Zorg dat je als professionals actief luistert naar het perspectief en de behoeften van ouders. Door met elkaar de doelen en aanpak vast te stellen, ontstaat er gezamenlijk begrip en commitment (richtlijn Samen beslissen over hulp). 

De professional heeft hierbij een centrale rol door open en helder te communiceren over verantwoordelijkheden, doelen en de voortgang van het hulpverleningstraject. Hierdoor neemt het vertrouwen toe en verloopt de samenwerking makkelijker. De methodiek In Samenspraak Beslissen is een passende interventie die open en eerlijke communicatie aanmoedigt (Van Laarhoven & Purmer, 2023). 

De interventie zorgt ervoor dat je als professional ouders actief betrekt en verbindt bij het besluitvormingsproces over de zorg en behandeling van hun kind. Het doel is om samen tot een weloverwogen beslissing te komen. Deze beslissing sluit aan bij de behoeften en voorkeuren van kind, ouders en professionals en is gebaseerd op de beste beschikbare kennis en expertise (Van Laarhoven & Purmer, 2023).

Richt je voor het transparant delen van informatie op het volgende:

• Gerichte informatieverstrekking. Je zorgt ervoor dat de informatie aan ouders relevant en afgestemd is op hun specifieke situatie en behoeften. Dit voorkomt dat ouders overweldigd raken door te veel of onbelangrijke details.
• Participatie bij hulpverleningsplan. Je betrekt ouders bij het opstellen van het hulpverleningsplan en andere belangrijke documenten. Dit zorgt voor meer betrokkenheid en begrip van het proces, en versterkt hun positie als partner in de zorg.
• Rechten van ouders met en zonder gezag. Je respecteert de wettelijke rechten van ouders.
  • Ouders die het gezag hebben over hun kind, hebben het recht om beslissingen te nemen over de zorg en behandeling. Ook moeten zij toestemming geven voor bepaalde handelingen.
  • Van ouders zonder gezag heb je geen toestemming nodig, maar zij hebben wel recht op informatie over de jeugdhulp.
  • Van jongeren vanaf 16 jaar heb je bovendien toestemming nodig om informatie met de ouders te delen (art. 7.3.4 Jw).
• Continuïteit en participatie. Bij jeugdhulp met verblijf is de behandeling tijdelijk intensiever. Je informeert ouders door regelmatig updates te sturen. Door hen uit te nodigen, ontstaat er meer betrokkenheid. Dit helpt ouders om zich verbonden te voelen met het hulpverleningsproces.
• Perspectiefwisselingen betrekken. Je zorgt ervoor dat ouders zich gehoord en gerespecteerd voelen in het proces door actief aandacht te besteden aan de mogelijke perspectiefwisselingen. Ook betrek je ouders bij de besluitvorming over de toekomst van hun kind.
• Sterke alliantie opbouwen. Bevorder een sterke alliantie met ouders, die gebaseerd is op vertrouwen, respect en gedeelde besluitvorming. Dit heeft een merkbaar effect op de behandeling (De Greef, 2019; Lamers, 2016; Mihalo & Valenti, 2018; Van Eck et al., 2024).

Regie en kracht

In de dynamiek van gezinsondersteuning hebben regie en kracht van het gezin een centrale rol. Het is belangrijk dat je die als jeugdprofessional versterkt. Daar hoort ook het empoweren van ouders in het zorgproces bij. Streef ernaar de ouderlijke betrokkenheid te vergroten en stimuleer gezamenlijke besluitvorming. Stel als jeugdprofessional ouders in staat om hun eigen capaciteiten en hulpbronnen te gebruiken, zodat ze uitdagingen aan kunnen en positieve veranderingen in het gezin op gang brengen (Nooteboom et al., 2022; Pelzer & Winters- van Ekelen, 2024). 

Empowerment en eigen kracht zijn nauw met elkaar verbonden. Empowerment concentreert zich meer op het proces van het vergroten van de controle, autonomie en zelfvertrouwen van individuen of groepen. Eigen kracht gaat meer over de vermogens en middelen die iemand al heeft. Voor ouders in jeugdhulp met verblijf betekent ouderlijke empowerment dat je een omgeving en ondersteunende structuur biedt waarin ouders hun eigen krachten herkennen, benutten en versterken. Zo kunnen ze positieve veranderingen in gang zetten en hun rol als opvoeders beter vervullen (Blankenstein et al., 2022; Spijk-de Jonge et al., 2022). 

