Bij besluitvorming volg je als jeugdprofessional in principe de voorkeur van het kind en de ouders. Maar als de veiligheid van het kind in het geding is, kan dat mogelijk niet. Je legt dan aan het kind en de ouders uit hoe je hun meningen hebt meegewogen, waarom je toch een andere keus maakt en wat daarvan de consequenties zijn. Ook bied je hun de gelegenheid om hierop te reageren. Zo komt er een proces van gedeelde besluitvorming (‘shared decision making’) op gang. Jij als jeugdprofessional (waar mogelijk in multidisciplinair verband), het kind én de ouders hebben een gezamenlijke verantwoordelijkheid om het hulpproces te laten slagen. Jullie doen er dus goed aan om samen te werken. 

In deze samenwerking doe jij als jeugdprofessional het volgende: 

• Je luistert naar de ideeën, oplossingsrichtingen, verwachtingen en wensen van het kind en de ouders. Deze zijn leidend in het hele proces. Maak je een afwijkende keuze, dan leg je uit waarom. 
• Je informeert het kind en de ouders over wat wel en niet werkt bij bepaalde problemen.
• Je geeft hun uitleg over de verschillende stappen in het proces van diagnostiek en hulp.
• Je bespreekt met het kind en de ouders:
  • hoe zij worden betrokken bij de besluitvorming binnen het hulpverleningstraject;
  • welke impact hun mening kan hebben op de besluitvorming; 
  • hoe deze mening wordt meegewogen; 
  • hoe beslissingen worden genomen. 
• Je legt het kind en de ouders verschillende hulpmogelijkheden voor die van toepassing zijn op hun situatie. Daarbij bespreek je de voor- en nadelen van elke optie, het liefst beargumenteerd met cijfers en feiten. Je gaat ook na welke voorkeuren het kind en de ouders hebben. 
• Je houdt er voortdurend rekening mee dat het kind en de ouders misschien niet de kracht, de vaardigheden of het inzicht hebben om zo goed mogelijk van de aangeboden hulp gebruik te maken. Als dit inderdaad zo blijkt te zijn, is het nodig om dat expliciet te benoemen en te proberen om samen hetzelfde beeld van de situatie te krijgen. Alleen dan valt tot een besluit te komen waarin het kind en de ouders zich het best kunnen vinden.
• Je hebt niet enkel oog voor het kind, maar voor het hele gezin. Wel is het belang van het kind leidend. 
• Je past je aan het tempo van het kind en de ouders aan. Tenzij het kind acuut in gevaar is. In dat geval leg je uit waarom bepaalde stappen direct nodig zijn. 
• Je verzekert je ervan dat het kind en de ouders begrijpen wat er gezegd en geschreven wordt. 
• Je gaat bij een zorgsignaal zo snel mogelijk met de ouders in gesprek.
• Je nodigt de ouders, en waar mogelijk het kind, in een open sfeer uit tot samenwerking.
• Je luistert open en niet-veroordelend naar het individuele verhaal van alle betrokken ouders, kinderen en jongeren.
• Je luistert open en niet-veroordelend naar de problemen die het kind en de ouders ervaren.
• Je hebt oog voor de mate waarin de ouders en eventueel het kind vrijwillig hulp hebben gezocht of zich juist gestuurd voelen.
• Je gaat uit van de kracht en motivatie van ouders om in de opvoeding bepaalde doelen te bereiken.
• Je bepaalt met het kind en de ouders wat ‘reëel’ en ‘goed genoeg’ is.

Ouders, en waar van toepassing het kind, doen in een goede samenwerking het volgende: 

• Ze zijn zich bewust van hun verantwoordelijkheid en mogelijkheden om het hulpproces te laten slagen.
• Ze voeren zelf de regie, onder voorwaarde dat het belang van het kind voor hen vooropstaat.
• Ze zijn bereid tot samenwerking met jou als jeugdprofessional.
• Ze staan open voor je kennis en ervaring.
• Ze vragen je om advies en proberen dat advies toe te passen.
• Ze staan ondersteuning toe als zij zelf onvoldoende mogelijkheden hebben om een advies op te volgen.
• Ze geven het op tijd aan als iets niet werkt of niet past. 
• Ze vragen eventueel om extra ondersteuning en/of een andere jeugdprofessional.
• Ze brengen zelf hun mening en ideeën naar voren.

Verder onderbouw je als jeugdprofessional je overwegingen en beslissingen zorgvuldig. Je maakt van deze overwegingen, beslissingen en onderbouwing een aantekening in het cliëntdossier. 

Samen beslissen bij integrale hulp

Sommige gezinnen kampen op meerdere levensgebieden met (complexe) vragen en problemen. Hiervoor hebben zij integrale hulp nodig. Dit vereist dat je je werkzaamheden goed afstemt met andere hulpverleners: alleen dan sluit integrale hulp goed aan op de behoeften van zo’n gezin. 

Ook als er meerdere hulpverleners bij een gezin betrokken zijn, is het essentieel dat zij samen met het kind en de ouders beslissingen nemen. Juist in gezinnen met meervoudige en complexe problemen lijkt het beter te werken als het kind en de ouders actief meebeslissen over de benodigde hulp (D’Amour et al., 2005; De Greef et al., 2017; Rijsdijk et al., 2015; Welmers-Van de Poll et al., 2017). 

Beperk de hoeveelheid hulpverleners 

Als er een groot aantal hulpverleners om de tafel zit, kan dat intimiderend overkomen op gezinsleden. En dit kan ertoe leiden dat zij het moeilijk vinden om mee te beslissen over de hulp die ze nodig hebben. De betrokkenheid van te veel hulpverleners kan de situatie ook erg onoverzichtelijk voor hen maken. Om goed deel te kunnen nemen aan gesprekken over deze beslissingen, is het voor het kind en de ouders dus belangrijk dat het aantal hulpverleners niet te groot is. 

