Literatuuronderzoek:

• Er is nog veel onduidelijk over de effecten van uithuisplaatsing; het is een complex vraagstuk waarbij veel factoren meespelen.
• Onderzoek laat duidelijk zien dat kinderen die uithuisgeplaatst zijn gedurende hun leven meer problemen (op veel verschillende gebieden) hebben dan kinderen in de algemene bevolking. Echter, er is weinig bewijs dat de uithuisplaatsing op zichzelf hiervoor verantwoordelijk is. Negatieve uitkomsten lijken veel meer samen te hangen met andere factoren, zoals de negatieve omstandigheden voorafgaand aan de uithuisplaatsing (mishandeling, armoede) (Baldwin et al., 2019).
• De conclusie van veel onderzoekers is: opgroeien in het eigen gezin heeft altijd de voorkeur. Maar soms is dit niet mogelijk, bijvoorbeeld als de veiligheid niet gewaarborgd kan worden. Dan kan een uithuisplaatsing overwogen worden. Een gezinssetting (netwerkpleegzorg, bestandspleegzorg, gezinshuis) heeft daarbij de voorkeur boven residentiële opvang. Recente studies (o.a. VanderFaeillie et al., 2018; Vreeland et al., 2020; Li et al., 2019) vinden minder breakdown binnen de eigen familie dan bij bestandsgezinnen, maar deze resultaten zijn niet eenduidig.

Dit zijn factoren die bij lijken te dragen aan een succesvolle uithuisplaatsing:

• Goede matching. Die vindt nu soms niet plaats door gebrek aan een eenduidige procedure en tekort aan gezinnen.
• Continuïteit en stabiliteit. Overplaatsingen en onzekerheid vormen een risico voor problematiek bij het kind.
• Aandacht voor veiligheid, hechting en positieve verzorger-kindrelaties. Hechtingsproblemen komen veel voor bij uithuisgeplaatste kinderen en vormen een risico op breakdown.
• Aandacht voor trauma en stress bij het kind. Uithuisplaatsing is traumatiserend en stressvol en onderliggend trauma kan weer leiden tot gedragsproblemen.
• Passende interventies voor problematiek van het kind. O.a. externaliserende gedragsproblemen, maar bijvoorbeeld ook traumabehandeling.
• Investeren in training en hechtingsbevorderende interventies voor pleegouders.
• Als er sprake is van externaliserende problemen bij het pleegkind: extra ondersteuning van pleegouders (bijvoorbeeld via opvoedondersteuning) om stress te voorkomen en voortijdige afbreking te voorkomen.
• Ouders betrekken via specifieke interventies. Gebrekkige samenwerking tussen pleegouders en ouders kan zorgen voor voortijdige afbreking. Daarnaast kan gebrekkige betrokkenheid van ouders negatief werken voor terugplaatsing. Ook is betrokkenheid van belang voor de welzijn van het kind.
• Aandacht voor sociale steun van het pleeggezin.
• Aandacht voor en ondersteuning bij school (zorg-onderwijsarrangementen). Onderwijsprestaties van uithuisgeplaatste kinderen blijven vaak achter en problemen op school komen vaak voor.
• Aandacht voor risicofactoren bij het verlaten van de zorg (rondom huisvesting, onderwijs en werkgelegenheid). Veel jongeren en jongvolwassenen die de zorg verlaten kampen nog met allerlei problemen.
• Wat betreft leeftijd tijdens de uithuisplaatsing: een aantal studies (o.a. Baldwin et al., 2019; McKenna et al., 2021; VanderFaeillie et al., 2018) geeft aan dat een jongere leeftijd tijdens de plaatsing is geassocieerd met positievere effecten, maar dit resultaat is niet helemaal eenduidig.
• Soms worden kinderen uithuisgeplaatst die zelf geen klinische problemen hebben. Het cross-sectioneel onderzoek van Leloux-Opmeer et al. (2017) laat zien dat deze kinderen tijdens de plaatsing verslechterden in hun psychosociaal functioneren. De uithuisplaatsing zelf zou dan een belangrijke traumatiserende werking kunnen hebben. Intensieve thuisbegeleiding en of passende hulp aan de ouders zou voor deze groep kinderen mogelijk een beter alternatief zijn.
• Samenhangend met het voorgaande punt wijzen verschillende studies (o.a. van der Asdonk, 2020; Harder et al., 2020) op het belang van een goede inschatting van de situatie en van zorgvuldige, weloverwogen beslissingen. Hoewel thuis opgroeien altijd de voorkeur heeft, is voor sommige kinderen uithuisplaatsing de beste optie. Het is dan wel van belang dat die kinderen waarbij uithuisplaatsing noodzakelijk is goed onderscheiden worden en dat uithuisplaatsingsbeslissingen met een zo groot mogelijke zekerheid kunnen worden genomen. Dit is in de praktijk niet altijd het geval. Er zijn geen bewezen effectieve procedures om uithuisplaatsingsbeslissingen te ondersteunen. En bij de besluitvorming is er een belangrijke rol voor individuele opvattingen, overtuigingen en expertise aan de ene kant en maatschappelijke en organisatorische factoren aan de andere kant (Bartelink et al., 2018; Bartelink et al., 2020). De studie van Van Asdonk (2020) biedt handvatten voor het verbeteren van de besluitvorming.
• In dit kader: crisisplaatsingen hebben een belangrijke traumatiserende werking voor kinderen en ouders en moeten zoveel mogelijk voorkomen worden. Een goede inschatting van de problematiek, goede aansluiting van hulp bij de problematiek (bijvoorbeeld niet te lang lichte hulp inzetten als zwaardere hulp nodig is) is van belang om verdere escalatie te voorkomen.
• Een gezinssetting heeft de voorkeur, maar soms is residentiële jeugdzorg nodig, bijvoorbeeld bij jongeren met hardnekkig agressief of delinquent gedrag. Verschillende onderzoekers (Suhlmann, 2021) benadrukken dat residentiële zorg niet alleen intensief en duur is, maar ook negatieve effecten kan hebben. Deviantietraining is daar een belangrijk voorbeeld van. Andere studies laten juist zien dat residentiële zorg niet per se slechtere effecten heeft dan pleegzorg. Kwaliteit van de zorg die geboden wordt speelt hierbij een belangrijke rol (Harder, 2020).

Om negatieve effecten te vermijden is het volgende van belang:

• Werken aan een therapeutisch groepsklimaat en een traumasensitieve omgeving.
• Repressie minimaliseren (want repressie staat een effectieve behandeling in de weg).
• Reageren op de behoefte van jongeren aan competentie, verbondenheid en autonomie. (Dit hangt samen met het vorige punt over repressie; in huidige residentiële zorg is te weinig aandacht voor autonomie van jongeren en te veel nadruk op controle.)
• Veiligheid en warmte bieden (met als risicofactoren voor gebrekkige veiligheid o.a. onvoldoende scholing van hulpverleners, te hoge werkdruk, te grote groepen en culturele verschillen binnen de groep);
• Voorkomen van negatieve beïnvloeding door leeftijdsgenoten (deviantietraining komt veel voor).
• Een evidence-based behandeling bieden voor problematisch gedrag.
• Samenwerken met ouders en anderen uit het netwerk.
• Inzetten van (pleeg)gezinsgerichte interventies.
• Investeren in kleinere verzorger-kindratio’s.
• Investeren in training en professionalisering van pedagogisch medewerkers.
• Aandacht voor risicofactoren bij het verlaten van de zorg (op het gebied van welzijn, wonen, inkomen, school en werk, en sociaal vangnet). Zie ook De vijf pijlers van zelfstandigheid (Nederlands Jeugdinstituut).

Uit het onderzoek van De Winter (2019) blijkt dat de kans om slachtoffer van geweld te worden in een instelling veel groter is dan in een (pleeg)gezin. Daarnaast leert de prevalentiestudie van Samson (2012) dat het risico op seksueel misbruik in de residentiële jeugdzorg aanmerkelijk hoger is dan bij de gemiddelde Nederlandse jeugd. Het is daarom van belang altijd alert te blijven op signalen van kinderen en hier adequaat op te reageren.

Ingrijpende en uiterste maatregel

Een kind van de ouders scheiden is een uiterste maatregel die alleen mag worden toegepast als dat in het belang van het kind is (Huls, 2022). Steeds meer is bekend over de gevolgen van (langdurige) uithuisplaatsingen voor kinderen. Uithuisplaatsingen, hoewel in sommige gevallen noodzakelijk, leiden vaak niet tot de gewenste verbeteringen in de ontwikkeling van het kind. Juist stabiliteit en veiligheid zijn voor kinderen belangrijk. In de praktijk kan dat tijdens een uithuisplaatsing vaak niet geboden worden (Bruning et al., 2022a).

Een uithuisplaatsing is ingrijpend en heeft grote impact op zowel ouders als kinderen. Bovendien zijn de uitkomsten bij een uithuisplaatsing onzeker. De gevolgen zijn pas achteraf zichtbaar en niet altijd van tevoren te overzien. Loopt een kind (meer) schade op doordat het thuis blijft wonen of loopt het schade op door een uithuisplaatsing? Dat stelt professionals voor een groot dilemma: ze kunnen een verkeerd besluit nemen als het kind uit huis geplaatst wordt, maar ook als ze het thuis bij de ouders laten blijven. Achteraf kan altijd blijken dat een besluit niet het juiste was. Het is daarom essentieel dat besluiten zorgvuldig worden genomen en expliciet worden onderbouwd.

Zorgvuldig beslissen

Dat betekent voor jeugdprofessionals het volgende:

1. Systematisch en planmatig werken.
2. Gebruikmaken van beschikbare wetenschappelijke kennis.
3. Onderscheid maken tussen de informatie die ze verzamelen, hun beoordeling van die informatie en de beslissingen die zij op basis daarvan nemen.
4. Conclusies en besluiten feitelijk en inzichtelijk onderbouwen.
5. Een gemotiveerde belangenafweging maken waarbij het belang van het kind centraal staat.
6. Samen met ouders, kind, collega’s uit andere disciplines en andere hulpverleners een beslissing nemen en deze beslissing onderbouwen.
7. Oog hebben voor de mogelijke schadelijke effecten van een uithuisplaatsing, het eerdere hulpverleningstraject en de mogelijke veroorzaker van de huidige situatie.
8. Verschillende scenario’s uitwerken.
9. Niet overhaast te werk gaan (zolang de veiligheid van kinderen en ouders dat toestaat). 

Gedeelde verklarende analyse

Om te kunnen beslissen of een uithuisplaatsing noodzakelijk is, is een gezamenlijk gedragen beeld van de situatie heel belangrijk. Het gaat dan om een beeld van wat er aan de hand is, waardoor dat komt en wat de risico- en beschermende factoren zijn op de korte en langere termijn. Daarbij is het belangrijk om ervoor te zorgen dat de zorgen, klachten en wensen worden geformuleerd samen met alle betrokkenen, zodat ouders en kinderen zich erkend, gehoord en gesteund voelen.

Een van de aanbevelingen die Jakobs et al. (2020) doen in het rapport ‘Action-learning uitstroom 24-uurszorg’ is dat een daartoe opgeleide professional tijdens de aanmelding samen met de kind en ouders een gedeelde verklarende analyse maakt die in kaart brengt hoe de problemen zijn ontstaan, welke factoren van invloed zijn op het voortbestaan van de problemen, en hoe ze onderling samenhangen. Daarbij is het belangrijk om de bevindingen van eerder ingezette interventies mee te nemen. Vervolgens wordt samen met kind en ouders bepaald wat de werkelijke hulpvraag is, van wie deze hulpvraag is en wat de gewenste doelen zijn. Ook de inzet van passende interventies is een gezamenlijk besluit. En wanneer een kind en gezin eenmaal in zorg zijn, is het belangrijk om vaste evaluatiemomenten af te spreken om gezamenlijk vast te stellen of de uitkomsten gewenst zijn en eventueel vervolgacties te formuleren. Op basis daarvan kan het nodig zijn om de gedeelde verklarende analyse bij te stellen en soms ook om andere hulp in te zetten. Ook in het artikel van Bouma et al. (2020) is aandacht voor het belang van een gedeelde verklarende analyse.

Aanvullende op bovenstaande punten beschrijven Van Leeuwen & Geeraets (2022) hoe de professional samen met opvoeders en kind systematisch van de vraagverheldering, via een gedeelde verklarende analyse tot relevante doelen en interventies komt. Aan de hand van het zevenfactorenmodel wordt het vakbekwame redeneer- en besluitvormingsproces stapsgewijs toegelicht. Het verklaringsmodel helpt de professional om samen met ouders en kind tot een gedragen plan te komen. Voor een duidelijke uitleg over de gedeelde verklarende analyse kan de Factsheet van Bureaupeers.nl gebruikt worden of de andere twee modellen in de richtlijn.

Formats voor het maken van een gedeelde verklarende analyse:

• Format holistische theorie VGCT (bekijk voor meer informatie deze Factsheet: Holistische theorie - VCGT Kennisnet).
• Format Ondersteuningsteam Zorg voor de Jeugd (afgeleid van het VGCT-format, bekijk voor meer informatie het Werkboek Jeugdhulp op Vng.nl).
• Format verklarende analyse 7-factorenmodel. Bekijk voor meer info Vakbekwaam redeneren (Bureaupeers.nl).

Verdieping bij afweging 1

Wat betreft de problemen bij het kind kunnen er onder meer deze redenen zijn voor uithuisplaatsing (Harder et al., 2020a):

• Ernstige emotionele en gedragsproblemen.
• Gevaarlijk of bedreigend gedrag van het kind richting gezinsleden.
• Verminderd contact met de realiteit (psychose, zelfbeschadiging en/of neiging of poging tot suïcide).

Zulke ernstige problemen zijn voor ouders vaak niet te hanteren, zelfs niet als zij beschikken over zeer goede opvoedingscapaciteiten en beschermende factoren.

Als het gaat om problemen in de opvoeding, kunnen onder andere de volgende problemen een reden zijn voor uithuisplaatsing (Harder et al, 2020a):

• Ernstige en langdurige kindermishandeling of een hoog risico op kindermishandeling.
• Een (ernstig) tekort aan opvoedingsvaardigheden.
• Ernstige onveiligheid in de ouder-kindrelatie (onveilige of gedesorganiseerde gehechtheid).