Soms worden ouders samen met hun kind of kinderen uithuisgeplaatst. Ze krijgen dan een behandeling en expliciete ondersteuning bij de opvoeding (Barth et al., 2023; Harder et al., 2024; Van der Asdonk et al., 2020). Een voorbeeld is KINGS, een traumabehandeling voor kwetsbare gezinnen (Zeinstra et al., 2024). 

Eigen regie ondersteunen

Als professional kun je de eigen regie van gezinnen ondersteunen door een goede samenwerkingsrelatie op te bouwen, keuzemogelijkheden te bieden en open en duidelijk te communiceren over het hulpverleningstraject. Als je de eigen kracht van gezinnen erkent en benadrukt, groeit het zelfvertrouwen van ouders en nemen ze actiever deel aan de gezinsondersteuning (Nooteboom et al., 2020). Eigen regie van de jongere en de ouders betekent dat je als professional de hulp afstemt op hun wensen (GGZ Standaarden, 2018). 

Communicatie met ouders

Wil je als professional positieve relaties met ouders opbouwen? Zet dan effectieve communicatievaardigheden in. Voorbeelden hiervan zijn: ouders serieus nemen als gesprekspartners en hen actief betrekken bij de besluitvorming. Hierbij kun je bijvoorbeeld gebruikmaken van twee communicatiestijlen: engageren en positioneren (Broersen & Klapwijk, 2022). Bij engageren motiveer je ouders en sluit je aan bij hun wensen en verwachtingen, bij positioneren leg je de nadruk op de ontwikkeling en veiligheid van hun kind (Bartelink et al., 2017).

Als professional kun je de oplossingsgerichte benadering, motiverende gesprekstechnieken of empowermenttheorieën gebruiken om de sterke kanten van ouders te benadrukken. Motiverende gespreksvoering is een niet-sturende manier van werken, die gericht is op gedragsverandering en het vergroten van de intrinsieke motivatie van ouders (Eenshuistra, 2021). Bij deze gespreksvoering verken en versterk je samen met ouders hun motivatie om positieve veranderingen tot stand te brengen, zowel in hun eigen leven als in dat van hun kind. 

Complexe situaties 

Je bouwt een werkrelatie met ouders op door de verbinding aan te gaan en ze te betrekken bij visie, wensen, ideeën en mogelijkheden. Dat versterkt hun verantwoordelijkheid als ouder (Blankestein et al., 2021). Houd daarbij rekening met situaties die de samenwerking moeilijker maken en de werkrelatie en communicatie verstoren. Denk aan een (complexe) echtscheiding. Zo’n situatie vraagt om zorgvuldige en evenwichtige communicatie met beide ouders.

Wees flexibel

Ouders en gezinnen hebben verschillende behoeften, ervaringen en perspectieven. Ga met hen in gesprek en zoek samen naar een aanpak die helpt. Wees flexibel en pas je aanpak aan op de cultuur en gewoonten van ieder gezin.

Diversiteit erkennen

Met een cultuursensitieve benadering ben je je als professional bewust van de culturele achtergronden van gezinnen en ga je daar respectvol mee om. Dat betekent: je verdiepen in verschillende opvoedingspraktijken, normen, waarden en communicatiestijlen. Investeer in je kennis en begrip van verschillende culturen.

Vaak heeft een mix van culturele tradities, religieuze overtuigingen, sociale normen en waarden en familiegeschiedenis invloed op opvoedingspraktijken, normen en waarden (Pharos, 2023). Erken deze diversiteit en integreer die in je benadering van ouderschap binnen de jeugdhulp met verblijf. Het kan een uitdaging zijn wanneer ouders het niet eens zijn met de uithuisplaatsing.