Bovenstaande betekent dat het soms verstandig is om niet alle mogelijke hulpverleners aanwezig te laten zijn bij een integraal overleg of betrokken te houden bij de hulpverlening. Voor de keus wie moet blijven, is het nodig te bepalen welke hulpverleners noodzakelijk zijn om de situatie in kaart te brengen, een plan van aanpak te bedenken, beslissingen te nemen, hulp te verlenen aan het gezin en de hulp te evalueren (afhankelijk van de fase van de hulpverlening). Hulpverleners bepalen dit alles samen met het gezin, tenzij het kind en de ouders aangeven dat ze hierover niet willen of kunnen meebeslissen. 

Eén gezin, één plan 

Om in complexe situaties goede hulp te verlenen, is het noodzakelijk te werken volgens het principe ‘één gezin, één plan’. Daarbij is het belangrijk om duidelijk te hebben wie de rol van zorgcoördinator heeft. Alleen als gezinnen zelf niet in staat zijn om het overzicht te houden en de zorgcoördinatie uit te voeren, is het nodig om deze rol bij een professional neer te leggen. En dan bij voorkeur een professional die dicht bij het gezin staat. 

De zorgcoördinator draagt bij aan de samenhang in en het goede verloop van de ondersteuning aan het gezin. Verder maken de verschillende betrokken organisaties duidelijke afspraken over de terugkoppeling van informatie, zodat het voor alle betrokkenen helder is wie wat voor het gezin doet.

De dialoog met het gezin vereist het volgende van je:

• Je kunt je handelen, overwegingen en beslissingen helder uitleggen en onderbouwen vanuit je professionele expertise.
• Je vraagt het kind en de ouders expliciet naar hun mening, gedachten en ideeën. 

Dit leidt ertoe dat genomen besluiten een combinatie zijn van de expertise van professionals en de ervaringsdeskundigheid van het kind en de ouders.

In dit kader is ook het familiegroepsplan van belang. Hierin ligt vast:

• wat ouders zelf kunnen doen;
• wat zij met hulp van mensen uit hun omgeving kunnen doen;
• welke concrete doelen ze daarbij willen behalen en welke professionele hulp en ondersteuning zij daarbij nodig hebben. Lees meer in de Factsheet Familiegroepsplan en bij Doelen stellen en beslissen over hulp.

Het is belangrijk dat je als jeugdprofessional ook met het kind praat over diens ideeën en verwachtingen. Kinderen durven in het bijzijn van hun ouders niet altijd vrijuit te spreken, uit angst of loyaliteit, zoals ook ouders in het bijzijn van hun kind niet altijd alles durven te vertellen. 

Praten met kinderen, zeker wanneer ze nog jong zijn, vraagt extra gespreksvaardigheden van jeugdprofessionals. Bekijk Competenties. Ook kan het nodig zijn om hiervoor een andere jeugdprofessional in te schakelen die geen contact met de ouders heeft en die als vertrouwenspersoon voor het kind kan dienen.

Je kunt met kinderen in gesprek vanaf dat ze een jaar of 4 zijn, mits je in het gesprek hun beleving centraal stelt en van daaruit verder praat (Delfos, 2005). Uiteraard is het belangrijk om je per kind en situatie af te vragen of het nodig en wenselijk is om met hen te spreken. Het uitgangspunt daarbij moet zijn ‘dat je met het kind praat, tenzij…’. Op dit ‘tenzij’ is een afdoende antwoord nodig: waarom zou je niet met het kind praten? Wat is er in deze situatie tégen zo’n gesprek? 

Participatie van het kind

Alle kinderen hebben het recht om hun mening te geven. Wettelijk is vastgelegd dat kinderen vanaf twaalf jaar mogen meebeslissen en toestemming moeten geven voor de behandeling die ze ondergaan. Maar ook jongere kinderen kunnen al goed meedenken over belangrijke zaken die hen aangaan. Rekening houdend met hun leeftijd kun je al met kinderen vanaf ongeveer 6 jaar in gesprek over hulp die in het gezin nodig is. Aan de mening van zulke jonge kinderen wordt een passend gewicht toegekend (Artikel 12 IVRK). Daarnaast is wettelijk vastgelegd dat ouders verplicht zijn om de ontwikkeling en het welzijn van hun kind te bevorderen (Burgerlijk Wetboek 1, Artikel 247). Zij hebben daarmee ook de verantwoordelijkheid om hulp in te schakelen als hun kind zich onvoldoende ontwikkelen.

Het kind betrekken

Hoe groter de impact van de uitkomsten is op het leven van het kind, des te belangrijker is het dat zij zélf hun stem laten horen. Het is belangrijk dat je als jeugdprofessional aansluit op wat het kind kan, wat het wil en wat in diens belang is. Kinderen moeten kunnen kiezen of en hoe zij bij het besluitvormingsproces betrokken willen zijn. Ga hierover met hen in gesprek en informeer hen goed, zodat zij een weloverwogen keuze kunnen maken. Het is belangrijk om niet voor hen te beslissen wat juist of passend voor hen is (Bouma, 2019; Van Zee & Doorenbos, 2020). Het is ook belangrijk om de keuze om wel of geen gesprek aan te gaan bij het kind te leggen en niet voor het kind in te vullen wat het wil. Maak daarom duidelijk wat jij voor het kind kan betekenen zodat het zelf keuzes kan maken. 