In veel situaties gaan problemen bij het kind, gebrekkige opvoedingscapaciteiten van ouders en een onveilige woon-/leefomgeving hand in hand. Daardoor kan een uithuisplaatsing een noodzakelijke stap zijn om de ontwikkeling van het kind te bevorderen.

De richtlijn Samen beslissen over hulp noemt instrumenten om de ontwikkelingsbehoeften en opvoedingscapaciteiten in kaart te brengen. Daarnaast helpt deze richtlijn ook in te schatten of er sprake is van (een risico op) kindermishandeling. Samen beslissen zorgt er ook voor dat een besluit beter aansluit bij de hulpvraag en wensen van kind en ouders, wat de effectiviteit van de geboden hulp vergroot. Er worden dus zo veel mogelijk afwegingen gemaakt, door de ouders, betrokken hulpverleners en het netwerk, waarbij ook collega’s vanuit andere disciplines betrokken worden.

Hechting

Voor de ontwikkeling van kinderen is het belangrijk dat zij zich kunnen hechten aan hun ouders en/of andere belangrijke volwassenen. Een veilige hechtingsrelatie is gunstiger voor de ontwikkeling dan een onveilige gehechtheidsrelatie. Dit betekent overigens niet dat onveilige gehechtheid per se leidt tot problemen in de ontwikkeling. Wel is bekend dat gedesorganiseerde gehechtheid tot een zeer problematische ontwikkeling leidt. Bij deze vorm van gehechtheid ontwikkelt het kind geen samenhangende hechtingsrelatie, vaak als gevolg van een zeer bedreigende en onvoorspelbare opvoeder.

De hechtingsrelatie is een aspect van de ouder-kindrelatie. De kwaliteit van de hechtingsrelatie staat dus niet gelijk aan de kwaliteit van de ouder-kindrelatie. Hoewel sommige kinderen onveilig gehecht zijn aan hun ouders, kunnen ouders op andere aspecten van de ouder-kindrelatie wel degelijk positieve invloed hebben (Forslund et al., 2022).

De hechtingsrelatie tussen ouders en kinderen speelt een rol bij de beslissing over uithuisplaatsing en terugplaatsing; maar dit kan nooit de hoofdreden zijn voor een uithuisplaatsing of het weigeren van een terugplaatsing. Een veilige gehechtheid is te zien als beschermende factor, en een onveilige gehechtheid als een risicofactor. Als er een onveilige hechtingsrelatie gesignaleerd wordt, is het belangrijk om hulpverlening in te zetten voor ouders en kind gericht op het versterken van de hechtingsrelatie. Meer informatie lees je in de richtlijn Problematische gehechtheid.

Verdieping bij afweging 4

Dit zijn mogelijke redenen om te beslissen tot uithuisplaatsing:

• De verzorging en opvoeding van het kind zitten in de knel of er is onderzoek nodig naar de geestelijke of lichamelijke gesteldheid van het kind.
• Er bestaat een gerechtvaardigde en onderbouwde verwachting dat ambulante hulp onvoldoende verandering brengt, waardoor gevaar voor de veiligheid en ontwikkeling van het kind blijft bestaan of zelfs toeneemt.
• Ouders zijn niet bereid of in staat om mee te werken, of ze laten niet zien dat ze zich verantwoordelijk voelen voor de situatie en er blijven onverminderd ernstige zorgen bestaan.
• In geval van mishandeling door een ouder blijkt de niet-mishandelende ouder niet in staat het kind te beschermen.
• Er is een aantoonbaar risico op ontvoering naar of achterlating in het buitenland.
• Er is een aantoonbaar risico op (seksuele) uitbuiting of mensenhandel.
• Er is een aantoonbaar risico op eerwraak.
• Ouders en/of het kind zijn betrokken bij een criminele organisatie/criminele activiteiten.
• Ouders zijn onberekenbaar door middelengebruik (alcohol, drugs).
• Ouders bevinden zich in detentie of geslotenheid.

Veranderingsmogelijkheden

In hoeverre ouders in staat zijn om blijvend veranderingen te realiseren, hangt onder meer af van hun functioneren als persoon en hun mogelijkheden om zich te kunnen richten op hun kind en diens behoeften. In hoeverre een kind in staat is om zich blijvend te ontwikkelen, hangt onder meer af van het inzicht dat het heeft in diens eigen functioneren.
 
De professional kan zich bijvoorbeeld de volgende vragen stellen:

• Begrijpen, herkennen en erkennen de ouders de aard en ernst van de opvoedingsproblemen, persoonlijke problemen en andere factoren die bedreigend zijn voor het kind?
• Begrijpen, herkennen en erkennen de ouders de gevolgen van de opvoedingsproblemen voor het kind op korte en/of lange termijn (bijvoorbeeld de schade die bij het kind is of dreigt te ontstaan door de kindermishandeling)? Nemen zij daar ook verantwoordelijkheid voor?
• Hebben de ouders persoonlijke problemen of beperkingen die de kans op verbetering verkleinen?
• Begrijpt, herkent en erkent het kind welke problemen het heeft en welke invloed die hebben op hun omgeving? En neemt het kind daar verantwoordelijkheid voor?
• Heeft het kind persoonlijke problemen of beperkingen die de kans op verbetering verkleinen?
• Hebben ouders en kind van eerdere hulp (blijvend) geprofiteerd? 

Ouders of kinderen die kampen met ernstige problemen (zoals ernstige psychiatrische problemen, ernstige verslavingsproblemen of een verstandelijke beperking) hebben vaak een beperkte mogelijkheid tot leren en veranderen. Veranderingsmogelijkheden of -onmogelijkheden kunnen ook blijken uit de resultaten van eerdere hulp en of het gelukt is een samenwerkingsrelatie met het gezin aan te gaan. Aanwijzingen voor gebrekkige veranderingsmogelijkheden zijn dat er veel eerdere hulp is geboden zonder blijvend effect, of dat ouders herhaaldelijk niet reageren op afspraken of niet komen opdagen.

Veranderingsbereidheid

Gezinnen zijn bij de start van de hulpverlening niet altijd bereid om te veranderen. Zeker niet als anderen zich zorgen maken over mogelijke onveiligheid in hun gezin. Veranderingsbereidheid blijkt uit uitspraken die ouders en kind doen. Vier typen uitspraken geven aan dat ouders en kind bereid zijn te veranderen (Miller & Rollnick, 2002):

• Ze benoemen de nadelen van de huidige situatie (bijvoorbeeld zorgen over de situatie).
• Ze noemen voordelen van verandering.
• Ze tonen optimisme over verandering (zeggen bijvoorbeeld vertrouwen te hebben in de eigen veranderingsmogelijkheden).
• Ze tonen de intentie om te veranderen (zeggen bijvoorbeeld te verlangen om te veranderen).

Het ontbreken van veranderingsbereidheid blijkt hieruit:

• Ouders of kind willen geen bemoeienis van hulpverleners (meer).
• Ouders of kind wijzen een noodzakelijk geacht hulpaanbod af.
• Ouders of kind weigeren om te veranderen, bijvoorbeeld door aangeleerde vaardigheden niet in de praktijk te brengen.

Als een ouder of kind hulp weigert of afbreekt, dan wil dat overigens niet zeggen dat iemand niet gemotiveerd is. Er kan ook iets anders achter zitten, zoals ontevredenheid met de geboden hulp of hulpverlener. Achterhaal daarom altijd de reden van de weigering.

Bereidheid om te veranderen is ook geen vaststaand gegeven. En die bereidheid kan tijdens het hulpverleningsproces in positieve of negatieve zin veranderen. Zo kan weerstand tijdens de interventie een signaal zijn dat de professional te hard van stapel loopt. Ook is het mogelijk dat ouders of kind wel willen veranderen, maar het idee hebben dat ze het niet kúnnen, en zich daarom verzetten tegen een interventievoorstel. Je doet er goed aan om dit zorgvuldig uit te vragen. Je kunt de veranderingsbereidheid stimuleren met de inzet van gesprekstechnieken uit de motiverende gespreksvoering en met oplossingsgerichte therapie. Zulke technieken kunnen ouders en kind helpen om zich open te stellen voor de interventie. Ook kun je hiermee misschien factoren ontdekken die hen juist belemmeren om te veranderen.

Bij de beslissing over een uithuisplaatsing moeten altijd ouders en kind worden betrokken. Daarnaast is het ook van belang dat je als jeugdprofessional ook andere professionals betrekt bij zo’n ingrijpende beslissing met een grote en persoonlijke impact voor kinderen en ouders (Bartelink, 2018; Bartelink et al., 2019). Jeugdprofessionals maken namelijk hun eigen afwegingen over de noodzaak van een uithuisplaatsing. Deze overwegingen zijn niet altijd transparant en mogelijk zelfs gekleurd door de voorkeuren van de professional (Bartelink et al., 2019). Zie ook de richtlijn Samen beslissen over hulp.

Uit het onderzoek van Bartelink et al. (2019) blijkt dat uitvoerende professionals het belangrijk vinden dat besluiten zoals uithuisplaatsing altijd in een team worden genomen. Want dit draagt volgens hen sterk bij aan een grotere overeenstemming tussen collega’s en aan de kwaliteit van de besluitvorming. Uit de casestudy van Lensink (2018) naar professionalfactoren en organisatiefactoren die een rol spelen bij beslissingen over het uithuisplaatsen van onder toezicht gestelde kinderen, blijkt onder meer dat de werkervaring van jeugdbeschermers van invloed is op de kwaliteit van de beslissing over een uithuisplaatsing. Werkervaring leidt tot relevante kennis en vaardigheden, waardoor zij beter worden in het nemen van beslissingen die in het belang van een kind zijn. Eén van de aanbevelingen is om te zorgen voor voldoende collegiaal overleg van hoge kwaliteit om daarmee te voorkomen dat jeugdbeschermers met lage beslisdrempels vaker een uithuisplaatsing overwegen en dat jeugdbeschermers met weinig werkervaring kwalitatief minder goede beslissingen nemen over uithuisplaatsing in termen van de belangen van een kind.

De gemeenten zijn verantwoordelijk voor een toereikend aanbod van jeugdhulp. Alleen bij uitzondering zou de jeugdprofessional zich tot plaatsing in een instelling moeten laten leiden door praktische overwegingen, wanneer er bijvoorbeeld geen geschikt pleeggezin beschikbaar is, of wanneer ouders en/of kind niet meewerken aan plaatsing in een bepaalde zorgvorm. Als er sprake is van een kinderbeschermingsmaatregel of een maatregel van de jeugdreclassering met een rechterlijke beslissing tot plaatsing, dan is de gemeente verplicht het aangewezen aanbod te realiseren. Hierover maken de gecertificeerde instellingen voor jeugdbescherming en jeugdreclassering afspraken met de gemeente waarin het kind woont.

Soorten plaatsingen

Pleegzorg binnen de eigen familie, in het netwerk of een bestandsgezin

Pleegouders voeden voor korte of langere tijd een kind van iemand anders op in hun eigen gezin, tot het kind terug naar huis kan of op eigen benen kan staan. Pleegouders worden gescreend en begeleid door een pleegzorgaanbieder; in veel gevallen is dat een jeugdhulpaanbieder in de regio. Zij krijgen een vergoeding voor de kosten van de verzorging van het kind. Pleegzorg kan voltijds of in deeltijd worden aangeboden, bijvoorbeeld alleen in de weekeinden of tijdens de vakantie. Als iemand uit het netwerk het kind opvangt, is dit netwerkpleegzorg. Is binnen het netwerk geen pleeggezin te vinden, dan is bestandspleegzorg het alternatief. Hierbij gaat het om gezinnen die zich bij de pleegzorgaanbieder hebben aangemeld. Het kind komt dan dus terecht in een onbekend gezin.

Onderzoek laat zien dat het met veel kinderen die opgevangen worden binnen de eigen familie beter gaat dan met kinderen die opgevangen worden in de reguliere pleegzorg. Uit een systematische review waarin pleegzorg binnen de familie vergeleken wordt met reguliere pleegzorg, bleek dat kinderen die in de familie ondergebracht werden het beter deden op sommige (maar niet alle) gebieden (Winokur et al., 2009 in: MacLean et al., 2016). Bij plaatsing in een gezin lijken de volgende factoren een positieve invloed te hebben:

• Goede matching: inschatten in hoeverre het gezin bij het kind past.
• Continuïteit en stabiliteit: hoe minder overplaatsingen en onzekerheid over de toekomstige verblijfsplek, hoe beter.
• Passende hulp aan de pleegouders en het kind, voor:
  • een veilige hechting, met pleegouders en ouders (zie ook de richtlijn Problematische gehechtheid)
  • de vermindering van gedragsproblemen
  • behandelen van de gevolgen van trauma en stress (zie ook de richtlijn Traumagerelateerde problemen)
• Grote betrokkenheid van de ouders.
• Aanwezigheid van sociale steun.
• Aandacht voor veiligheid en voor positieve relaties tussen verzorger en kind.
• Extra ondersteuning van gezinshuisouders/pleegouders/pedagogisch medewerkers.

Bij de matching van een kind met een pleeggezin of gezinshuis, moet je nadrukkelijk rekening houden met religieuze, levensbeschouwelijke en culturele achtergronden van het kind. Stel daarnaast de vraag of er eventueel plek is voor meerdere kinderen, als dat nodig zou zijn.

Als een kind problemen heeft, is er vaak extra hulp nodig. Dat kan pedagogische ondersteuning zijn voor de pleegouders of ambulante behandeling voor het kind. Het uitgangspunt is ‘onvoorwaardelijk wonen’ en hulp erbij halen wanneer dit nodig is. Niet het kind eruit maar hulp erin. Meer informatie hierover staat in de richtlijn Pleegzorg.

Dit zijn enkele factoren die de kans op voortijdig afbreken van de pleegzorg verkleinen (Suhlmann, 2021):

• Goed contact tussen pleegouders en ouders.
• Een goede match tussen de pleegouders en -kinderen.
• Veel aandacht voor het trauma en de stress bij het pleegkind.
• De begeleiding van pleegouders in opvoedgedrag.