Culturele context begrijpen

Onderzoek als professional actief en doorlopend welke verwachtingen ouders hebben van de hulpverlening. Vraag ook naar hun opvattingen over de opvoeding en gezinssituatie. Met een open en respectvolle benadering luister je naar hun perspectieven en culturele en persoonlijke achtergronden. Als je de culturele context waarin ouders hun kind opvoeden beter begrijpt, kun je effectiever communiceren, betere ondersteuning bieden en passende interventies ontwikkelen (Pharos, 2023; Van Haastert, 2020).

Begeleiding op maat

Door actief te luisteren naar de ervaringen, achtergrond en persoonlijke verhalen van een de jongere, kun je ondersteuning en begeleiding op maat bieden. Door hun verhaal te (h)erkennen bouw je een vertrouwensband op. Neem de jongere serieus in het persoonlijk contact en geef ruimte om zelf beslissingen te nemen. Hierdoor ontstaat een veilige en ondersteunende omgeving waarin die zich gehoord, gezien en begrepen voelt.

Steunende omgeving

Als professional kun je dit proces ondersteunen door een omgeving te creëren waarin jongeren hun verhaal kunnen delen. Toon oprechte interesse in wat hen bezighoudt, zodat ze zich gehoord en begrepen voelen. Moedig hen aan om hun ervaringen te onderzoeken, hierop te reflecteren en ze te accepteren. Dat draagt bij aan een positief zelfbeeld en een gevoel van eigenwaarde. Betrek ook de ouders, zodat je een beter beeld krijgt en het persoonlijke contact kunt versterken (zie Ouderschap en ouderbetrokkenheid). Zo leg je een stevige basis voor groei en succes na de jeugdhulp (Stams & Van der Helm, 2017; Van der Helm, 2019).

Belang van een vertrouwensband 

Een vertrouwensband met professionals is essentieel om jongeren te steunen, zowel tijdens als na hun verblijf in een jeugdhulpinstelling (Prendergast et al., 2024; Spijkerboer et al., 2023). De band biedteen basis voor emotionele steun en praktische begeleiding en advies bij het omgaan met de uitdagingen van zelfstandigheid. Deze relatie vraagt om wederzijds respect, begrip en betrokkenheid. Hierdoor voelen jongeren zich gehoord, begrepen en serieus genomen in hun behoeften en wensen voor de toekomst. 

De presentiebenadering is hierbij een waardevol hulpmiddel. Deze legt de aandacht op de relatie tussen hulpverlener en jongere. De presentiebenadering biedt tegenwicht aan het puur volgen van afspraken en protocollen, en bevordert een mensgerichte in plaats van proceduregerichte benadering (Spijkerboer et al., 2023). Daarbij stem je af op de behoeften van de jongere, ben je aanwezig en oordeel je niet (NJi & Kenniscentrum Kinder- en Jeugdpsychiatrie, 2024).

Handvatten voor betekenisvolle participatie

Betekenisvolle participatie geeft jongeren invloed op beslissingen die hen aangaan en biedt ruimte om fouten te maken en daarvan te leren.

Betekenisvolle participatie is een van de vier kernbepalingen van het Kinderrechtenverdrag (art. 12 IVRK). Het is belangrijk in de jeugdhulp, zowel tijdens als na verblijf. Participatie geldt als betekenisvol als het aan bepaalde voorwaarden voldoet. Het Kinderrechtenverdrag en de toelichting van het Comité (art. 12 IVRK; CRC/C/GC/12; CRC/C/GC/12, par. 40–47) geven professionals hiervoor concrete handvatten. 

Ze noemen vijf noodzakelijke stappen (zie ook Kinderrechtenkader voor jeugdhulpprofessionals). Als professional ben je ervoor verantwoordelijk dat:

1. Kinderen of jongeren voldoende toegang hebben tot begrijpelijke informatie.
2. Jongeren worden gehoord.
3. Jongeren serieus worden genomen.
4. Jongeren een terugkoppeling krijgen over beslissingen die zijn genomen.
5. Jongeren de mogelijkheid krijgen om te klagen over de beslissing. 

Succesvolle overgang 

Participatie is pas betekenisvol als kinderen of jongeren het gevoel hebben serieus genomen te zijn (Defence for children, 2024, p. 13). Betrek hen daarom op een inclusieve, kindvriendelijke en toegankelijke manier. Deze fase markeert vaak de overgang naar het eigen sociale netwerk of zelfstandig wonen. Daarbij staat het behoud van positieve resultaten uit eerdere ondersteuning centraal – net als het mogelijk maken van een succesvolle overgang naar zelfstandig leven (Ten Brummelaar, 2016). Hoewel veel professionals het belang van participatie zien, vinden zij het vaak lastig om er in de praktijk vorm aan te geven.