Met het kind in gesprek 

Geef het kind de gelegenheid om te praten, maar laat hen zelf bepalen wat ze vertellen en hoe ze dat doen. Ze willen graag terugkoppeling krijgen, weten wat er met hun ideeën gebeurd is en op de hoogte gehouden worden. Zij willen liever goed geïnformeerd zijn, ook al kan dat betekenen dat ze daardoor te horen krijgen dat iets niet doorgaat. Daarbij willen ze merken dat je hun verhaal gehoord en begrepen hebt, zelfs als er een ander besluit genomen is. Ze willen weten wat er met hun verhaal gedaan is, hoe dat meegewogen heeft in de beslissing. Dit vraagt van jou dat je uitlegt dat je geluisterd hebt (waarbij je samenvat wat je van het kind gehoord hebt), maar toch een ander besluit hebt genomen – waarbij je dit besluit onderbouwt (“X is belangrijk, omdat Y.”). Het gaat er dus om dat je een heldere terugkoppeling geeft aan een kind. Ook moet deze de mogelijkheid krijgen om te klagen over een beslissing. 

Kinderen willen ervaren dat professionals hun best voor hen doen. Verwachtingen managen is daarbij belangrijk. Je hebt de plicht om helder aan te geven wat je wel en niet voor hen kunt betekenen, terwijl je tegelijkertijd laat merken dat je je best doet om samen met hen de meest geschikte hulp te vinden.

Gedeelde besluitvorming in het gedwongen kader kan helpen om hulp op gang te brengen die beter aansluit op de behoeften van gezinnen. Zulke besluitvorming bevordert namelijk de samenwerkingsrelatie en de intrinsieke motivatie en draagt bij aan de eigen regie van de ouders. Dit in tegenstelling tot het afdwingen van hulp of pogingen om gezinsleden te overtuigen; een aanpak die vaak tot weerstand leidt.

De samenwerkingsrelatie is in het gedwongen kader extra belangrijk, maar ook moeilijker te bereiken. Investeer daarom al in de beginfase intensief in een goede samenwerkingsrelatie. Dit kan in een latere fase veel winst opleveren. Besteed uitgebreid aandacht aan hoe het kind en de ouders zich voelen als je als jeugdbeschermer van start gaat. Neem de tijd om vertrouwen op te bouwen. 

Veel kinderen en ouders in de jeugdbescherming hebben slechte ervaringen opgedaan met – en zijn teleurgesteld geraakt in – de hulpverlening. Mogelijk is hun vertrouwen in hulpverleners beschadigd. En sommige ouders zijn bang dat hun kind uit huis geplaatst wordt. Dit alles hindert de samenwerking tussen de professional en ouders. 

Vertrouwen met elkaar opbouwen heeft tijd nodig. Hoe hebben het kind en de ouders het voortraject met eerdere hulp, raadsonderzoek en kinderrechter ervaren? Vraag hun dat. En bespreek met hen bij de start van een jeugdbeschermingsmaatregel ook het raadsrapport of de beschikking van de kinderrechter. Schenk daarbij aandacht aan de visie van het kind en de ouders daarop. Het is hierbij niet de bedoeling om in een discussie te belanden over de (on)juistheid ervan. Het is de bedoeling om aansluiting te vinden op het kind en de ouders en te achterhalen waar hun wensen en behoeften liggen.  

Besteed voldoende aandacht aan wat ouders aangeven zelf nodig te hebben. Hierdoor ontstaat er een mogelijkheid om tot samenwerking te komen en gedeelde besluitvorming te bereiken. De problemen van ouders creëren vaak veel stress bij hen, wat veiligheid en een positieve opvoeding in de weg kan staan. 

Benadruk tegenover het kind en de ouders dat er bij hen sprake is van een leer- en groeiproces. Fouten maken mag. Verandering gaat in kleine stapjes en met vallen en opstaan. Maak deze stapjes samen zo concreet mogelijk. 

Je competenties als jeugdprofessional

Het is belangrijk dat je als jeugdprofessional rekening houdt met de culturele diversiteit van de doelgroep. Daarvoor is het nodig dat je een open en sensitieve houding hebt, zonder vooroordelen, en dat je intercultureel kunt communiceren. Dit vraagt inzicht in en reflectie op je eigen waarden en normen, evenals ruimte om een vertrouwensband op te bouwen (Bellaart & Azrar, 2002; Oude Breuil, 2005; Youth in Action, 2009). Daarnaast is het belangrijk dat je aandacht hebt voor (mogelijke) eigen stigmatiserende ideeën en de invloed van stigma’s uit de samenleving.

Interculturele competenties

Kramer (2007) definieert ‘interculturele competenties’ als een geïntegreerd geheel van kennis, houding en vaardigheden waarmee jeugdprofessionals adequate hulp en zorg kunnen verlenen aan cliënten met een andere etnische of culturele achtergrond dan zijzelf. 

Volgens Bellaart & Brown (2009) ben je als jeugdprofessional intercultureel competent wanneer je vanuit meerdere culturele perspectieven bepaalde situaties kunt herkennen en vanuit die herkenning weet te handelen. Dat sluit aan op de drie uitgangspunten die Kramer (2004) noemt bij het beschrijven van interculturele competenties:

• Bekend zijn met de eigen culturele (inclusief professionele) achtergrond.
• Het wereldbeeld van de ander kennen en daarop aansluiten.
• Strategisch cultuurspecifieke interventies hanteren.

Specifieke aandachtspunten voor probleem- en krachtenanalyse

Er is weinig bekend over de bruikbaarheid (betrouwbaarheid en validiteit) van instrumenten bij kinderen en gezinnen met een migratieachtergrond. Ga er bij je gebruik van vragenlijsten dus niet zomaar van uit dat de bewezen betrouwbaarheid, validiteit en normering ook gelden voor cliënten met een migratieachtergrond (Kouratovsky, 2002).