Uit de praktijk komt ook nog dit advies: besteed aandacht aan de eigen kinderen van pleegouders, zij hebben ook invloed op de pleegzorgplaatsing.

Deeltijd pleegzorg

Een kind kan ook een gedeelte van de week bij familie of een pleeggezin wonen en de rest van de week thuis. Hiermee kunnen ouders soms voldoende ontlast worden en tijd en ruimte krijgen om met hun eigen problematiek aan de slag te gaan. Bij een pleegzorgplaatsing in het kader van een ondertoezichtstelling geeft de kinderrechter een machtiging uithuisplaatsing af. Dit kan ook van toepassing zijn bij een deeltijdplaatsing.

Gezinshuis

Een gezinshuis is een gezinsvorm voor kinderen met complexe problemen die extra zorg en aandacht nodig hebben. In een gezinshuis wonen gezinshuisouders met meerdere geplaatste kinderen en soms ook eigen kinderen. Gezinshuisouders zijn beroepsopvoeders die 7 dagen per week 24 uur per dag hun beroep uitoefenen en in staat zijn de structuur en zorg te bieden die de kinderen nodig hebben. Gezinshuisouders zijn zelfstandig ondernemer of in dienst van een zorgaanbieder. Door de professionaliteit van de gezinshuisouders en de kleinschaligheid valt deze vorm van zorg tussen residentiële zorg en pleegzorg in.

Residentiële leef- of behandelgroep

Residentiële zorg omvat uiteenlopende typen zorg voor kinderen waarbij het kind verblijft in een instelling. De residentiële zorg kan een vervangende woonplek (leefgroep) bieden of een plek zijn waar het kind een behandeling voor zijn problemen krijgt (behandelgroep). Vaak is er niet zo’n duidelijk onderscheid tussen een leefgroep en een behandelgroep.

Een residentiële plaatsing is vooral nodig voor kinderen met ernstige gedrags- en ontwikkelingsproblemen die nog niet in een gezinssituatie kunnen functioneren. Vanuit een gedeelde verklarende analyse kan dan worden bepaald wat het kind extra nodig heeft aan ondersteuning. Soms wordt een kind in een residentiële instelling geplaatst omdat ouders en/of kind zelf niet instemmen met een pleegzorgplaatsing.

Om de residentiële zorg te laten slagen, is het belangrijk dat hulpverleners aandacht hebben voor de normale ontwikkeling van het kind, oog hebben voor het kind als individu, een veilige omgeving creëren en contact met de ouders en het sociale netwerk van het kind bevorderen (Bartelink et al., 2019). Lees meer in de richtlijn Residentiële jeugdhulp.

Een uithuisplaatsing van een kind maakt inbreuk op het familie- en gezinsleven en moet altijd voldoen aan de eisen die het EVRM en het IVRK hieraan stellen. Uit art. 8 van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM) en art. 3 van het Internationaal Verdrag inzake de Rechten van het Kind (IVRK) valt op te maken dat broers en zussen niet van elkaar gescheiden mogen worden na uithuisplaatsing, tenzij daar gegronde redenen voor zijn in het belang van het kind.

De samenplaatsing van broers en zussen in hetzelfde pleeggezin, gezinshuis, leef- of behandelgroep lukt in de praktijk niet altijd, om praktische en inhoudelijke redenen (Stolwijk et.al., 2021).

Praktische factoren

• De school van een van de kinderen is niet in de buurt.
• Er is te weinig ruimte in huis om ieder kind een eigen kamer te geven.
• Financiële bezwaren, zoals te hoge kosten voor buitenschoolse opvang of een grotere auto.
   

Factoren bij pleeg- en gezinshuisouders

• Er is te weinig draagkracht.
• De ouders willen alleen kinderen van een bepaalde leeftijd.
• De tijdsinvestering die meerdere kinderen vragen is te groot.
   

Inhoudelijke factoren

• Niet alle kinderen hebben specialistische zorg nodig.
• De kinderen hebben een negatieve invloed op elkaar.
• Eén kind neemt de zorg voor het andere kind op zich (parentificatie).
• Er zijn conflicten tussen de kinderen onderling, met fysieke of emotionele agressie.
• Er is seksueel misbruik tussen de kinderen (of een vermoeden hiervan).
• Gedragsproblemen van het ene kind belemmeren de ontwikkeling van het andere.
• Individuele belangen van een kind: alleen krijgt het meer aandacht.
• De kinderen hebben geen hechte band met elkaar.

Onderzoeken naar samenplaatsing van broers en zussen bij uithuisplaatsing

Er is gezocht in de databases Scopus, Google Scholar en Web of Science. Het literatuuronderzoek was vooral gericht op sterk bewijs (meta-analyses, reviews en RCT’s), met grijze literatuur als aanvulling. Zoektermen waren: family, siblings, sisters, brothers, out of home placement, Netherlands, foster care. Er is gekeken naar de meest recente onderzoeken van de jaren 2014 tot 2022. Het literatuuronderzoek resulteerde in 45 resultaten.

Bahlmann

Bahlmann (2020) heeft een (inter)nationale juridische analyse uitgevoerd naar het samen plaatsen van broers en zussen bij een uithuisplaatsing. Enkele conclusies: 

• De wet schrijft voor dat een kind bij voorkeur in een pleeggezin of gezinshuis wordt geplaatst. De wet bevat géén bepaling waarin staat dat broers en zussen samen geplaatst moeten worden na uithuisplaatsing, tenzij dit niet in het belang van (één van) de kinderen is. Zo bevat de wet dus wel een voorkeursbepaling over waar, maar niet over met wie het kind uit huis wordt geplaatst. 
• Een kind heeft op grond van zowel het EVRM als het IVRK recht op bescherming tegen een inbreuk op diens familie- en gezinsleven. Deze bescherming geldt ook voor het familie- en gezinsleven met broers en zussen. Zowel het EVRM als het IVRK hanteren strikte voorwaarden voor wanneer een inbreuk op dit familie- en gezinsleven gerechtvaardigd kan zijn. 

In de analyse formuleert Bahlmann de volgende aanbevelingen:   

1. Het belang van het kind als eerste overweging. Om een beslissing te kunnen nemen die in het belang is van het kind, geldt dat aan het kind zelf gevraagd moet worden of het samen geplaatst wil worden met zijn broers en zussen. Aan deze mening moet passend belang worden gehecht. 
2. Recht op ‘wettelijke’ bescherming tegen een inbreuk op het familie- en gezinsleven. Niet alleen het gezinsleven met de ouders, maar ook met de broers en zussen. Alleen onder zeer strikte voorwaarden mag inbreuk worden gemaakt op het familie- en gezinsleven van een kind.  
3. De overheid is verantwoordelijk voor het realiseren van kinderrechten. Op dit moment staan praktische belemmeringen, zoals het tekort aan pleeggezinnen en gezinshuizen, de verwezenlijking van kinderrechten in de weg. Broers en zussen worden namelijk van elkaar gescheiden bij uithuisplaatsing, ook als samenplaatsing wel in hun belang is. De Nederlandse overheid heeft de verplichting om ‘in de ruimste zin’ maatregelen te nemen om deze praktische belemmeringen weg te nemen en zo de rechten uit het IVRK daadwerkelijk te verwezenlijken. 

Slotconclusie: “Met alleen een wettelijke bepaling is het probleem niet opgelost. Ook in de praktijk is het belangrijk het uitgangspunt ‘samenplaatsing, tenzij’ goed te borgen. Zo moet worden ingezet op het aanpakken en verminderen van de belemmeringen in de praktijk die samenplaatsing van broers en zussen in de weg staan, waaronder het gebrek aan voldoende pleeggezinnen en gezinshuizen waar broers en zussen samen terechtkunnen. Extra begeleiding aan en ondersteuning van pleeg- en gezinshuisouders kan nodig zijn en bestaan uit materiële en of pedagogische bijdragen. Op grond van internationale regelgeving ligt ook daar een belangrijke taak voor de overheid.” (p.24). 

Buddenbaum

Volgens Buddenbaum (2020) kan het opgroeien met broers en zussen een positieve invloed hebben op de persoonlijke ontwikkeling van het kind. In een instabiele gezinsomgeving is de relatie tussen broers en zussen belangrijker. Als andere familierelaties onder druk staan, kunnen broers en zussen elkaar troost, koestering en opvang bieden. Dit kan niet als zij van elkaar worden gescheiden. Een onvrijwillige scheiding van broers en zussen kan het kind zelfs negatief beïnvloeden doordat het kind gevoelens van eenzaamheid, verlies en verwarring kan ervaren. Buddenbaum stelt dat het gescheiden uit huis plaatsen van broers en zussen schadelijk kan zijn en dat volwassenen – ouders, verzorgers, instanties – hier niet lichtvaardig over moeten denken. Onderzoeker Marit Buddenbaum pleit er daarom voor om de relatie tussen broers en zussen altijd mee te wegen bij beslissingen over het leven van een kind, bijvoorbeeld een uithuisplaatsing.  

DiGiovanni & Font

DiGiovanni & Font (2021) voerden een scoping review uit van artikelen uit 1990 tot 2019 naar de wetenschappelijke kennis over het samen plaatsen van broers en zussen in pleegzorg. Ook onderzochten ze de effecten van het samen plaatsen van broers en zussen op plaatsingsstabiliteit, -permanentie en welzijn van de kinderen. Uit de resultaten bleek dat er weliswaar morele redenen zijn om broers en zussen samen te willen plaatsen, maar dat het wetenschappelijke bewijs niet consequent deze beslissing ondersteunt. Ook waren de onderzoeksmethodes van deze geanalyseerde onderzoeken niet toereikend; er moet in de toekomst beter onderzoek komen naar dit onderwerp.

Konijn et al.

Konijn et al. (2019) hebben tien multi-level meta-analyses uitgevoerd om te onderzoeken welke factoren waren invloed kunnen hebben op instabiliteit in pleegzorg. Het niet samen plaatsen van broers en zussen heeft een kleine invloed op deze instabiliteit (r=0,16). Kinderen voelen zich eerder onzeker wanneer ze apart van hun broer of zus geplaatst worden en ze missen hun broers en zussen net zoveel als hun ouders. De relatie tussen broers en zussen in pleegzorg is vaak de meest levensvatbare relatie die beschikbaar is voor het kind, en kan van cruciaal belang zijn voor het gevoel van verbondenheid, emotionele steun en continuïteit van een kind (Kothari et al., 2017). Ook op de lange termijn kan er een samenhang zijn tussen het samen plaatsen van broers en zussen en de veerkracht van kinderen op het gebied van onderwijs- en beroepscompetentie, kwaliteit van huisvesting, relationele aanpassing en burgerzin. Dit is vooral uitgesproken bij mannen (Richardson & Yates, 2014). Plaatsing bij broers en zussen lijkt dus in het bijzonder een beschermende factor te zijn, voor zowel kinderen die samen in gezinszorg zijn geplaatst als in niet-verwante pleegzorg (Waid et al., 2016).

SOS Kinderdorpen en Defence for Children

In een (inter)nationale juridische analyse van het recht op samenplaatsing van broers en zussen bij uithuisplaatsing, hebben SOS Kinderdorpen en Defence for Children (2020) gekeken wat hierover is vastgelegd in beschrijvingen in wet- en regelgeving, internationale verdragen, rechtspraak en richtlijnen. Uit deze analyse wordt geconcludeerd dat op basis van het IVRK het belang van het kind altijd op de eerste plaats moet komen. Dit moet ook gelden als er besloten moet worden of broers en zussen samen geplaatst moeten worden. Om het belang van het kind voorop te stellen, is het van belang dat aan het kind zelf gevraagd wordt of het samen geplaatst wil worden met zijn broers en zussen. Aan de mening van het kind moet een passend belang gehecht worden. Ook heeft een kind op grond van zowel het EVRM als het IVRK het recht op bescherming van diens familie- en gezinsleven. Onder deze bescherming valt dus ook het gezinsleven met broers en zussen. Alleen op basis van legitieme redenen mag er inbreuk gemaakt worden op dit recht. Om recht te doen aan deze internationale regelgeving wordt er gesproken over het uitgangspunt ‘samenplaatsing, tenzij’. Een reden om af te wijken van het uitgangspunt ‘samenplaatsing, tenzij’ is als samenplaatsing niet in het belang van (één van) de kinderen is. Dit moet dan met onderzoek worden bewezen.

Stolwijk et al.

Stolwijk et al. (2021) hebben zowel dossieronderzoek uitgevoerd als interviews met professionals gehouden met als doel te komen tot een valide en betrouwbare inschatting van het percentage broers en zussen dat na een gezamenlijke uithuisplaatsing gescheiden wordt geplaatst, en om te achterhalen welke redenen hieraan ten grondslag liggen. Factoren om kinderen gescheiden te plaatsen zijn onder te verdelen in kindfactoren, pleegouderfactoren en praktische belemmeringen. De meest genoemde kindfactoren zijn een negatieve dynamiek tussen de kinderen onderling, één of meerdere kinderen (maar niet alle kinderen) hebben specialistische zorg of behandeling nodig, en parentificatie. Andere veel genoemde kindfactoren zijn conflicten tussen de kinderen, gedragsproblematiek waardoor er risico is op remming of bedreiging van de ontwikkeling van de andere broers en/of zussen, en (een vermoeden van) seksueel misbruik tussen de kinderen onderling. De meest genoemde pleegouderfactoren zijn de draagkracht van de pleegouders in combinatie met de zwaarte van de opvoedvraag, en de (leeftijds)voorkeuren van de pleegouders. Wat betreft de praktische belemmeringen is het (gebrek aan) aanbod van pleeggezinnen en gezinshuizen de meest genoemde factor waardoor kinderen gescheiden worden geplaatst. Er zijn relatief weinig pleeggezinnen beschikbaar die meerdere kinderen willen of kunnen opnemen, bijvoorbeeld door een gebrek aan ruimte (onvoldoende kamers), of aan financiële of overige middelen (o.a. de extra tijdsinvestering die het kost om meerdere kinderen op te vangen).