Samen beslissen

Het principe van shared decision-making ondersteunt kinderen en jongeren bij het maken van eigen keuzes, met oog voor wil en voorkeuren. Hierdoor ervaren zij controle over hun eigen leven. Vraag jongere en ouders expliciet naar hun gedachten, meningen en ideeën. Betrek hen actief bij de besluitvorming, bijvoorbeeld het vaststellen van doelen en aanpak. Zo combineer je professionele expertise met ervaringsdeskundigheid (zie richtlijn Samen beslissen over hulp; Van Eck et al., 2024). Shared decision-making bevordert autonomie en zelfbeschikking, wat belangrijk is voor het ontwikkelen van een waardevol leven (Douma, 2024).

Perspectiefplan opstellen

Een perspectiefplan vormt een belangrijke stap om te verduidelijken wat een waardevol leven voor de jongere betekent. Het beschrijft hun gewenste doelen en levensstijl, en de stappen om die te bereiken (NJi, z.d.-b). Zelf opgestelde doelen geven richting, betekenis en voldoening. Ze kunnen persoonlijk zijn of maatschappelijk, en het bereiken ervan draagt bij aan ontwikkeling en zelfrealisatie (Dijkstra et al., 2019).

Betrek als professional ouders actief bij het opstellen van het perspectiefplan. Dit vergroot hun betrokkenheid en begrip van het proces. Zo versterk je hun rol als samenwerkingspartner in de zorg van hun kind (zie ook Ouderschap en ouderbetrokkenheid). Maak hierbij gebruik van de verklarende analyse. 

Persoonlijke en maatschappelijke doelen 

Stel samen de jongere persoonlijke en maatschappelijke doelen op en werk er samen aan. Zo ervaren zij richting en betekenis in hun leven na de jeugdhulp. Het bereiken van deze doelen versterkt hun eigenwaarde en draagt bij aan welzijn en tevredenheid. Ondersteun hen daarom bij het identificeren, stellen en bereiken van doelen, zowel op persoonlijk als op maatschappelijk vlak. Hiermee help je hen om een waardevol leven op te bouwen na de jeugdhulp (Dijkstra et al., 2019; richtlijn Traumagerelateerde problemen).

Ondersteuning bij lvb

Jongeren met een licht verstandelijke beperking (lvb) hebben specifieke zorg- en ondersteuningsbehoeften. De standaard jeugdhulp dekt deze vaak niet volledig. Jongeren met een lvb kunnen moeite hebben met het begrijpen van complexe informatie, het nemen van beslissingen en het zelfstandig uitvoeren van dagelijkse taken. Voor deze doelgroep is een duidelijk, gestructureerd en aangepast zorgtraject essentieel.

Verbondenheid in netwerk

Besteed aandacht aan het opbouwen van een duurzaam en positief sociaal netwerk voor de jongere. Denk aan het versterken van familiebanden en het betrekken van vrienden. Een stevig sociaal netwerk biedt stabiliteit en heeft een positieve invloed op hun ontwikkeling.

Als jongeren vaardigheden en mogelijkheden leren om hun netwerk te onderhouden, groeit hun gevoel van autonomie en competentie. In het contact met het netwerk is luisteren en elkaar begrijpen belangrijk. Dat versterkt de onderlinge band (Sonderman et al., 2020).

Verbondenheid gaat ook over inlevingsvermogen en emotionele intimiteit in relaties. Jongeren in de jeugdhulp met verblijf hebben behoefte aan relaties waarin ze zich begrepen en geaccepteerd voelen, en waarin ze hun gedachten en gevoelens kunnen delen zonder angst voor afwijzing of veroordeling. Zulke diepgaande verbindingen dragen bij aan welzijn en zelfvertrouwen. Ze helpen jongeren ook om veerkrachtiger en weerbaarder te zijn bij uitdagingen (Prendergast et al., 2024; Ryan & Deci, 2017; Van der Helm, 2011, 2019). 