Cultuursensitieve instrumenten 

Volgens deskundigen maken onderstaande kenmerken een instrument geschikt voor mensen met migratieachtergrond (Van de Vijver, 2001):

• Het taalgebruik in de instructie en de items is duidelijk, eenduidig en eenvoudig.
• De scores tussen kinderen met een Nederlandse achtergrond en kinderen met een migratieachtergrond zijn vergeleken.
• Het instrument heeft normgroepen waarin een representatief aantal kinderen met een migratieachtergrond is opgenomen.
• De normgroepen zijn onderscheiden naar herkomst en verblijfsduur.
• Bij het meten van intelligentie wordt een test gekozen die zowel intelligentie in aanleg als aangeleerde schoolse vaardigheden meet.
• Het instrument heeft ook een versie beschikbaar in de moedertaal.

Een test afnemen of interpreteren

Ook bij het afnemen en interpreteren van een test is het belangrijk dat je als jeugdprofessional rekening houdt met de culturele achtergrond van het kind en de ouders. Deskundigen geven onderstaande adviezen voor testgebruik bij groepen met een migratieachtergrond (Van den Berg & Van Leest, 1999; Van de Vijver, 2001):

• Verzamel informatie over de achtergrond van het kind en de ouders.
• Ga na of het kind en de ouders de instructies en items voldoende begrijpen.
• Ga na hoe goed het taalniveau in de moedertaal is en bepaal of het nodig en zinvol is om een test in de moedertaal te gebruiken, als die beschikbaar is.
• Vergelijk scores van het individuele kind zo mogelijk zowel met de eigen groep als met de gehele normeringgroep.
• Laat ook beoordelaars en psychologen met een migratieachtergrond naar de resultaten kijken.
• Vermeld in de rapportage in hoeverre de test bruikbaar is in relatie tot de culturele achtergrond en de taalkennis van de onderzochte persoon.

Van veel interventies is niet bekend of zij ook geschikt zijn voor kinderen en ouders uit een andere cultuur dan de Nederlandse. Uit onderzoek blijkt dat aanpassing van interventies aan de normen en waarden van verschillende groepen kan bijdragen aan betere acceptatie, groter bereik en minder uitval van personen met een migratieachtergrond. Mogelijk zijn de interventies ook effectiever. Het gaat dan zowel om aanpassingen aan de ‘oppervlakte’, zoals het vertalen van materialen, als om aanpassingen in de dieperliggende structuur, zoals het verwerken van de normen, de waarden en het wereldbeeld van bepaalde groepen in de interventies.

Het taalbegrip bij kinderen en ouders met een licht verstandelijke beperking (lvb) is beperkt. Zij kunnen moeilijk onder woorden brengen wat zij bedoelen. Ook begrijpen ze minder goed wat er gezegd of geschreven wordt dan kinderen en ouders zonder lvb. Ze vinden het lastig om meerdere boodschappen tegelijkertijd op te nemen en hebben relatief veel tijd nodig om de informatie te verwerken. Ze zijn geneigd om informatie letterlijk te interpreteren en een boodschap negatief op te vatten. 

Kinderen met een lvb zijn relatief weinig gevoelig voor wat er tussen de regels door wordt bedoeld en vinden het moeilijk om zich in te leven in een ander, emoties bij de ander te herkennen of eigen emoties onder woorden te brengen. Ze hebben moeite om de intentie van het gedrag van een ander te begrijpen. Hierdoor kan veel misgaan in de communicatie met kinderen en ouders met een lvb. Het risico dat zij overvraagd worden is dan ook groot (Oomen, 2010; Rot, 2013).

Kinderen met een lvb

Kinderen met een lvb hebben meer problemen met de verwerking van informatie dan degenen met een gemiddelde intelligentie. Dit valt als volgt te verklaren:

• Het verbale werkgeheugen van kinderen met een lvb functioneert minder goed dan dat van kinderen met een normale intelligentie.
• Kinderen met een lvb hebben door problemen met verbale snelheid meer moeite om kennis uit hun langetermijngeheugen op te halen.
• Het verbale kortetermijngeheugen van kinderen met een lvb is relatief zwak in vergelijking met hun visueel-ruimtelijke kortetermijngeheugen. Zij hebben daardoor meer moeite om verbale informatie te verwerken dan visueel ruimtelijke informatie.
• Kinderen met een lvb vinden het moeilijker om informatie te ordenen, onderscheid te maken tussen hoofd- en bijzaken en informatie te prioriteren.
• Door beperkt sociaal inzicht en beperkingen in hun oplossingsvermogen zijn kinderen met een lvb soms meer geneigd tot agressieve of passieve oplossingen dan tot assertieve oplossingen. Daarbij speelt ook mee dat ze meer moeite hebben om emoties te herkennen.
• Kinderen met een LVB hebben moeite om aangeleerde vaardigheden in andere situaties toe te passen (De Wit et al., 2011).

Ouders met een lvb

Ouders met een licht verstandelijke beperking missen bepaalde eigenschappen en vaardigheden, waardoor ze vaker moeite hebben met de opvoeding dan ouders met normale verstandelijke vermogens. Zeker als hun kind ouder wordt. De literatuurstudie van Oomen (2010) geeft een overzicht van deze ontbrekende eigenschappen en vaardigheden:

• Ouders met een lvb hebben over het algemeen weinig inzicht in hun eigen mogelijkheden en beperkingen; hun zelfbeeld is vaak weinig realistisch. Daardoor kunnen zij zichzelf onder- of overschatten. Dat kan leiden tot een afhankelijke of juist onafhankelijke opstelling.
• Ouders met een lvb beslissen en handelen vaak zonder dat zij vooraf de gevolgen kunnen overzien. Bij het oplossen van problemen laten zij zich veelal leiden door wat op het eerste gezicht mooi en aantrekkelijk is. Oorzaken van problemen leggen zij vaak buiten zichzelf.
• Vanwege hun cognitieve beperkingen en sociaal-emotionele problemen kunnen ouders met een lvb zich moeilijker inleven in anderen, inclusief hun kind. Daardoor verlopen overleg, feedback en conflictoplossing minder vlot.