Sluit niet meteen samenplaatsing uit bij een bepaalde belemmering, zo stelt de onderzoekswerkgroep. Maar kijk per situatie naar problemen en risico’s en draagkracht van gezinshuis of pleegouders en bied eventueel extra hulp en begeleiding. Steun en veiligheid die kinderen met elkaar ervaren is van groot belang. Wat parentificatie betreft: straf het kind niet voor het compenseren van het onvermogen van de ouders, maar bied in plaats daarvan begeleiding om het kind ander, nieuw gedrag te laten ontwikkelen. Het is aan de professionals om dit te ondersteunen. Inzetten van familie en netwerk kan bijdragen om een plaatsing van meerdere kinderen te ondersteunen.

Touati et al.

Touati et al. (2020) deden kwalitatief onderzoek naar (1) de directe effecten van plaatsingskarakteristieken en suïcidale risico’s (SR) en (2) of deze karakteristieken een moderator waren voor de link tussen mishandeling en SR. Dit onderzochten ze bij volwassenen die in hun jeugd een uithuisplaatsing hebben meegemaakt. Uit dit onderzoek kwam onder andere naar voren dat volwassenen die door middel van bezoeken contact hadden kunnen houden met hun biologische broers en zussen, een lagere SR hadden. Dit is een nieuwe bevinding die wijst op het belang van het onderhouden van banden tussen broers en zussen, aangezien deze levenslange steun kunnen bieden (Cicirelli, 1995; Dunn & Munn, 1986) en mogelijk, tot op zekere hoogte, het gebrek aan ouderlijke steun compenseren (Milevsky & Levitt, 2005). Deze bevindingen waren echter niet significant voor het samen plaatsen van broers en zussen. Vooral contact behouden tussen broers en zussen is dus een beschermende factor.

Vanhauwaert

Vanhauwaert (2010) heeft een masterproef geschreven over de broer-zusrelaties in de pleegzorgcontext. Hierbij is kwalitatief onderzoek uitgevoerd bij broers en zussen die apart zijn geplaatst bij pleegouders en die samen zijn geplaatst bij pleegouders. De pleegouders zijn geïnterviewd. Factoren die meewegen in het wel of niet samen plaatsen van broers en zussen zijn:

• Aanwezigheid van stoornissen.  
  Vaak hebben kinderen in pleegzorg veel zorg nodig en hebben ze een ‘rugzakje’. Om tegemoet te komen aan de behoefte van de pleegkinderen, kan het zijn dat de pleegouders maar één kind in huis willen nemen.
• Bereidheid/mogelijkheid van pleegouders.
  Hoeveel kinderen hebben ze al? Past het allemaal? Is er evenwicht in het gezin?
• Plaatsingsgeschiedenis van de broers en zussen. 
  Broers en zussen worden vaak op verschillende tijdstippen geplaatst, meestal door het leeftijdsverschil.
• Conflicten (1) tussen de broers en zussen (2) binnen de familie van herkomst, en (3) binnen het pleeggezin. 

Voordelen van het samen plaatsen van broers en zussen:  

• Behoud van de familieband.
• Onderlinge psychische en emotionele ondersteuning.
• Meerwaarde voor de identiteitsbeleving en -ontwikkeling van pleegkinderen en aanvaarding van de situatie, aangezien ze door het contact met andere geplaatste kinderen minder het gevoel hebben ‘abnormaal’ te zijn.

Nadelen van het samen plaatsen van broers en zussen:

• Kinderen kunnen elkaar verklikken. De reden die pleegouders hiervoor geven is dat pleegkinderen genadeloos op zoek zijn naar onvoorwaardelijke liefde en aandacht. 
• Volgens pleegouders is het vaak een moeilijke opdracht om een einde te maken aan de disfunctionele patronen en posities die in het gezin van oorsprong bestonden. 
• Bij gezamenlijke plaatsing van oudere broers of zussen ondervinden pleegouders geregeld problemen bij de integratie in het pleeggezin. De kinderen zouden sneller tevreden zijn over hun plaats in het pleeggezin aangezien ze toch elkaar hebben, en hierdoor minder moeite doen om zich te integreren in het pleeggezin.

Herzieningswerkgroep

Volgens de herzieningswerkgroep moet het streven altijd zijn om broers en zussen samen te plaatsen. Het kunnen terugvallen op een broer of zus kan een belangrijk bron van veiligheid zijn voor een kind. Wel benadrukt de werkgroep het woordje ‘tenzij’. Het is op dit moment nog geen wettelijke verplichting om een kind samen met broers en zussen te plaatsen. Het moet voor jeugdprofessionals helder zijn dat zij niet juridisch aansprakelijk zijn als het niet lukt om broers en zussen samen te plaatsen. Met name in crisispleegzorg lukt het niet altijd om kinderen in één gezin te plaatsen omdat de professional afhankelijk is van het acute aanbod.

Kinderen hebben het recht om op te groeien bij hun ouders (IVRK, art. 18, 9,7, 5). Als jeugdprofessional moet je je daarom inspannen om terugplaatsing mogelijk te maken. Er is weinig wetenschappelijk onderzoek gedaan naar terugplaatsing van een kind naar huis. Bekend is dat:

• naar schatting in meer dan de helft van de gevallen kinderen na terugplaatsing opnieuw uit huis geplaatst worden (Esposito et al., 2022);
• langdurende onzekerheid over terugplaatsing van een kind schadelijk is voor de ontwikkeling van het kind.

Na het ingrijpende besluit om een kind uit huis te plaatsen, is het belangrijk om een stabiele plek te vinden die het kind perspectief biedt op een ononderbroken ontwikkeling (VanderWill et al., 2021). Tijdens de uithuisplaatsing moeten de hulp en begeleiding er in de eerste plaats op gericht zijn om het kind zo snel mogelijk weer terug te plaatsen. Maar er zijn ook situaties denkbaar waarin je niet (meteen) werkt aan contactopbouw of terugplaatsing. Denk bijvoorbeeld aan ouders die overlijden of langdurig vastzitten in de gevangenis, ouders die niet leerbaar zijn of zelf geen hoofdopvoeder meer willen zijn, kinderen die al meerdere keren uit huis geplaatst zijn, of kinderen die niet meer terug naar huis willen.

Het is in die gevallen belangrijk dat je als professional onderbouwt waarom er niet gewerkt wordt aan terugplaatsing, en waarom de hulpverlening zich nu richt op toewerken naar langdurige plaatsing. Bij langdurige plaatsing krijgt het kind een vaste verblijfplaats. Het kan zich dan aan enkele vaste personen hechten en krijgt de kans een duurzaam contact te onderhouden met het eigen netwerk. Uitgangspunt is, in navolging van de Jeugdwet (2015), dat een plaatsing zo thuis(gericht) mogelijk is (pleeggezin/gezinshuis).

Onderzoek naar terugplaatsing van een kind naar huis

Esposito et al. (2022) deden een cross-sectioneel onderzoek naar de risicofactoren van uithuisplaatsing en terugplaatsing. Dit deden zij om succesvolle herenigingen en de stabiliteit voor het kind te bevorderen. Dit onderzoek bestaat uit 3051 kinderen die negen jaar gevolgd zijn. Uit de resultaten komt naar voren dat van de 3051 kinderen er 1120 (37%) te maken hebben gehad met een uithuisplaatsing. Van deze 1120 kinderen zijn er 847 (76%) herenigd met hun familie en 445 kinderen (54%) zijn opnieuw uit huis geplaatst. Naar schatting blijkt dus dat kinderen na een terugplaatsing in meer dan de helft van de gevallen weer uithuisgeplaatst worden. Factoren die hierbij een rol speelden, zijn problemen op school, hechtingsproblematiek van het kind en middelengebruik bij ouders.

Gross & Baron (2022) deden onderzoek naar de effecten van pleegzorg op kinderen. De resultaten laten zien dat pleegzorg de veiligheid en onderwijsresultaten van kinderen bevordert. Ook zijn er verbeteringen te zien nadat kinderen waren teruggeplaatst. Dit suggereert dat verbeteringen die door hun ouders zijn aangebracht een belangrijk mechanisme vormden. Deze resultaten geven aan dat effectievere, op preventie gerichte inspanningen binnenshuis vereist zijn om het gebruik van pleegzorg op een veilige manier te verminderen. Terugplaatsing is succesvol als direct passende hulp aan ouders wordt ingezet, een herstelplan wordt opgesteld en dit wordt gemonitord. Binnen anderhalf jaar is 47% van deze kinderen weer thuis, waarbij terugplaatsing getoetst wordt door de kinderrechter.

De constateringen uit deze onderzoeken vragen om een zeer zorgvuldige afweging over een eventuele terugplaatsing. Om dat te doen, is een regelmatige evaluatie van de uithuisplaatsing essentieel. Art. 25 IVRK geeft het kind (en zijn ouders) het recht op een regelmatige evaluatie van de hulp, het verloop van de uithuisplaatsing en van de noodzaak ervan. Dit moet het onmogelijk maken dat er plaatsingen zijn waarbij onduidelijk is wanneer vervolgbeslissingen genomen zullen worden. Door deze evaluatie onderzoekt de professional of en wanneer het kind terug naar huis kan. Voor ouders en kind moet helder zijn wat de voorwaarden voor terugplaatsing zijn, hoe het proces verloopt en wie wanneer besluiten neemt. Resultaten van de gesprekken worden vastgelegd in het dossier.

Werkzame elementen

Verschillende factoren hebben invloed op de kwaliteit van de beslissing over het perspectief van het kind. Het gaat hierbij zowel om het proces van de besluitvorming als om inhoudelijke overwegingen.

Werkzame proceselementen

• Betrek meerdere perspectieven, in elk geval dat van het kind, de ouders en eventuele pleegouders of gezinshuisouders.
• Zorg voor een goed contact met kind, ouders en pleegouders of gezinshuisouders. Beslissen over het perspectief is een proces dat al start op het moment van uithuisplaatsing.
• Intensief contact van de ouders met het kind is nodig om zicht te krijgen op de interactie ouder-kind en ouders te begeleiden in de omgang met hun kind.
• Vraag advies voor het perspectiefbesluit aan de professionals die ook daadwerkelijk bij het gezin, pleeggezin of gezinshuis betrokken zijn, zodat je formatie uit de eerste hand hebt. Zo zijn meerdere perspectieven betrokken en ondervang je eventuele individuele valkuilen.
• Organiseer tegendenken: maak gebruik van inzichten van collega’s en laat je door hen kritisch bevragen op jouw overwegingen.

Werkzame inhoudelijke elementen

• Laat de uitkomsten die het kind wenst leidend zijn.
• Onderzoek de risicofactoren én de beschermende factoren.
• Volg de ontwikkeling van het kind gedurende de plaatsing. Zo krijg je goed zicht op wat het kind nodig heeft.

Afwegingskader

In de voorliggende tekst staat een afwegingskader voor het besluit over terugplaatsing. Dit afwegingskader is gemaakt op basis van: 

1. De drie afwegingen  

Om te beslissen of terugplaatsing mogelijk is, maakt een hulpverlener de volgende afwegingen: 

• Doe onderzoek en maak daarbij duidelijk onderscheid of de situatie onveilig is of ongewenst om tot de conclusie te komen of de balans tussen de opvoedingscapaciteiten van de ouders en de ontwikkelingsbehoeften van het kind voldoende is hersteld?
• Is de balans tussen de opvoedingscapaciteiten van de ouders en ontwikkelingsbehoeften van het kind met de huidige hulp en het huidige type plaatsing binnen een aanvaardbare termijn voldoende te herstellen?
• Is de balans tussen de opvoedingscapaciteiten van de ouders en ontwikkelingsbehoeften van het kind met andere hulp of een ander type plaatsing binnen een aanvaardbare termijn voldoende te herstellen? 

De professional dient dus na te gaan 1) of er verbetering zichtbaar is in de balans tussen opvoedingscapaciteiten en ontwikkelingsbehoeften, en 2) of er een opvoedingssituatie is te creëren die goed genoeg is voor het kind. De elementen in de kernvragen komen uit Het Framework for the Assessment of Children in Need and their Families (Department of Health, 2000). Dit Framework helpt om een zorgvuldige afweging te maken met het oog op de veiligheid, het welzijn en de ontwikkeling van kinderen. De richtlijn Samen beslissen over hulp gaat verder in op instrumenten die je kunt gebruiken om ontwikkelingsbehoeften en opvoedingscapaciteiten in kaart te brengen.

2. Factoren van invloed op het besluit tot terugplaatsing 

In onderstaand overzicht, gebaseerd op de onderbouwing van de richtlijn Pleegzorg, zijn verschillende factoren op een rij gezet die van invloed zijn op het besluit tot terugplaatsing vanuit de pleegzorg. Het is daarbij niet zo dat een enkele factor doorslaggevend is voor de besluitvorming. Het gaat altijd om een combinatie van factoren.

Factoren die de kans op terugplaatsing verkleinen

• Reden voor uithuisplaatsing
• verwaarlozing
• Pleegkindkenmerken
• emotionele of gedragsproblemen
• gezondheidsproblemen of handicaps
• als baby of adolescent uit huis geplaatst
• Ouder- of gezinskenmerken
• ambivalente houding ten opzichte van terugplaatsing
• onvoldoende betrokkenheid en inzet om aan gestelde voorwaarden te werken tijdens uithuisplaatsing
• ouders met eigen psychische problematiek
• meervoudige gezinsproblematiek (een combinatie van armoede, drugsgebruik, chronische psychische problemen van ouders)
• eénoudergezinnen
• Plaatsingskenmerken
• lang verblijf in pleeggezin
• plaatsing in een netwerkgezin

Factoren die de kans op terugplaatsing vergroten

• Reden voor uithuisplaatsing
• vertrek van een dader bij seksueel misbruik
• Pleegkindkenmerken
• uit huis geplaatst in de basisschoolleeftijd
• Ouder- of gezinskenmerken
• betrokkenheid van ouders tijdens de uithuisplaatsing
• actief werken aan gestelde voorwaarden voor terugplaatsing
• voldoende wegnemen van onveiligheid
• wens van ouders tot terugplaatsing
• Plaatsingskenmerken
• kort verblijf in pleeggezin
• overeenstemming tussen ouders, pleegouders en professionals over doelen en werkwijze tijdens pleegzorgplaatsing

3. Input vanuit de herzieningswerkgroep 

Om de kernvragen juist af te wegen, zijn tien factoren benoemd die in kaart kunnen worden gebracht door de jeugdprofessional in samenwerking met ouders en eventueel andere betrokkenen. De tien factoren komen voort uit bovenstaande factoren met daarbij aanvullingen vanuit de herzieningswerkgroep. 