Dit is een contrast met de vaak korte duur van jeugdhulp met verblijf en de neiging om verblijf als onwenselijk te zien. Soms is juist een langdurige setting nodig om essentiële relaties op te bouwen en de stabiliteit te bieden die nodig is voor welzijn.

Betekenisvolle verbindingen faciliteren

Als professional in de jeugdhulp met verblijf focus je daarom niet alleen op basiszorg en veiligheid, maar ook op betekenisvolle verbindingen tussen jongeren en hun sociale omgeving. Ook als de hulp kort duurt. Dit kan door groepsactiviteiten te organiseren, individuele begeleiding te bieden en contact met het netwerk buiten de instelling te ondersteunen. Tijdens het verblijf is het belangrijk dat de jongere onder begeleiding contact houdt met het eigen netwerk, met als doel om veilige en stabiele relaties te ontwikkelen (richtlijn Uithuisplaatsing en terugplaatsing). Door deze aspecten te integreren in de zorg, is de jongere beter voorbereid op een waardevol leven na het verblijf in de jeugdhulp.

Rol van het netwerk

Samenwerken met het netwerk is essentieel in de overgangsfase van jeugdhulp met verblijf naar zelfstandigheid. Het vormt de basis voor terugkeer naar de eigen omgeving of een perspectief biedende woonplek. Onderzoek laat zien dat ouders en het netwerk behoefte hebben aan actieve informatievoorziening over deze overgangsfase. Zij zijn vaak niet op de hoogte van de specifieke details, terwijl er ook andere problemen spelen binnen het gezin (Geurts et al., 2010, 2012). 

Ouders waarderen verschillende vormen van informatie: een brief, informatiefolder, informatiebijeenkomst of een ouder-pubercursus (Geurts et al., 2010, 2012). Ouders vinden een warme overdracht, waarin verschillende partijen samen naar de overgang kijken belangrijk. Daarbij moet de jongere centraal staan en de partijen werken aan één doel (Geurts et al., 2010, 2012; Tang et al., 2024). 

JIM-aanpak

Ouders en netwerk ervaren de leeftijdsgrens van 18 jaar als een knelpunt. Vaak is er na deze leeftijd nog zorg nodig, maar die loopt niet altijd door vanuit de Jeugdwet naar de Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo) (Geurts, 2010). Het bevorderen van zelfredzaamheid speelt daarom ook een belangrijke rol in deze overgangsfase.

Een effectieve manier om deze uitdagingen aan te pakken, is de JIM-aanpak (Jouw Ingebrachte Mentor, z.d.). Hierbij kiest het de jongere zelf een mentor uit het eigen netwerk, zoals een familielid, vriend of buur. Deze mentor biedt emotionele en praktische steun tijdens de overgang naar zelfstandigheid. Door het eigen netwerk te betrekken, ontstaat gezamenlijke besluitvorming, met als doel om terugkeer naar huis te stimuleren (Simons et al., 2020; Van Dam et al., 2018, 2020). 

Mentor als schakel

De richtlijn definieert mentorschap als: een duurzame en doelgeoriënteerde samenwerkingsrelatie, waarin een meer ervaren (vertrouwens)persoon een minder ervaren persoon begeleidt en sociaal-emotioneel ondersteunt, gericht op zijn of haar ontwikkelingsbehoeften en opgaven (Höfte, 2024). 

Een mentor die continuïteit biedt en de jongere goed kent, vergroot de kans op een succesvolle overgang. De JIM fungeert als schakel tussen de jongere en de formele hulpverlening, en draagt bij aan een meer geïntegreerde en persoonlijke ondersteuning. Onderzoek wijst erop dat een sterke band met een mentor positief samenhangt met behandeluitkomsten en met sociaal- emotionele gedragsverbetering (Raposa et al., 2019; Strijbosch et al., 2018; Van Dam et al., 2018, 2021). 

Bied als professional deze ondersteuning op maat, afgestemd op de individuele behoeften en omstandigheden. Dit vraagt om betere kwaliteit van vervolgzorg, eenvoudigere toegang tot deze zorg en kortere wachtlijsten. Alleen dan kan de hulpverlening een positieve overgang naar zelfstandigheid bevorderen (NJi, z.d.-a).