Aandachtspunten voor gesprekken met cliënten met een lvb

Het is belangrijk dat je als jeugdprofessional je gespreksvaardigheden tijdens de vraagverheldering en het verdere beslisproces aanpast aan de kenmerken van kinderen en ouders met een lvb. Tijdens de gesprekken kunnen zij bijvoorbeeld:

• concentratieproblemen hebben;
• onrustig en overbeweeglijk zijn;
• faalangst voelen of problemen hebben met onbekende situaties, waardoor ze onvoldoende presteren;
• sociaal-wenselijk antwoord geven;
• onvoldoende begrip tonen van zowel het onderzoek als wat er gaat gebeuren (Douma et al., 2013; Douma, 2018).

Gespreksvaardigheden van de jeugdprofessional

Als jeugdprofessional is het belangrijk om het volgende te doen in gesprekken met kinderen en ouders met een lvb:

• De instructies voor opdrachten kort en bondig houden, eventueel ondersteund met visuele informatie (plaatjes) (De Wit et al., 2011).
• De vragenlijsten samen met het kind of ouders invullen, om zo hun beperkte leesvaardigheden te ondervangen (Douma et al., 2013).
• Geen abstracte of moeilijke begrippen, maar gangbare woorden gebruiken (De Wit et al., 2011; Douma et al., 2013).
• Korte vragen stellen (Douma et al., 2013).
• Vragen positief formuleren (geen ontkenningen gebruiken).
• Geen dubbele ontkenningen in vragen gebruiken.
• Bij gesloten of meerkeuzevragen de antwoordopties gefaseerd aanbieden.
• Vragen stellen om te achterhalen of het kind en de ouders de informatie begrepen hebben. Bijvoorbeeld de vraag of ze in hun eigen woorden kunnen navertellen wat de jeugdprofessional verteld heeft (Douma, 2018).

Basishouding van de jeugdprofessional richting ouders

Je basishouding richting ouders met een lvb heeft de volgende uitgangspunten:

• Je beschouwt hen als partners en verplaatst je in hun perspectief.
• Je neemt niet alleen hun, maar ook je eigen normen en waarden onder de loep en maakt deze bespreekbaar.
• Je werkt aan een sterkte-zwakteanalyse, met aandacht en ondersteuning voor zowel sterke punten als risicofactoren.
• Je bent flexibel: als een bepaalde strategie niet effectief blijkt te zijn, zoek je naar alternatieven.
• Je zorgt voor continuïteit in de hulpverlening. Als je samenwerkingsrelatie vroegtijdig eindigt, kan dat voor ouders voelen alsof je hen in de steek laat (Joha, 2004). Dit gevoel wil je voorkomen.

Ouders met een licht verstandelijke beperking (lvb) verschillen in de mate waarin ze moeite hebben met de opvoeding. De ernst van hun verstandelijke beperking beïnvloedt hun opvoedingsvaardigheden. Daarnaast functioneren ze gemiddeld beter als zij beschikken over:

• emotionele stabiliteit;
• een positief zelfbeeld;
• impulscontrole;
• frustratietolerantie;
• een gewetensfunctie;
• (zelf)vertrouwen;
• vermogen tot zelfreflectie.

Sommige vaardigheden zijn belangrijk voor de opvoeding. Denk aan het vermogen om zelfstandig een huishouden te voeren, te leren, het geleerde in andere situaties toe te passen, situaties in te schatten, ondersteuning te vragen en hulp te aanvaarden. Deze vaardigheden kunnen bij ouders met een verstandelijke beperking minder goed ontwikkeld zijn of ontbreken (Nederlands Jeugdinstituut, 2013).

Naarmate hun kind ouder wordt, moeten ouders hun manier van opvoeden kunnen aanpassen aan diens veranderende behoeften. Ze moeten in staat zijn zich te richten op diens belangen, hun kind op een positieve manier aandacht te geven en een evenwicht te vinden tussen enerzijds ruimte bieden en anderzijds eisen en grenzen stellen. Als ouders deze vaardigheden missen, heeft dit een negatief effect op de opvoeding.

Hetzelfde geldt voor veelvuldig bestraffen en autoritair of niet-invoelend zijn. Ouders met een lvb slagen er vaak niet in om zich aan te passen aan de veranderende behoeften van hun kind en hebben vaak geen realistische kijk op wat het kind kan of wat je ervan kan vragen. Zij bespreken bijvoorbeeld zaken met hun kind die veel te belastend zijn, gedragen zich soms zelf als een kind – denk aan het per se willen winnen bij spelletjes – en denken dat de baby of kleuter huilt om hen te pesten (Nederlands Jeugdinstituut, 2013).

Veel ouders met een lvb ervaren stress, bijvoorbeeld door werkloosheid, een lage sociaaleconomische status, een geschiedenis van falen of een gebrek aan steun (Feldman et al. 2002). Deze stress leidt vaak tot een vijandigere opvoedstijl en gebrek aan warmte en responsiviteit in het opvoeden.

Als je als jeugdprofessional vermoedt dat ouders een lvb hebben, is het belangrijk om na te gaan in hoeverre hun opvoedingsvaardigheden beperkt zijn. Belangrijk is dat ouders voldoende veiligheid en ontwikkelingsperspectief kunnen bieden aan hun kinderen. Een goed ondersteunend netwerk kan hieraan bijdragen.