De herzieningswerkgroep heeft aangegeven dat het van belang is om duidelijk te benoemen dat een uithuisplaatsing schadelijk kan zijn. En om te achterhalen welke schade het kind al heeft opgelopen voorafgaand aan de uithuisplaatsing, wat de uithuisplaatsing heeft opgeleverd én wat de kwaliteit van de ouder-kindrelatie is. Het is lastig om een toekomstperspectief van een kind in te schatten. Daarom liet de herzieningswerkgroep weten dat het belangrijk is dat de jeugdprofessional de opvoedingscapaciteit van de ouders afweegt in relatie tot de ontwikkelingsbehoefte van het kind op dit moment.

Aanvaardbare termijn

In de eerdere versie van de richtlijn stonden wel specifieke termijnen voor het nemen van een perspectiefbesluit. Die werden in de praktijk als nogal dwingend ervaren. Na het verlopen van zo’n termijn zou terugplaatsing strikt genomen niet meer mogelijk zijn. Dit heeft ertoe geleid dat tijdens de herziening de genoemde termijnen (van een half jaar en een jaar) uit de richtlijn zijn gehaald.

Achtergrond: discussie in herzieningswerkgroep

In de werkgroep is meerdere keren gesproken over de termijnen waarbinnen een perspectiefbesluit genomen moet worden. De meningen hierover waren enigszins verdeeld. Een aantal werkgroepleden oordeelde positief over de beslissing om de termijnen van een half jaar voor heel jonge kinderen en een jaar voor oudere kinderen uit de richtlijn te halen. Anderen waren van mening dat de vastgestelde termijnen juist helpen om de druk op te voeren en tijdig hulpverlening op gang te brengen voor ouders en kind, en zo de periode van onzekerheid waar een kind zal opgroeien te beperken. Omdat het in de praktijk bijna onmogelijk is om een termijn te stellen, zou het goed zijn om in de richtlijn te benoemen dat het ook heel ingewikkeld is. Tegelijkertijd werd opgemerkt dat de beslissing om al dan niet terug te plaatsen voor jonge professionals moeilijk kan zijn als er geen duidelijke termijnen zijn opgenomen. Een afwegingskader terugplaatsing kan hen daarbij helpen en is daarom in de richtlijn toegevoegd. Of een kind terug naar huis kan, is een afweging die in elke situatie zorgvuldig gemaakt moet worden.

Conclusie

Op basis van de gevoerde discussies is dus bepaald dat in de herziene richtlijn geen vaste termijnen voor het perspectiefbesluit meer staan. Wel blijft het van belang dat binnen een aanvaarbare termijn duidelijk wordt waar een kind gaat opgroeien. Dit is vooral belangrijk om ervoor te zorgen dat ‘iedereen zo snel mogelijk in de actiestand komt’. Het is essentieel voor alle betrokkenen bij een uithuisplaatsing dat er tijdig en zorgvuldig een besluit komt over terugplaatsing. Zo’n perspectiefbesluit is maatwerk en de tijd die daarvoor nodig is kan voor elk kind en gezin weer anders zijn. Het uitgangspunt moet zijn dat ouders alle mogelijke vormen van hulp of ondersteuning krijgen om tijdens de uithuisplaatsing de (hechtings)relatie met hun kind te herstellen. En dat zij binnen een redelijke termijn laten zien dat ze opnieuw voor hun kind kunnen zorgen. Het is daarbij essentieel om regelmatig te evalueren (evaluatiemomenten moeten worden opgenomen in het plan van aanpak). Zo kun je vaststellen of de gewenste verbetering heeft plaatsgevonden, of er andere hulp nodig is of dat verbetering niet meer te verwachten valt en een terugplaatsing dus niet meer tot de mogelijkheden behoort.

Resultaten vanuit de literatuursearch

Uit onderzoek van Bartelink et al. (2019) komt naar voren dat het bij uithuisplaatsing belangrijk is om een begeleidingsplan op te stellen voor zowel ouders als kinderen. De Jeugdwet (2015) schrijft voor dat er binnen 6 weken na een uithuisplaatsing een plan moet liggen. Een plan waarin de begeleiding van ouders en kinderen is vastgelegd, draagt bij aan stabiliteit en vergroot de kans op terugplaatsing of stabiele langdurige plaatsing als terugplaatsing niet mogelijk is. Actieve participatie van gezinnen is nodig om een blijvend positief resultaat te behalen. Dat vraagt om investering in een goede samenwerkingsrelatie tussen professionals en ouders (Wilke & Howard, 2022).

Verschillende studies (o.a. Graham & Truscott, 2019; Quick & Scott, 2019) laten zien dat na een uithuisplaatsing een sprake is van rouw, schuldgevoel en gevoel van stigmatisering. Begeleiding en ondersteuning van zowel ouders als kinderen op dat punt daarom belangrijk is. Voor de kinderen gaat de rouw niet alleen over het verlies of veranderen van het contact met de eigen familie, maar ook over psychosociale verliezen. Zoals verlies van school, sportclub en andere aspecten van het sociale leven. Deze verliezen worden vaak niet meegenomen in de begeleiding van kinderen, maar kunnen leiden tot gedragsproblemen, fysieke, emotionele en relationele problemen. Voor ouders geldt dat zij te maken kunnen krijgen met schuldgevoelens, gevoelens van machteloosheid en trauma als gevolg van de uithuisplaatsing van hun kind(eren). Als gevolg hiervan kunnen ouders problemen ervaren in hun identiteit als ouder. Het is belangrijk dat in de begeleiding aandacht is voor identiteit, loyaliteit en contact tussen ouders en kinderen. Daarnaast is een plan nodig voor de begeleiding en eventuele behandeling van de ouders en kinderen, gericht op specifieke ondersteuningsbehoeften en onderwijs voor het kind (Winslow, 2022).

Begeleiding van kinderen en ouders

Kinderen en hun ouders hebben na een uithuisplaatsing begeleiding nodig bij het verwerken van en omgaan met de uithuisplaatsing, het opbouwen van een steunnetwerk en het werken aan specifieke problemen (o.a. Graham & Truscott, 2019; Quick & Scott, 2019; Shanks & Weitz, 2020).

Besteed in het hulpverleningsplan daarom aandacht aan de volgende aspecten:

• Verwerking van de uithuisplaatsing door ouders en kind (rouw, loyaliteitsconflicten, stigma).
• Contact(herstel) met netwerk; contact tussen ouders en kind(eren), broers en zussen, belangrijke anderen, steunnetwerk voor het gezin.
• Expliciteren van de rollen en verantwoordelijkheden van de betrokkenen: ouders/kind/ pleegouders/gezinshuisouders/medewerkers residentiële zorg/voogd/sociaal werker.
• Het uitgangspunt van ‘zo thuis mogelijk’ opgroeien en herstel van het gewone leven (gezonde dagstructuur, deelname aan school en maatschappelijke activiteiten). Zie ook de richtlijn Residentiële jeugdhulp en de richtlijn Pleegzorg.
• Traumaverwerking en het verminderen van gedrags- en emotionele problemen van het kind.
• Veiligheid bieden aan het kind in de nieuwe situatie en waar nodig herstellen van veiligheid in de thuissituatie (zie ook de richtlijnen Kindermishandeling, Residentiële jeugdhulp en Pleegzorg).
• Versterken van opvoedingsvaardigheden en het werken aan (eventuele) andere problemen van ouders, zoals trauma-, psychische en/of verslavingsproblemen.
• Bevorderen van terugplaatsing, voorkomen van een nieuwe uithuisplaatsing en de begeleiding van ouders, kind(eren) en de rol van pleegouders/gezinshuisouder/groepswerkers daarbij.

Verwerken van de uithuisplaatsing

Diverse onderzoeken maken inzichtelijk dat het nodig is ouders en kinderen te ondersteunen in het opbouwen van een steunnetwerk dat tijdens de plaatsing en na terugplaatsing het kind en de ouders steun kan bieden (Funcheon et al., 2021; Kelly et al., 2021; McWey & Cui, 2021). Zowel bij de kinderen als bij de ouders kunnen allerlei emoties een rol spelen die impact hebben op het functioneren. Deze emoties vragen om duiding, begeleiding in het omgaan met de gevoelens en gedachten die daarbij horen, en soms ook om relativering.

Een aandachtspunt is om systemisch te denken en kijken naar de gevolgen van uithuisplaatsing voor het systeem waar het kind onderdeel van is en tijdelijk ook wordt. Want vaak is de hulp gericht op het kind als individu (Carr, 2019; Maltais et al., 2019). Dankzij lotgenotencontact (zoals een steungroep) kunnen ouders leren omgaan met alles wat de uithuisplaatsing met hen doet. Zij ervaren zo ook dat ze niet alleen zijn in hun ingewikkelde ervaringen, gevoelens en gedachten. Voor ouders is het daarbij belangrijk dat zij worden begeleid in het kijken naar het ouderschap en ondersteund worden in het vormgeven van hun rol als ouder. In Nederland is een methode ‘Ouderbegeleiding na opvoedingsbesluit’ beschikbaar. Deze methode helpt ouders met de uithuisplaatsing van hun kind om te gaan en een nieuwe invulling te geven aan de relatie met hun kind. Daarnaast is het noodzakelijk dat met hen gewerkt wordt aan problemen die ze ervaren in het dagelijks leven die mede hebben geleid tot het ingrijpende besluit van de uithuisplaatsing. Ook is aandacht nodig voor bijvoorbeeld financiële stress of andere maatschappelijke problemen die zij ervaren (Oomen & Kwint, 2015).

Trauma-informed care

Steeds meer onderzoek wijst op het trauma dat voorafgaat aan uithuisplaatsing, maar ook op het trauma dat een uithuisplaatsing veroorzaakt. Daarbij wordt gewezen op het belang van de inzet van trauma-informed care (TIC), waarbij aandacht is voor de achtergrond en ervaringen van zowel ouders als kinderen (Vervoort-Schel et al., 2022).

Gedeeld opvoederschap

Bij gedeeld opvoederschap delen pleegouders en beroepsopvoeders samen met de ouders de zorg voor en de verantwoordelijkheid over het kind. In de praktijk betekent dit dat al bij de kennismaking goede samenwerkingsafspraken worden gemaakt. Over praktische zaken en over omgang. Samenwerken is soms ingewikkeld en vaak wordt niet erkend welke de rol ouders blijvend hebben in het leven van hun kind. Het lectoraat Jeugd en Gezin van de Christelijke Hogeschool Ede (CHE) doet sinds 2014 onderzoek naar de samenwerkingsrelaties tussen opvoeders en ouders. Zij ontwikkelden de methodiek ‘de relationele route tot gedeeld opvoederschap’. Meer informatie over het onderzoek van de CHE is terug te vinden op Gedeeldopvoederschap.nl.

Resultaten vanuit de search

Voor kinderen zijn nog weinig gerichte interventies ontwikkeld om hen te begeleiden na de uithuisplaatsing (Bruning et al., 2022). Kinderen hebben volgens het IVRK recht op contact met hun ouders. Een plotselinge breuk in het contact met de hechtingsfiguur levert de kind schade op. Gebrek aan contact met de voorheen belangrijke hechtingsfiguur na een uithuisplaatsing kan bovendien bij de kind sterke angst oproepen, voor een trauma zorgen en ook voor verdere vervreemding van zijn ouders. Kinderen die in een pleeggezin of residentiële instelling geplaatst zijn en regelmatig contact met hun ouders hebben, worden vaker teruggeplaatst en worden gemiddeld ook korter uit huis geplaatst. Langdurige pleegzorgplaatsingen blijken stabieler als kinderen contact houden met hun ouders.

Doelgerichte systemische interventies die gericht zijn op contactherstel tussen ouders en kinderen, zij het meest effectief. Voorbeelden uit de databank Effectieve jeugdinterventies zijn: Video-feedback Intervention to Promote Positive Parenting and Sensitive Discipline (VIPP-SD), Multisysteem Therapie (MST) en Intensieve Ambulante Gezinsbehandeling (IAG). Expliciete aandacht en inzet voor contact tussen ouders en kind is belangrijk. Want het is voor ouders in deze situatie moeilijk om zelf een relatie met hun kind op te bouwen en zo terugplaatsing mogelijk te maken. Het is belangrijk om te observeren hoe het contact verloopt en ouders te ondersteunen in het aangaan en onderhouden van contact met het jonge kind. Pleegouders en groepswerkers spelen een cruciale rol spelen in het contact tussen ouders en kind, en in de ondersteuning van het kind hierbij.

De Gezondheidsraad (2018) beveelt diverse interventies aan om de ouder-kindrelatie te verbeteren na kindermishandeling. Parent Child Interaction Therapy (PCIT), Stevig Ouderschap, Triple P, Home Start en VoorZorg. Mogelijk vormen dit ook geschikte middelen om tijdens een uithuisplaatsing ouders en kinderen doelgericht te begeleiden en de ouder-kindinteractie te verbeteren. Veel uithuisgeplaatste kinderen kampen met ernstige psychische problemen door wat zij hebben meegemaakt. Vaak voorkomende stoornissen bij kinderen in de pleegzorg zijn posttraumatische stressstoornis, mishandeling-gerelateerd trauma en bijkomende gedrags- en emotionele problemen. Dit verschilt per kind en hangt onder andere af van de leeftijd waarop het kind uit huis is geplaatst en de problemen die daaraan voorafgingen.

Landsverk en collega’s (2009) hebben via een review onderzocht welke interventies effectief kunnen zijn bij de meest voorkomende psychische problemen van kinderen in de pleegzorg. Er is vooral onderzoek gedaan naar de effectiviteit van cognitieve en gedragstherapeutische interventies die symptomen, gedrag en functioneren beïnvloeden. Voorbeelden van zulke interventies zijn Trauma-Focused Cognitieve Gedragstherapie (TF-CGT), oudertrainingsprogramma’s (bijvoorbeeld Incredible Years (basis)), Parent-Child Interaction Therapy (PCIT) en CGT voor depressie.