Big 5

Uit onderzoek blijkt dat ongeveer 10% van alle 18-jarigen in Nederland jeugdhulp ontvangt. Bij de helft stopt die hulp zodra ze 18 jaar worden. Veel van deze jongeren geven aan dat zij juist in deze periode ondersteuning missen (richtlijn Toekomstgericht werken). Vanuit deze behoefte is de Big 5 aanpak ontwikkeld, in samenwerking met jongeren, ervaringsdeskundigen en professionals. De Big 5 ondersteunt jongeren in de overgang naar volwassenheid op vijf domeinen: support, wonen, school en werk, inkomen en welzijn. Door op deze domeinen te focussen, bouwen zij een stevige basis voor zelfstandig functioneren. De aanpak speelt in op hun specifieke behoeften en uitdagingen, en draagt bij aan ontwikkeling en welzijn (Feather et al., 2024; Kenniscentrum KJP, 2023; Selimi et al., 2023; Wegwijzer Jeugd en Veiligheid, z.d.). 

Vijf levensdomeinen

De Big 5 heeft vijf levensdomeinen: support, wonen, school, daginvulling en werk, inkomen en welzijn. Een stevige basis op deze domeinen is van belang voor jongeren om succesvol zelfstandig te kunnen functioneren:

1. Support: jongeren hebben behoefte aan een sterk sociaal netwerk om op terug te vallen, vooral tijdens de overgang naar zelfstandigheid. Dit netwerk kan bestaan uit familie, vrienden, leerkrachten en andere vertrouwde personen. Versterk als professional dit netwerk en ondersteun bij het opbouwen van duurzame relaties.
2. Wonen: een stabiele woonplek is essentieel om tot rust te komen en je thuis te voelen. Kijk samen met de jongere en het netwerk naar woonwensen en mogelijkheden. Ondersteun bij het vinden en behouden van een passende en betaalbare woning.
3. School, daginvulling en werk: een passende opleiding, daginvulling of baan dragen bij aan stabiliteit, zelfwaardering en toekomstperspectief (Selimi et al., 2023). Sluit aan bij de talenten en interesses van de jongere en zoek samen naar mogelijkheden in onderwijs, daginvulling of werk.
4. Inkomen: financiële stabiliteit vermindert stress en bevordert zelfstandigheid. Help jongeren inzicht te krijgen in hun financiën en ondersteun bij het opstellen van een budget en spaarplan.
5. Welzijn: mentaal en fysiek welzijn is bepalend voor het algehele welbevinden. Ga in gesprek met jongeren over hun gevoelens, hulpvragen en benodigde ondersteuning. Verwijs zo nodig door naar passende hulpverlening (NJi, z.d.-a).

Kenmerken vervolgzorg

Voor jongeren in de jeugdhulp is het belangrijk om een stevige basis te leggen voor een gezonde ontwikkeling en toekomst. Vervolgzorg moet zich richten een stabiele en veilige omgeving, het ondersteunen van de ouder-kindrelatie, het bevorderen van de algehele ontwikkeling en het vergroten van sociale steun (richtlijn Uithuisplaatsing en terugplaatsing):

• Veilige en stabiele omgeving: zorg voor een veilige en stabiele woonomgeving waar de jongere zich beschermd en geborgen voelt. Dit kan intensieve gezinsondersteuning betekenen of pleegzorg.
• Ondersteuning van de ouder-kindrelatie: ondersteun de ouders in hun rol als opvoeder, bijvoorbeeld via oudertrainingen, therapieën en begeleiding. Het doel is een sterke, liefdevolle en ondersteunende band tussen ouder en jongere;
• Holistische ontwikkeling: richt de zorg op alle ontwikkelingsgebieden, fysiek, emotioneel, cognitief en sociaal. Dit kan met leefstijlprogramma's, interventies, vaktherapie zoals speltherapie en andere lichaamsgerichte behandelingen (GGZ Standaarden, 2025);
• Vergroten van de sociale steun: ondersteun ouders bij het onderhouden van het sociale netwerk. Een sterk netwerk vormt een veilige en stabiele basis voor de ouder en de jongere.