Diverse hulpmiddelen kunnen je helpen om een licht verstandelijke beperking (lvb) te herkennen en signaleren en om te communiceren met cliënten met een lvb:

• De Screener voor Intelligentie en Licht Verstandelijke Beperking (SCIL) (Kaal, Nijman & Moonen, 2013). De SCIL is geschikt om volwassenen snel te screenen op een mogelijke lvb. Er is een versie in ontwikkeling om een licht verstandelijke beperking bij kinderen van 12 tot en met 17 jaar te onderzoeken: de SCIL-J.
• De Schaal Adaptief Functioneren (SAF) (Moonen & Wissink, 2015). De SAF is een screeningsinstrument voor het signaleren van een lvb bij leerlingen van groep 5 tot en met 8 in het basisonderwijs.
• De handreiking van Expertisecentrum De Borg (2013) en die van Vitree (2010). Beide instrumenten helpen je om een lvb te herkennen. Kinderen en ouders zijn gebaat bij vroegtijdige herkenning. Je kunt het volgende doen om een indruk te krijgen van hun eventuele lvb:
  • Vraag naar hun schoolopleiding.
  • Informeer naar hun sociale contacten.
  • Laat ze wat rekensommen maken.
  • Laat ze wat schrijven.
  • Let op hun taalgebruik.
  • Observeer hun gedrag.
• Handboek oplossingsgericht werken met licht verstandelijk beperkte cliënten (2012). Psychologen Roeden en Bannink beschrijven hierin hoe oplossingsgericht werken kan bijdragen aan een goede samenwerking tussen professionals en cliënten met een lvb.

Specifieke aandachtspunten voor de probleem- en krachtanalyse

Het is belangrijk om vóór gebruik van testen of vragenlijsten te controleren of die geschikt zijn voor kinderen of ouders met een lvb. Daarvoor heb je als jeugdprofessional inzicht nodig in het abstractieniveau, het verbale begrip en het reflecterend vermogen van het kind of de ouders. Hieronder enkele algemene aanbevelingen bij het afnemen van tests of vragenlijsten:

• Schenk aandacht aan de manier waarop het kind of de ouders zich gedragen tijdens de testafname. Neem bijvoorbeeld voldoende tijd om iemand gerust te stellen bij angstig gedrag.
• Zorg dat er weinig afleiding in de ruimte is waar de testafname plaatsvindt.
• Beperk het onderzoek tot maximaal twee uur en las voldoende pauzes in.
• Neem vragenlijsten in interviewvorm af.
• Concretiseer de tijdsperiode waarover de vragen gaan.
• Geef uitleg over vragen en de betekenis van antwoordmogelijkheden (eventueel ook visueel).
• Bied meerkeuzeantwoorden in stappen aan.
• Controleer bij twijfel het gegeven antwoord. Beëindig de afname als blijkt dat de antwoorden niet betrouwbaar zijn of als de cliënt onvoldoende antwoord kan geven op de vragen (Douma et al., 2013; Douma, 2018).

Bij de interpretatie van de uitkomsten is het belangrijk dat je rekening houdt met de beperking van de cliënt in kwestie. Bij veel missende of onbetrouwbare antwoorden valt geen score te berekenen. Daarnaast is het nodig om een kwalitatieve analyse te maken van het verloop van de afname van de vragenlijst, met aandacht voor het taalbegrip, vermogen tot zelfreflectie en eventuele problemen, zoals iemands moeite om gebeurtenissen in de tijd te plaatsen. 

Er is een uitgebreid diagnostisch onderzoek nodig het cognitieve en het sociale ontwikkelingsniveau van het kind om aan te sluiten op diens mogelijkheden en beperkingen. Dat onderzoek vergroot de effectiviteit van de behandeling die op de diagnose volgt (Zoon, 2013). Om zo’n diagnostisch onderzoek te kunnen uitvoeren is wel specifieke kennis over lvb nodig. Die kennis hoort een gedragswetenschapper in huis te hebben.

De rol van het onderwijs is bij kinderen met een lvb belangrijk. Daarom is het nodig om je werkzaamheden voor hen af te stemmen op die van hun school en om daar ook informatie mee uit te wisselen. Je doel hierbij is om zicht te krijgen op de leerbaarheid en beïnvloedbaarheid van het kind. En om tot een goede afstemming te komen tussen jeugdhulp, jeugdbescherming en de ondersteuning op school.

Interventies voor kinderen met een lvb

Het behandelaanbod voor kinderen met een licht verstandelijke beperking (lvb) is slechts beperkt onderzocht op effectiviteit (De Wit et al., 2011; Douma et al., 2013; Douma, 2018; Zoon, 2013). Interventies die zijn gebaseerd op cognitieve gedragstherapeutische (CGt-)principes laten positieve effecten zien op de behandeling (Douma et al., 2011; Zoon, 2013). Hieronder staan vier voorwaarden voor het toepassen van deze principes bij kinderen met een lvb (Zoon, 2013):

• Gebruik vereenvoudigde taal.
• Werk met kleine stappen.
• Pas visualisatie toe.
• Generaliseer naar de thuissituatie en naar school.

Zo profiteren kinderen met een lvb meer van interventies (De Wit et al., 2011): 

• Ze krijgen voorafgaand aan de interventie uitgebreider diagnostisch onderzoek dan kinderen zonder een lvb.
• Zij en hun jeugdprofessional(s) hebben hun communicatie goed op elkaar afgestemd.
• De oefenstof is concreet.
• De oefenstof en informatie zijn voorgestructureerd en vereenvoudigd.
• Het netwerk wordt betrokken.
• Er is expliciet aandacht voor generalisatie van het geleerde naar andere situaties en omgevingen.
• Er wordt een veilige, positieve leefomgeving gecreëerd.

Interventies ter ondersteuning van ouders met een lvb

Begeleiding van ouders met een lvb is idealiter gericht op het voorkomen van overbelasting, het versterken van het sociale netwerk, het bieden van een perspectief en het hanteren van een multidisciplinaire aanpak (Joha, 2004). Bruikbare methodieken zijn gericht op één of meer van de volgende doelen (Zoon & Foolen, 2013):

• Aanleren van sociale vaardigheden.
• Aanleren van opvoedvaardigheden.
• Intensieve ondersteuning. 