De Gezondheidsraad (2011) heeft een overzicht gemaakt van effectieve behandelprogramma’s om de gevolgen van kindermishandeling aan te pakken. De raad vond alleen wat betreft EMDR en TF-CGT overtuigend bewijs voor de effectiviteit in de behandeling van posttraumatische stresssymptomen. Naast aandacht voor de begeleiding van kinderen en ouders, is er ook meer aandacht voor het gewone leven, schoolgang en een zinvolle daginvulling. Er wordt te weinig gericht gewerkt aan toewerken naar terugplaatsing. Om terugplaatsing te bereiken, moet hier al in een vroeg stadium aandacht voor zijn en moet vooraf ook al worden vastgesteld hoe naar een terugplaatsing wordt toegewerkt. Een belangrijk probleem dat wordt gesignaleerd is het niet tijdig kunnen inzetten van passende hulp als een belangrijke belemmering om te werken richting terugplaatsing.

Maltaisa, Cyrb, Parentc en Pascuzzob (2019) beschrijven welke strategieën in de verschillende interventies gebruikt worden om toe te werken naar terugplaatsing:

• Ondersteuning van ouders om te leren afstemmen op de behoeften van hun kind, door uitleg en scholing.
• Sociale steun vergroten.
• Probleemoplossingsstrategieën aanreiken en hierop reflecteren.

Child Welfare Information Gateway (2020) stelde een overzicht samen van werkzame elementen die terugplaatsing bevorderen:

• Gezinnen betrekken bij de uithuisplaatsing en gericht werken aan goede communicatie en het opbouwen van vertrouwen.
• Zorgvuldig onderzoek doen naar de gezinssituatie en een hulpverleningsplan opstellen.
• Steun bieden bij, motiveren voor en vasthouden van verandering.
• Doelgerichte interventies inzetten.
• Een steunend netwerk betrekken bij de na te streven veranderingen.
• Teamwork stimuleren onder ouders, verzorgers, casemanagers en overige professionals.

Resultaten vanuit de search

Programma’s gericht op terugplaatsing hebben een aantal dingen gemeen. Ze draaien om bewustzijn ontwikkelen, motiveren, doelen stellen, coaching en training van ouders, rolmodel zijn en oefening. Dit vraagt veel van de hulpverlening in de begeleiding van ouders. De situatie rond een uithuisplaatsing is altijd complex, er spelen problemen en zorgen op veel gebieden en systemisch heeft de uithuisplaatsing grote gevolgen (o.a. Hood et al., 2022; Jedwab et al., 2018; Luu et al., 2021).

Terugplaatsing van kinderen na een uithuisplaatsing is een proces dat niet altijd vanzelfsprekend succesvol verloopt. Het komt regelmatig voor dat kinderen na terugplaatsing opnieuw uit huis geplaatst worden, naar schatting in iets meer dan de helft van de gevallen. Dit heeft vaak te maken met de sociaaleconomische omstandigheden waarin het gezin dan vaak nog moet functioneren, een gebrek aan onderwijs en onvoldoende hulp en ondersteuning voor ouders en kind om na terugplaatsing te werken aan het (her)vinden van balans. Het bevordert een geslaagde terugplaatsing als het kind onderwijs volgt en meedoet aan het maatschappelijk leven (Potgieter & Hoosain, 2018).

Ook na terugplaatsing is het noodzakelijk ondersteuning aan gezinnen te blijven bieden. Een belangrijk aspect is de noodzaak van een gedifferentieerd hulpaanbod.  Gezinnen waarvan het kind vanwege verwaarlozing uit huis geplaatst is, hebben immers andere hulp nodig dan gezinnen waarin bijvoorbeeld mishandeling is voorgekomen.

Crisissituaties

Er zijn verschillende voorbeelden van crisissituaties in gezinnen. Er kan sprake zijn van een crisissituatie wanneer een kind een gevaar is voor zichzelf of anderen. Een kind vertoont bijvoorbeeld gewelddadig of suïcidaal gedrag, verminkt zichzelf of is agressief. Een kind kan ook gevaar lopen door toedoen van een ander (denk aan plotseling sterk escalerende vormen van ernstige mishandeling, verwaarlozing of seksueel misbruik). Ook kan er sprake zijn van een crisissituatie bij ernstig misbruik van drugs of alcohol of bij acute psychiatrische problemen (bijv. psychose of acuut suïciderisico) bij een kind of een van de ouders. Tot slot is het wegvallen van de ouder/verzorger voor kinderen een crisissituatie die voor acute onveiligheid zorgt.

Typen crises

Er zijn verschillende typen crises: 

1. Acute of shock-crisis

Bij een acute of shock-crisis is de spanning in korte tijd opgelopen, bijvoorbeeld door een sterfgeval, een ongeluk of ander ernstig incident. Het vermogen van het gezin om hierop in te spelen schiet dan tekort.

2. Uitputtingscrisis

Een crisis kan ook geleidelijk ontstaan. Daarbij is de spanning in het gezin langzamerhand opgelopen. Een relatief kleine aanleiding kan de emmer plotseling doen overlopen en een crisis teweegbrengen. Dit wordt ook wel een uitputtingscrisis genoemd. Het gezin is niet langer in staat om de spanningen op te vangen en in te spelen op de behoeften van de gezinsleden.

Het is belangrijk om het type crisis te bepalen, omdat dit mede bepaalt wat voor interventie nodig is om de crisis aan te pakken. 

Oorzaken crises

Het is praktisch een aantal oorzaken voor crises te onderscheiden (Van Deur & Mourits, 2002):

1. Crisis door een ingrijpende gebeurtenis

Bij een crisis door een ingrijpende gebeurtenis is meestal sprake van een acute of shock-crisis. Kenmerk is dat het gezin tot dan toe normaal tot goed functioneerde. Een ingrijpende gebeurtenis (meestal van buitenaf) veroorzaakt de crisis. Het probleemoplossend vermogen is niet meer toereikend. Een voorbeeld is dat plotseling een gezinslid wegvalt door (ernstige) ziekte of overlijden of door in hechtenisneming door de politie. De hulp dient dan vooral gericht te zijn op het praktisch en emotioneel bijstaan van gezinsleden en het regelen van praktische zaken. Een korte en snelle analyse is nodig om te bepalen wat het gezin uit balans heeft doen raken en ervoor te zorgen dat de hulp of ondersteuning goed aansluit bij de context en cultuur van het gezin. 

In crisissituaties door een ingrijpende gebeurtenis kan het zinvol zijn dat jeugdprofessionals de richtlijn Traumagerelateerde problemen raadplegen.

2. Crisis bij faseovergangen

Kinderen ontwikkelen zich voortdurend. Dat vraagt dus ook om voortdurende verandering en aanpassing bij ouders, om goed aan te sluiten bij de (veranderende) ontwikkelingsbehoeften van hun kind. Wanneer ouders daar onvoldoende in slagen, kan een crisis ontstaan. Ook kan bij een faseovergang onverwachte ontregeling bij een ouder ontstaan als gevolg van onverwerkte rouw of (vroegkinderlijk) trauma. Een crisis bij een faseovergang kan zowel een acute als een uitputtingscrisis zijn.

Crises bij de overgang naar de adolescentie komen veel voor. Denk aan het weglopen van een adolescent na een flinke confrontatie met ouders of andere gezinsleden, of na een confrontatie van verschillende waarden en normen in migrantengezinnen. Na een zorgvuldige analyse dient de hulp vooral gericht te zijn op ondersteuning, het uitleggen van de ontstane dynamiek tussen ouder(s) en kind, en het erkennen van verschillende wensen en opvattingen. Het gaat om het brengen van rust en het op weg helpen in het vinden van een nieuw evenwicht.

3. Crisis bij structurele meervoudige problemen

Bij een crisis waarin structurele meervoudige problemen spelen, is er meestal sprake van een uitputtingscrisis. Het gaat hierbij vooral om gezinnen met meervoudige en complexe problemen. Deze gezinnen hebben veel en met elkaar verweven problemen, die vaak al lange tijd bestaan. Er is weinig nodig om de balans te verstoren, en de gezinsleden raken snel uit evenwicht. Zij hebben vaak een gering probleemoplossend vermogen. Vaak zijn er al allerlei hulpverleners bij het gezin betrokken. De hulp is er in de eerste plaats op gericht om de kinderen op de korte termijn voldoende veiligheid te bieden. Daarnaast is ook de veiligheid van andere betrokkenen van belang. Specifiek kan hierbij ook gedacht worden aan stress doordat de ouders geen toereikende levensstandaard kunnen bieden, zoals door (dreigende) dakloosheid of financiële of materiële armoede (zie het basiskinderrechtenkader).

4. Crisis bij verzorgingsproblematiek

Een crisis bij verzorgingsproblematiek is meestal een uitputtingscrisis. Vaak valt steun uit de omgeving weg als gevolg van uitputting. Hierbij gaat het om gezinnen die een wankel evenwicht kennen. Het gezin steunt voor noodzakelijke zorgtaken veel op anderen in de omgeving. De chronische ondersteuning vanuit de omgeving maakt het gezin afhankelijk van anderen. Denk aan gezinnen met een gezinslid dat kampt met medische problemen, een (verstandelijke) beperking, verslaving of psychiatrische problematiek. De hulp is er vooral op gericht om de opvoedingstaak elders te beleggen, zodat ze minder kwetsbaar zijn. In een vervolg is vaak langdurige ondersteuning nodig.

5. Crisis bij acute ernstige lichamelijke of psychiatrische problematiek

Het evenwicht in het gezin wordt hierbij verstoord door acute ernstige lichamelijke of psychiatrische problematiek van één van de gezinsleden. Voorbeelden van dergelijke psychiatrische problemen zijn een depressie met suïcidedreiging of een acute psychose. In deze situaties is het van belang dat jeugdprofessionals samenwerken met de psychiatrie. De hulp is gericht op het herstel van acute veiligheid. Belangrijk is het informele en formele netwerk rondom het gezin te verstevigen en afspraken met het netwerk te maken over de veiligheid van de kinderen in het gezin (als veiligheid een issue is).

Het onderscheid tussen deze vormen van crisis is enigszins kunstmatig; in de praktijk kunnen combinaties voorkomen.

Afstemming definitie

Er is afstemming geweest over de definitie van crisis met de werkgroep Crisis jeugdzorg van AKWA. Dit heeft niet geleid tot wijzigingen in de definitie en typen van crisis.

De vijf kernvragen die de jeugdprofessional aan de melder stelt, zijn geformuleerd in navolging van het landelijk project Veiligheid voorop. Dat is gericht op een verbetering van de samenwerking tussen de zorg en strafketen bij acute onveiligheid, en afgestemd met de werkgroep Crisis jeugdzorg.

Breder begrip van veiligheid

In afstemming met de werkgroep Crisis jeugdzorg van AKWA is het inschatten van veiligheid verbreed van veiligheid van kinderen in het gezin naar veiligheid van kinderen en gezinnen in brede zin. In de AKWA-werkgroep zijn ook twee checklists gekozen die passen bij deze verbreding van het begrip veiligheid. De ene is een checklist voor het inschatten van het risico op zelfdoding. De andere is een checklist om in te schatten of een ouder of kind een gevaar voor diens omgeving is (agressie). Beide checklists zijn beknopt en eenvoudig te gebruiken, wat aansluit bij de behoeften van professionals die handelen in een crisissituatie.

Columbia – Suicide Severity Rating Scale (C-SSRS)

De C-SSRS is een overzichtelijke checklist met zes items. Deze helpt de jeugdprofessional een eerste inschatting te maken van het risico op zelfdoding. Bij een risico op zelfdoding is het nodig om ggz-expertise in te schakelen.

Brøset Violence Checklist – Nederlandse versie (BVC-NL)

De checklist van de BVC-NL bestaat uit zeven items:

Tijdelijk huisverbod

Voor een tijdelijk huisverbod werk je als jeugdprofessional nauw samen met de politie. De politie kan om een tijdelijk huisverbod vragen bij de burgemeester van de gemeente waar het gezin woont of bij een hulpofficier van justitie. Dit huisverbod geldt dan voor tien dagen en is te verlengen tot maximaal vier weken. In deze periode brengt de jeugdprofessional en/of andere hulpverleners verdere hulpverlening op gang om de veiligheid te vergroten.

Crisismaatregel vanuit de Wet verplichte ggz 

De crisismaatregel in de Wet verplichte ggz (Wvggz) is een manier om verplichte zorg toe te passen. Deze maatregel wordt opgelegd door de burgemeester van de gemeente waar de persoon woont. De burgemeester heeft een medische verklaring van een psychiater nodig en heeft – zo mogelijk – een gesprek met de persoon om wie het gaat. De burgemeester kan alle vormen van verplichte zorg opleggen die in de Wet verplichte ggz staan: gedwongen behandeling of medicatie, beperking van bewegingsvrijheid, insluiting, toezicht en opname. Een crisismaatregel vanuit de Wet verplichte ggz is maximaal drie dagen geldig.

Voor jeugdprofessionals is van belang dat zij tijdig de expertise van de ggz inschakelen, als er sprake is van acute psychiatrische problemen van een kind of volwassene in een gezin. Zo kan de ggz een inschatting maken van de situatie en eventuele stappen in gang zetten richting een crisismaatregel vanuit de Wet verplichte ggz.

In alle situaties waarin de veroorzaker het huis verlaat – al dan niet vrijwillig – legt de jeugdprofessional de afspraken vast in een veiligheidsplan. Hierin staat minimaal het volgende:

• De vorm en frequentie van het contact tussen de gezinsleden.
• Wie ingelicht wordt wanneer gezinsleden zich niet aan de afspraken houden.
• Een noodplan (wie te bellen) wanneer de situatie onverhoopt opnieuw escaleert.
• De doelen waaraan gezinsleden gaan werken om veilige terugkeer naar huis mogelijk te maken.
• Wie wat doet en wie gemaakte afspraken opvolgt.

Werkzame elementen in het voorkomen van uithuisplaatsing in een crisissituatie

Onderzoek laat een aantal ingrediënten zien die crisisinterventies succesvol kunnen maken (Bezeczky et al., 2020; Damen & Veerman, 2013; De Meyer et al., 2020; Lee et al., 2014).