Het is belangrijk om in interventies bij ouders met een lvb de nadruk te leggen op het aanleren van vaardigheden, niet op psycho-educatie. De inzet van gedragsmatige technieken is effectief; denk hierbij aan taakanalyse, modeling, feedback en positieve bekrachtiging. Training vindt verder bij voorkeur thuis plaats, of anders in een omgeving die zo huiselijk mogelijk is, om generalisatie naar de thuissituatie mogelijk te maken. Reviews beamen deze conclusies.

Methodieken voor gezinnen met meervoudige en complexe problemen lijken ook geschikt te zijn voor ouders met een lvb. Daarbij is het wel noodzakelijk om je werkwijze zó aan te passen dat die goed aansluit op de verstandelijke vermogens van die ouders met een lvb.

‘Goed genoeg’ opvoeden: HouVast

HouVast is een specifieke methode voor ouders met een lvb die ernstige problemen hebben met het opvoeden en opgroeien van hun kind. HouVast helpt ouders om, met behulp van hun sociale netwerk en/of professionals, hun kinderen veilig en ‘goed genoeg’ groot te brengen. ‘Goed genoeg’ opvoeden betekent binnen HouVast het volgende:

• Ouders kunnen een fijn thuis bieden en de basisbehoeften van hun kinderen vervullen, zoals hygiëne, gezondheid, onderdak en voeding.
• Ouders kunnen met tegenslag omgaan en hun kinderen een voedingsbodem bieden voor de ontwikkeling van emotionele veerkracht: vertrouwen, controle, veiligheid en zelfontplooiing.
• Ouders kunnen met anderen omgaan en hun kinderen steunen bij het aangaan en onderhouden van sociale relaties binnen en buiten het gezin: liefde, vertrouwen en burgerschap.
• Ouders kunnen met de buitenwereld omgaan en een uitvalsbasis zijn waar hun kinderen kunnen leren zich aan te passen aan de samenleving: educatie, gedrag, werk en levensvaardigheden.

De stappen in de beslismodellen komen in grote lijnen overeen: zie de verdieping en onderbouwing hieronder. Dit zijn de belangrijkste stappen:

1. Krijg inzicht in de vraag van het kind en de ouders (vraagverheldering).
2. Verken verder wat de aard en ernst is van de vraag of problemen (probleem- en krachtenanalyse).
3. Bepaal de belangrijkste doelen waaraan het kind en de ouders willen werken (doelen opstellen).
4. Beslis welke hulp het best aansluit bij de vraag en doelen van het kind en de ouders. Verken en mobiliseer daarbij het sociale netwerk.
5. Voer de hulp uit.
6. Evalueer de doelen en geboden hulp en beslis over het vervolg.

Besluitvorming vindt vaak niet plaats in een eenmalige cyclus, maar in meerdere cycli achter elkaar.

Dit zijn belangrijke aandachtspunten in het beslisproces:

• De veiligheid van het kind.
• Hun motivatie.
• De motivatie van hun ouders.
• Het sociale netwerk van het gezin.

Voor cliënten met een migratieachtergrond en cliënten met een licht verstandelijke beperking is er specifieke aandacht nodig.

Veiligheid van het kind

De veiligheid van het kind is een belangrijk aandachtspunt in het beslisproces; het is nodig om die veiligheid te onderzoeken. Bij veiligheid gaat het in deze richtlijn om kindermishandeling en huiselijk geweld. 

De Jeugdwet definieert ‘kindermishandeling’ als volgt: “Elke vorm van voor een minderjarige bedreigende of gewelddadige interactie van fysieke, psychische of seksuele aard, die de ouders of andere personen ten opzichte van wie de minderjarige in een relatie van afhankelijkheid of van onvrijheid staat, actief of passief opdringen, waardoor ernstige schade wordt berokkend of dreigt te worden berokkend aan de minderjarige in de vorm van fysiek of psychisch letsel.” 

Kindermishandeling komt voor in verschillende vormen. En in gezinnen waarin kindermishandeling plaatsvindt, gaat het vaak om meerdere vormen tegelijk: 

• Lichamelijke, psychische of emotionele mishandeling van minderjarigen.
• Lichamelijke of psychische verwaarlozing van minderjarigen.
• Seksueel misbruik van minderjarigen.
• Minderjarigen getuige laten zijn van geweld.

‘Huiselijk geweld’ is geweld dat gepleegd wordt door iemand uit de huiselijke kring van het slachtoffer. Mensen uit de huiselijke kring zijn partners, ex-partners, gezinsleden, familieleden en huisvrienden. De term ‘huiselijk geweld’ verwijst naar de relatie tussen pleger en slachtoffer. Hierin is er meestal een machtsverschil; het slachtoffer heeft dan een afhankelijkheidsrelatie met de dader. Het gaat bij huiselijk geweld om lichamelijke, seksuele en psychische vormen van geweld.

De Wet verplichte meldcode huiselijk geweld en kindermishandeling (Rijksoverheid, 2013) verplicht professionals die met kinderen en ouders werken om de stappen van de meldcode te volgen. Daardoor krijgen zij bij een vermoeden of de constatering van kindermishandeling of huiselijk geweld zicht op de situatie en kunnen ze tijdig de juiste actie ondernemen. Daarom is dit aspect in de richtlijn extra uitgelicht.

Het hangt af van de gezinssituatie of er meer of minder aandacht nodig is voor de veiligheid van het kind. Als professionals hoef je het waarborgen van deze veiligheid niet als aparte stap uit te voeren; het is een onderdeel van je algehele inschatting van de gezinssituatie. Ga tijdens je vaststelling van het diagnostisch beeld na of die situatie onveilig is voor het kind. Ga ook na of een ander probleem misschien ten grondslag ligt aan een onveilige situatie. Bijvoorbeeld, het kan zijn dat verwaarlozing zorgt voor een onveilige situatie voor het kind, maar ook dat leven in armoede ervoor zorgt dat de situatie van het kind onveilig is.  Het maakt voor de beslissing over de best passende hulp uit wat de situatie precies veroorzaakt.