Programmastructuur

Wat betreft de programmastructuur zijn dit de werkzame elementen:

A. Een snelle start en snelle beschikbaarheid 

Binnen 24 tot 48 uur na melding van de crisis gaat een jeugdprofessional aan de slag in het gezin. Een snelle start van de crisisinterventie is van belang voor de veiligheid van een kind.

B. 24/7 beschikbaarheid

De jeugdprofessional is 24 uur per dag bereikbaar en zeven dagen per week flexibel beschikbaar. De jeugdprofessional bezoekt het gezin ook thuis (Lee et al., 2014). Dit kenmerk komt onder andere van het Families First-programma (Spanjaard & Haspels, 2005) en het wordt ook onderbouwd door onderzoek naar effectieve interventies in crisissituaties (Fraser, Pecora & Haapala, 1991).

C. Hulpverlening in de eigen omgeving

Volgens het Homebuilders-model is het van belang om hulp te verlenen in de eigen omgeving van het gezin, dus bij het gezin thuis, op de school van een kind en in de eigen wijk. 

D. Intensiteit en caseload

Bij een goede crisisinterventie zijn de lengte van de hulpverleningssessies en de tijdstippen daarvan flexibel: een crisis kan zich tenslotte ook ’s avonds en in het weekend voordoen. Er is minimaal acht tot tien uur face-to-face-contact per week. De precieze invulling van het traject hangt af van de doelen en mogelijkheden van het individuele gezin. De jeugdprofessionals helpen ongeveer achttien gezinnen per jaar, en maximaal twee of drie gezinnen tegelijkertijd.

E. Beperkte duur

Een crisisinterventie neemt maximaal vier weken in beslag. Een crisis – in de zin van een verstoring van het evenwicht – duurt over het algemeen namelijk niet langer dan vier weken (Konijn et al., 2001). Volgens Callahan (1994) kan een crisisinterventie bestaan uit één tot acht sessies, verspreid over een periode van vier tot zes weken. Verondersteld wordt dat dit genoeg is om het evenwicht te herstellen en de heftigste emoties te laten afzwakken. Omdat de onderliggende problematiek dan nog niet opgelost is, hebben de meeste gezinnen na beëindiging van de crisisinterventie nog wel aanvullende hulp nodig (Reisch, Schlatter & Tschacher, 1999). 

F. Eén vaste hulpverlener met een back-up-team

De crisishulp wordt zoveel mogelijk door één jeugdprofessional verleend (Lee et al., 2014). Jeugdprofessionals werken in teams van drie tot vijf professionals en worden ondersteund door een gekwalificeerde gedragswetenschapper. Omdat bij een gezin in crisis vaak diverse hulpverleners en diensten betrokken zijn, is samenwerking tussen de jeugdprofessional en andere hulpverleners een wezenlijk onderdeel van crisisinterventie. Dit is ook van belang in verband met een tijdige afsluiting en overdracht van het gezin (Van den Braak & Konijn, 2006). Ook aanvullende en ondersteunende interventies dienen goed aan te sluiten.

G. Deskundigheid

De jeugdprofessionals hebben minstens een intensieve training gehad van erkende trainers op het gebied van crisisinterventies. Simington, Cargill en Hill (1996) concluderen op basis van een evaluatie van het Crisis Intervention Program (CIP) dat de effectiviteit van de crisisinterventie samenhangt met onder meer de expertise van de hulpverlener.

De werkgroep stelt dat een gedragswetenschapper beschikbaar moet zijn voor de jeugdprofessional om mee te denken of kritisch vragen te stellen over de analyse en mogelijke oplossingsrichtingen. Ook geeft zij aan dat jeugdprofessionals een gedragswetenschapper moeten betrekken bij de analyse van de situatie en het bedenken van mogelijke oplossingsrichtingen. De gedragswetenschapper denkt hierover mee en bevraagt de jeugdprofessional kritisch om goed zicht te krijgen op de situatie.

Daarnaast is het wenselijk dat een ggz-specialist, zoals een klinisch psycholoog of (kinder- en jeugd) psychiater, gevraagd kan worden om mee te denken.

Programma-inhoud

A. Inzetten op betrokkenheid en motivatie

De jeugdprofessional zet expliciet in op de betrokkenheid en motivatie van het gezin. Vraag naar de motivatie van de gezinsleden en probeer zo mogelijk hun motivatie te versterken. Gesprekstechnieken uit de motiverende gespreksvoering en het oplossingsgericht werken zijn effectief in het versterken van motivatie (Bartelink, 2013a; Bartelink, 2013b).

B. Doelen en fasering

Crisisinterventie is doelgericht en omvat volgens Fairchild (1997; in: Konijn et al., 2001) meerdere fasen:

1. Vaststellen van de crisis (onderzoeken van de aanleiding, inschatten van de risico’s en mogelijkheden).
2. Direct verlenen van hulp waarbij het gezin en zijn netwerk worden gemobiliseerd.
3. Opstellen van een interventieplan. Dat wil zeggen dat de jeugdprofessional aan de hand van een hulpplan probeert het functioneren van het gezin na de crisisinterventie te verbeteren.

Crisisinterventie bestaat vooral uit interventies voor de korte termijn: het onderzoeken van de situatie, het uitvoeren van de interventie, stabilisatie en het bieden van uitgebreide nazorg of follow-up (Reisch et al., 1999). Het doel is het bijeenhouden van het gezin of het stimuleren van het contact tussen de gezinsleden als een (tijdelijke) uithuisplaatsing van een kind noodzakelijk is, het onderzoeken van de behoeften en krachten van het gezin en het aanleren of bijstellen van de copingstrategieën van de verschillende gezinsleden (Evans, Boothroyd, & Armstrong, 1997).

Het is essentieel dat de doelen samen met het gezin worden opgesteld. Ook moeten de behaalde doelen tijdens en na afloop van de hulp in kaart worden gebracht. Verder wordt het aanbod aangepast aan de wensen, behoeften en mogelijkheden van de individuele gezinsleden. Hierdoor is de kans groter dat de beoogde doelen behaald worden (Lee et al., 2014).

C. Cognitieve en gedragsmatige benadering

De jeugdprofessional zet cognitieve en gedragsmatige interventies in om gedragsverandering te bereiken (Lee et al., 2014).

D. Vaardigheden aanleren

Door de gezinnen vaardigheden aan te leren, kunnen zij uiteindelijk zelf effectiever omgaan met het dagelijks leven. De jeugdprofessional demonstreert deze vaardigheden, oefent met de gezinnen en geeft feedback.

E. Praktische hulp bieden 

De jeugdprofessional biedt praktische hulp die bijdraagt aan het behalen van de doelen. Een studie van Ryan en Schuerman (2004) laat zien dat praktische hulp in gezinnen met financiële problemen de kans op kindermishandeling verkleint. Voorbeelden zijn hulp bij het zoeken naar huisvesting en bij de aanschaf van kleding voor de kinderen.

F. Belangen behartigen 

De jeugdprofessional helpt gezinnen door als hun belangenbehartiger op te treden bij instanties. Hierbij gaat het bijvoorbeeld om het aanvragen van schuldsanering of subsidies. Wanneer er basale problemen zijn (bijvoorbeeld een grote kans op uithuiszetting), dan moeten deze eerst worden opgelost. Al doende leert de jeugdprofessional het gezin hoe het zijn eigen belangen kan behartigen.

Artsen

Artsen kunnen helpen om de medische aspecten van de situatie in te schatten. Denk aan een kinderarts of een vertrouwensarts van Veilig Thuis. Zo’n vertrouwensarts kan beoordelen of letsel van een kind past bij het verhaal dat ouders en kind vertellen, of dat het letsel misschien toegebracht is.

Ggz en zorgprofessionals

De geestelijke gezondheidszorg, verslavingszorg en gehandicaptenzorg kunnen nodig zijn voor een zorgvuldige inschatting van mogelijke psychiatrische problemen, verslaving of verstandelijke beperking. Professionals van deze instanties kunnen bijdragen aan een adequaat plan van aanpak. Ook kunnen zij je adviseren over hoe je met deze problemen kunt omgaan. Schakel altijd de jeugd-ggz in als een kind mogelijk een psychose heeft of met zelfdoding dreigt dan wel daartoe een poging heeft gedaan.

Politie

De politie is een belangrijke samenwerkingspartner bij (dreigend) geweld. De politie kan informatie over meldingen van huiselijk geweld geven. Daarnaast kan zij gezinsleden en hulpverleners beveiligen in het geval van (dreigend) geweld. In situaties waar sprake is van huiselijk geweld werkt de politie met een landelijk vastgesteld standaardprotocol. En als een gezinslid via een besluit van de burgemeester een tijdelijk huisverbod krijgt, handhaaft de politie dit verbod. Ook kun je als jeugdprofessional in crisissituaties zien of horen dat er strafbare feiten plaatsvinden. In zo’n situatie neem je hierover contact op met de politie.

Raad voor de Kinderbescherming

Is er (mogelijk) een voorlopige ondertoezichtstelling, voogdijmaatregel of machtiging uithuisplaatsing nodig? Schakel dan de Raad voor de Kinderbescherming in om de benodigde hulp in het gezin te krijgen of om in het gezag over een kind te voorzien. De Raad vormt namelijk de schakel naar de kinderrechter, die over deze zaken besluit. Een korte toelichting op de drie genoemde maatregelen:

• Ondertoezichtstelling
  Een kinderrechter geeft een ondertoezichtstelling alleen af als een kind ernstig in zijn ontwikkeling wordt bedreigd en andere hulp niet voldoende effect heeft of niet geaccepteerd wordt.
• Voogdijmaatregel
  Zijn er geen ouders die het gezag over een kind kunnen uitoefenen (bijv. door overlijden, hechtenis of andere omstandigheden), dan kan een voorlopige voogdijmaatregel nodig zijn.
• Machtiging uithuisplaatsing
  Die is nodig voor een uithuisplaatsing die ingaat tegen de wens van ouders of kind. Deze maatregel wordt altijd in combinatie met een ondertoezichtstelling afgegeven.

Jeugdprofessionals

Jeugdprofessionals werken binnen allerlei verschillende typen organisaties in het jeugddomein, zoals wijkteams, gecertificeerde instellingen en gespecialiseerde jeugdhulp. Zij kunnen op verschillende momenten bij een gezin in een crisissituatie betrokken raken. Belangrijk is dat jeugdprofessionals elkaar tijdig betrekken, zodat zij kunnen afstemmen met elkaar en met het gezin over passende hulp. Daarbij is het nodig dat zij met elkaar afspraken maken over rol- en taakverdeling, waarbij duidelijk wie waar verantwoordelijk voor is en hoe zij samen beslissingen nemen. Bij overdracht van een gezin van de ene naar de andere professional, zorgt de eerste dat de onderbouwing van de genomen besluiten helder is. Is er een machtiging uithuisplaatsing afgegeven, dan kunnen jeugdbeschermers nog een eigen professionele afweging maken of zij overgaan tot uithuisplaatsing van een kind. Ze zijn dus niet verplicht de machtiging uithuisplaatsing uit te voeren. Een uithuisplaatsing is een uiterste maatregel die zoveel mogelijk moet worden voorkomen. Het verzoek om een uithuisplaatsing moet (ook in crisissituaties) goed gemotiveerd zijn (zie ook het basiskinderrechtenkader). Achteraf – wanneer een crisissituatie is aangepakt en de rust is weergekeerd – is het zinvol om samen met betrokken professionals en gezinsleden te evalueren hoe de crisis is aangepakt en welke lessen zij daarvan mogelijk met elkaar kunnen leren.

Deze uitgangsvraag is toegevoegd op verzoek van de werkgroep om jeugdprofessionals te ondersteunen bij de stap van crisishulpverlening naar reguliere hulpverlening. De aanbeveling maakt jeugdprofessionals bewust van deze stap en verwijst naar de andere relevante bouwstenen van deze richtlijn de en naar de richtlijn Samen beslissen over hulp.

Samenvatting van de resultaten op basis van de literatuursearch:

• Verschillende reviews hebben zich gericht op de effectiviteit van Intensieve thuishulp (Bezeczky et al., 2020; Evenboer et al., 2018; Van Assen et al., 2019; Van Assen et al., 2020). Daarin zijn positieve effecten gevonden, bijvoorbeeld op emotionele problemen en gedragsproblemen bij de kinderen en op blootstelling aan stressvolle gebeurtenissen. Maar na afsluiting van de hulp zijn er vaak nog aanzienlijke problemen. Ook blijkt een relatief grote groep kinderen een jaar na afsluiting toch uithuisgeplaatst. Er blijken grote verschillen in effecten tussen interventies (maar zelfs tussen studies naar dezelfde interventies). Dit wijst erop dat de kwaliteit van de implementatie waarschijnlijk cruciaal is voor de effectiviteit. Zo concluderen meerdere onderzoekers dat zelfs interventies die onder dezelfde naam worden uitgevoerd vaak andere uitvoeringsvoorwaarden hebben (en bijvoorbeeld variëren in duur, doelgroep, etc.).
• Nederlands onderzoek naar Ambulante Spoedhulp en Families First (De Meyer et al., 2020) bracht positieve resultaten aan het licht. Beide lijken goede interventies om een uithuisplaatsing te voorkomen. Verder onderzoek is wel nodig om na te gaan welke werkzame elementen van beide interventies het beste voor welke gezinnen inzetbaar zijn.
• Nederlands onderzoek naar Intensieve Ambulante Gezinsbehandeling (IAG) (Damen et al., 2019; Veerman & De Meyer, 2019) heeft zich niet gericht op effecten op het voorkomen van uithuisplaatsing, maar ziet wel positieve effecten van de interventie op probleemgedrag van kinderen en opvoedingsbelasting van ouders. Ook blijkt dat IAG-empowerment van ouders significant verbetert (wat weer bijdraagt aan vermindering van gedragsproblemen van kinderen), in tegenstelling tot residentiële zorg en pleegzorg, waarbij dit nauwelijks het geval is.
• Uit een Amerikaans gerandomiseerd onderzoek met controlegroep naar Multidimensionele Familietherapie (MDFT) (Liddle et al., 2018) bleek dat de interventie bij adolescenten duurzamere effecten had op het plegen van delicten en problematisch middelengebruik dan residentiële hulp. Deze aanpak kan dus dienen als alternatief voor opname in een jeugdzorginstelling.
• Nederlands gerandomiseerd onderzoek met controlegroep naar Multisysteem Therapie (MST) (Asscher et al., 2018) laat zien dat MST meer effectief is dan treatment as usual voor zowel extreem gewelddadige als niet extreem gewelddadige jongeren. Dit suggereert dat de interventie er ook in slaagt om gunstige effecten te bereiken bij moeilijk te behandelen jongeren. Internationaal onderzoek (Vidal et al., 2017) laat voornamelijk positieve resultaten zien, hoewel er één studie is die geen verschil vond met treatment as usual (Fonagy et al., 2018).
• Een Nederlandse studie naar de JIM-aanpak (Jouw Ingebrachte Mentor) (Van Dam et al., 2017) toont dat de betrokkenheid van volwassenen uit het informele netwerk kan helpen bij het voorkomen van uithuisplaatsing van adolescenten met complexe behoeften. De meta-analyse van Van Dam et al. (2021) onderzocht het verband tussen mentoringprogramma’s en jeugdresultaten in verschillende domeinen. De resultaten van dit onderzoek geven aan dat deze programma’s significant samenhangen met positieve resultaten. Het blijkt dat de programma’s tegen risico’s beschermen en o.a. positieve schoolresultaten bij jongeren bevorderen.
• Een in Nederland verrichte meta-analyse van Dijkstra et al. (2016) naar de inzet van familienetwerkberaden laat zien dat deze aanpak niet lijkt te leiden tot minder meldingen van kindermishandeling, minder uithuisplaatsingen en snellere afsluiting van dossiers bij jeugdzorg. En dus dat deze aanpak geen toegevoegde waarde heeft ten opzichte van care as usual. Uit de systematische review van McGinn et al. (2020) blijkt dat beslissingen in familienetwerkberaden worden gebruikt om beslissingen te nemen over de beste manier om kinderen te beschermen en gezinnen te ondersteunen. De aanpak betrekt het gezin, de familie en het netwerk bij deze beslissingen. Ook blijkt uit dit onderzoek dat de wetenschappelijke onderbouwing voor familienetwerkberaden van slechte kwaliteit is en geen duidelijk beeld geeft of deze benadering beter is dan andere benaderingen.  Afhankelijk van het soort studie komt de ene keer een gunstig beeld van de familienetwerkberaden naar voren, en de andere keer juist niet (Dijkstra et al., 2016). Eigen Kracht-conferenties zijn ook inzetbaar om met het netwerk samen een plan op te stellen voor een aanpak van de problemen. Uit het onderzoek van Schout en De Jong (2013) blijkt dat Eigen Kracht-conferenties ervoor lijken te zorgen dat netwerken sterker worden en de sociale steun significant toeneemt. De richtlijn Samen beslissen over hulp gaat verder in op Eigen Kracht-conferenties.

Werkzame elementen in het voorkomen van uithuisplaatsing

Veel interventies om een uithuisplaatsing te voorkomen lijken op elkaar in hun veronderstelde werkzame elementen (Visscher et al., 2021). Ze besteden vrijwel allemaal aandacht aan deze zaken:

• Goed in kaart brengen van de situatie in het gezin en de verwachtingen van gezinsleden.
• De huidige en toekomstige veiligheid.
• Een gedegen planning en evaluatie van de activiteiten.
• Werken aan verandering, met name positievere relaties, communicatie en interactie.
• Een goede samenwerking met en ondersteuning van kinderen en het gezin.
• Verbetering van opvoedvaardigheden.
• Vermindering van (ernstige) gedragsproblemen.
• Hulp in de leefomgeving van het gezin.
• Hulp bij concrete vraagstukken rondom huisvesting, huishouden, verzorging en omgaan met instanties.
• Activering van het sociale en professionele netwerk.

De verschillen tussen interventies zitten vooral in de tijdsduur van het traject, de intensiteit, de mogelijkheid tot 24-uurs bereikbaarheid, de consultatiemogelijkheden van experts en de manier van supervisie en intervisie voor de professionals. Geregeld (telefonisch) contact tussen de hulpverlener en het gezin en intensieve intervisie voor de hulpverlener lijken een goed effect te hebben. Dit geldt ook voor een flexibele en hybride (face-to-face en online contact) beschikbaarheid van de hulpverlener.

Interventie op maat

Zorg dat je altijd een interventie op maat maakt. Zodat de hulp goed aansluit bij de vraag en behoefte van individuele gezinnen en gezinsleden. Dit betekent voor jou als hulpverlener het volgende:

• Een open, niet veroordelende houding.
• Cultuursensitief werken (lees hierover meer in de inleiding (paragraaf 1.9).
• Traumasensitief werken, met aandacht voor veiligheid, verbinding (positieve stabiele relaties) en emotieregulatie (lees meer over traumasensitief werken in hoofdstuk 4).
• Aandacht hebben voor veiligheid in het gezin, vooral bij jonge kinderen.
• Rekening houden met de inzet van specifieke interventies voor bepaalde doelgroepen (bijvoorbeeld gezinnen met iemand met een licht verstandelijke beperking). 

Overige interventies ter voorkoming van uithuisplaatsing  

De herzieningswerkgroep heeft een aantal interventies benoemd die kunnen helpen bij ernstige en/of meervoudige problematiek. Zie hieronder een (niet-uitputtend) overzicht. Hiermee is niet altijd een uithuisplaatsing te voorkomen, maar ze richten zich wel op probleemgebieden waardoor je als jeugdprofessional een uithuisplaatsing kan overwegen. Sommige (maar niet alle) interventies zijn opgenomen in de Databank Effectieve Jeugdinterventies (DEI).

Tabel: Overige interventies

*Classificaties zijn: effectief volgens sterke aanwijzingen; effectief volgens goede aanwijzingen; effectief volgens eerste aanwijzingen; goed onderbouwd; in beoordelingsprocedure; niet erkend.

Interventies gericht op problemen bij kinderen

Voor specifieke interventies gericht op problemen bij kinderen kun je terecht bij de daarvoor geldende richtlijnen voor jeugdhulp en jeugd-ggz.

Interventies gericht op de gehechtheidsrelatie en ouder-kindrelatie

Problemen in de ouder-kindrelatie en problematische gehechtheidsrelaties komen veel voor in gezinnen waar een uithuisplaatsing nodig kan zijn. Kindermishandeling en een onveilige opvoedsituatie spelen hierin geregeld een rol. Zo blijkt ruim driekwart (80%) van de kinderen die opgroeien in gezinnen waarin sprake is van mishandeling, verwaarlozing en/of huiselijk geweld een problematische gehechtheidsrelatie met de ouders te hebben (Alink et al., 2014; Cyr et al., 2010). Voor preventieve interventies, die zich richten op verbetering van de kwaliteit van de gehechtheidsrelatie, kun je terecht bij de richtlijn Problematische gehechtheid. Gezinsopname en gezinsbehandeling zijn ook mogelijkheden om te werken aan de problematiek van het gezin en de ouder-kindinteracties. De herzieningswerkgroep beveelt KINGS (Kind IN Gezond Systeem) als geschikte gezinsbehandeling aan. KINGS is geen erkende interventie en wordt momenteel onderzocht op effectiviteit.

Dit is een (niet-uitputtend) overzicht van (erkende) interventies gericht op de gehechtheidsrelatie of ouder-kindrelatie:  

• VIPP-SD Video-feedback Intervention to promote Positive Parenting and Sensitive Discipline (VIPP-SD)
• Basic Trustmethode
• Parent-Child Interaction Therapy (PCIT)
• Kortdurende Video-Hometraining (K-VHT) (niet-erkende interventie, theoretisch goed onderbouwd)
• NIKA (niet-erkende interventie, wordt op dit moment onderzoek naar gedaan)

Interventies die gebruikmaken van informele steun

Jouw Ingebrachte Mentor (JIM)

Een JIM is een vertrouwenspersoon uit het informele netwerk. Deze wordt door een jongere gekozen, samen met de ouders, en ondersteunt de jongere in gesprekken met hulpverleners en instanties. De interventie is gericht op jongeren met complexe ondersteuntingsbehoeften en het doel is om een uithuisplaatsing te voorkomen. JIM is niet opgenomen in de Databank Effectieve Jeugdinterventies. Van Dam et al. (2017) onderzochten of JIM’s een alternatief voor uithuisplaatsing kunnen zijn. De studie liet zien dat 83% van de 200 onderzochte jongeren met complexe behoeften een JIM kon aanstellen en dat in 90% van de gevallen ambulante behandeling voldoende was. Een meta-analyse van mentorprogramma’s laat positieve effecten zien op onder meer schoolse vaardigheden en psychosociale ontwikkeling van jongeren (Van Dam et al., 2021).  

Ervaringen uit de praktijk, ingebracht door de herzieningswerkgroep, laten zien dat de inzet van een steunend sociaal netwerk gezinnen met forse problemen kan helpen. Dat kan bijvoorbeeld in de vorm van een steungezin of krachtgezin.

Lees meer over JIM

Steungezinnen/buurtgezinnen

Een steungezin vangt kinderen op als ouders tijdelijk overbelast zijn. Zo kunnen de ouders weer op adem komen en de kinderen zich goed blijven ontwikkelen. Vaak wordt een steungezin ingezet naast de formele hulpverlening aan een gezin. Het is niet onderzocht hoe effectief steungezinnen zijn om een uithuisplaatsing te voorkomen.

Lees meer over buurtgezinnen

Krachtgezinnen

Een krachtgezin is een gezin waarbij minimaal één van beide ouders een jeugdprofessional is met SKJ- of BIG-registratie, die ervaring heeft met het werken met gezinnen. Deze ouder werkt op sociaal-ondernemende basis en koopt advies in van een gedragswetenschapper. Het krachtgezin ondersteunt een vraaggezin met begeleiding, coaching, inspiratie en advies. Er is nog weinig onderzoek verricht naar de effectiviteit van krachtgezinnen in het voorkomen van uithuisplaatsing.

Lees meer over krachtgezinnen

Familienetwerkberaden

Enkele regio’s in Nederland organiseren bij een dreigende uithuisplaatsing altijd een familienetwerkberaad. Dit is een bijeenkomst waar ouders en kinderen samen met familieleden, buren, kennissen en hulpverleners de gezinssituatie in kaart brengen, waarbij de veiligheid van het kind centraal staat. Maar een internationale studie suggereert dat deze aanpak niet duidelijk leidt tot minder meldingen van kindermishandeling, minder uithuisplaatsingen of een snellere afsluiting van jeugdhulp-dossiers. Bij de ene soort studie is er een gunstig beeld, bij de andere niet (Dijkstra et al., 2016). Juist bij complexe problematiek blijken jeugdhulpprofessionals het lastig te vinden om een familiegroepsplan te maken (Berben & Drion, 2020). Wel is het zo dat de onderzoeken naar de effectiviteit van familienetwerkberaden geen hoge kwaliteit hebben, waardoor ze dus geen duidelijk beeld geven van de effectiviteit (McGinn et al., 2020).

Trauma-informed care

Steeds meer onderzoek wijst op het trauma dat voorafgaat aan uithuisplaatsing én op het trauma dat juist ontstaat door een uithuisplaatsing. Trauma-informed care (TIC) heeft aandacht voor de achtergrond en ervaringen van zowel ouders als kinderen (Vervoort-Schel et al., 2022). Raadpleeg bij trauma de richtlijn Traumagerelateerde problemen voor verdieping en interventies. 

Gedeeld opvoederschap

Bij gedeeld opvoederschap delen pleegouders en beroepsopvoeders samen met de ouders de zorg voor en de verantwoordelijkheid over het kind. Het lectoraat Jeugd en Gezin van de Christelijke Hogeschool Ede (CHE) ontwikkelde de methodiek ‘de relationele route tot gedeeld opvoederschap’. Kijk voor meer informatie op Gedeeldopvoederschap.nl.

Zie ook de bouwsteen Begeleiden bij uithuisplaatsing en terugplaatsing.

Interventies die zich richten op terugplaatsing en stabiliteit na terugplaatsing 

De overeenkomst tussen deze interventies is dat ze gericht zijn op een betere interactie tussen ouder en kind. Ook verbeteren ze de vaardigheid van ouders om gedragsproblematiek bij het eigen kind te herkennen en erop te reageren (Luu et al., 2021).

Deze programma’s hebben de volgende gemeenschappelijke werkzame elementen:

• Bewustzijn ontwikkelen: ouders bewust maken van en inzicht geven in de reacties van hun kind en de motivatie achter deze reacties. Dit helpt ouders om specifiek probleemgedrag bij hun kind te herkennen en aan te pakken. Ook leren ze  begrijpen hoe bepaalde opvoedingsgedragingen kunnen ontstaan vanuit ervaringen in het verleden.
• Motiveren: ouders aanmoedigen om na te denken over hun opvoedingswaarden en over hoe die overeenkomen met hun acties.
• Doelen stellen: ouders ondersteunen om kleine, realistische opvoedingsdoelen te stellen.
• Coaching: ouders coachen in hun ouder-kindinteracties en hen ondersteunen bij het oefenen van nieuwe vaardigheden. Dit kan door middel van rollenspellen en videofeedback.
• Training: de reactie van ouders op de gedragsproblemen van hun kind verbeteren door positieve ouder-kindinteracties te versterken. Zo leren ouders effectiever te reageren op gedragsproblemen.
• Rolmodellering: de opvoedingsvaardigheden van ouders verbeteren door positieve ouder-kindinteracties en -gedragingen te laten zien.
• Huiswerk: ouders nieuw gedrag in een vertrouwde omgeving laten toepassen en dit bekrachtigen.
• Ouderpartnerschap: inschakelen van een mentor als hulpmiddel om opvoedingsvaardigheden te ontwikkelen.

In Nederland zijn de volgende effectieve programma’s beschikbaar die bovenstaande werkzame elementen benutten:

• Parent Management Training Oregon (PMTO)
• Multisysteem Therapie (MST)
• Intensieve Ambulante Gezinsbehandeling (IAG)