Motivatie

Om aan te sluiten op de wensen en behoeften van het kind en de ouders heb je als jeugdprofessional inzicht nodig in het motivatiestadium waarin zij zich bevinden. Dit inzicht helpt om hun reacties beter te begrijpen. Het is belangrijk interventies af te stemmen op dit motivatiestadium, omdat die interventies dan effectiever zijn. Afhankelijk van het motivatiestadium waarin cliënten verkeren, kun je verschillende technieken inzetten om hun veranderbereidheid te stimuleren. Zie Hulpmiddelen en tools voor een overzicht van de motivatiestadia en bijbehorende interventies. 

Het sociale netwerk

Het sociale netwerk in kaart brengen 

Het is nuttig om samen met het gezin in beeld te brengen hoe hun sociale netwerk eruitziet. Goed inzicht in dat netwerk helpt om te bepalen welke ondersteuning het gezin nodig heeft. Het netwerk kan namelijk een positieve rol spelen in het aanpakken of hanteerbaar maken van problemen. Maar het kan ook een negatieve invloed hebben op de gezinssituatie en een bron van stress zijn, bijvoorbeeld doordat het sociale netwerk ontbreekt of personen bevat met wie het gezin in conflict is.

De voordelen van een sociaal netwerk

Een betrokken en actief sociaal netwerk kan het gezin beschermen als er veel problemen of risicofactoren zijn. Als het gezin steun krijgt, is de kans kleiner dat opvoedingsproblemen escaleren. Het sociale netwerk vormt een hulpbron voor het gezin: het kan professionele hulp deels vervangen doordat het een deel van de hulp kan bieden. Ook kan het sociale netwerk blijvend zijn, terwijl ondersteuning van professionals meestal na verloop van tijd ophoudt. Voor blijvende resultaten op de lange termijn is het dan ook nodig dat gezinnen een beroep kunnen doen op een netwerk van familie en vrienden.

Onderstaande twee kaders (modellen) reiken relevante aandachtspunten aan voor het beoordelen van de situatie in gezinnen:

• Ontwikkelings- en opvoedingsopgaven (Rispens et al., 1994).
• Framework for the Assessment of Children in Need and their Families (Department of Health, 2000).

Beide modellen zijn van belang voor het besluitvormingsproces. 

Het model van Rispens en collega’s is bekend in Nederland. Dit model geeft jeugdprofessionals globaal inzicht in de normale ontwikkeling en opvoeding van kinderen.

Het Framework for the Assessment of Children in Need and their Families biedt een inhoudelijk kader voor het beslisproces. Dit model is ontwikkeld in Groot-Brittannië, maar wordt ook in andere landen veel gebruikt. Het gaat uit van een systeemgerichte blik. Hierbij staat welzijn en ontwikkeling van kinderen centraal, maar is er ook oog voor de context (opvoedingsvaardigheden van ouders en gezins- en omgevingsfactoren die van invloed zijn op kinderen, ouders en gezin). Dit sluit aan op diverse andere modellen die in de praktijk gebruikt worden, zoals de GIZ-methodiek (GGD Hollands Midden & Alison Sutton, 2014) en Gezin Centraal (Bolt, 2017). 

Als hulpverleners gestandaardiseerde en gevalideerde instrumenten gebruiken, blijkt dat consequent te leiden tot betere voorspellingen dan als ze zich een ongestructureerd oordeel vormen (Van Rooijen & Bartelink, 2010). Daarbij gaat het bijvoorbeeld om het voorspellen van de kans op recidive of de kans dat een interventie effectief zal zijn. Zelfs ervaren hulpverleners blijken zich betere oordelen over problemen te vormen als zij ter ondersteuning een gestandaardiseerd en gevalideerd instrument gebruiken.

Een voordeel van gestandaardiseerde instrumenten is dat die zorgen voor een objectivering van de oordeelsvorming: elke hulpverlener kan met een instrument op dezelfde manier de situatie beoordelen en tot eenzelfde conclusie komen. 
In veel gevallen zijn gestandaardiseerde instrumenten gebaseerd op uitgebreid wetenschappelijk onderzoek (‘gevalideerd’). Met gestandaardiseerde instrumenten die ook gevalideerd zijn, weet je als hulpverlener dat je meet wat je wílt meten. Dit verkleint de kans dat je kinderen over het hoofd ziet die wel behandeling nodig hebben én dat degenen die geen (zware) problemen hebben onnodig behandeling krijgen. Een ander voordeel is dat die instrumenten het mogelijk maken om de resultaten van het kind systematisch te vergelijken met die van leeftijdgenoten.

Advisering door het team 

In gedeelde besluitvorming met het kind en de ouders is professionele expertise van groot belang. Op basis van jouw expertise geef je je cliënten uitleg over de vraag of het probleem waarmee ze komen en over de behandelmogelijkheden.

Subjectieve besluiten 

Onderzoek laat zien dat de overwegingen en beslissingen van professionals beïnvloed worden door:

• individuele afwegingen (Bartelink et al., 2018; Bartelink et al., 2019; Mosteiro et al., 2018; Spratt et al., 2015);
• persoonlijke voorkeuren, zoals de eigen houding tegenover uithuisplaatsing (Benbenishty et al., 2015; Keddell, 2017); 
• andere persoonlijke kenmerken, zoals de eigen stemming en beslisdrempel (Baumann et al., 2011; De Vries et al., 2008). 

Deze subjectiviteit lijkt niet eenvoudig op te lossen met richtlijnen of hulpmiddelen, al blijven deze wel belangrijk om te gebruiken (Bartelink, 2018).

Besluitvorming in een team 

Je overwegingen en beslissingen als jeugdprofessional mogen niet te subjectief worden. Daarom is het nodig dat je je ideeën en gedachten toetst in intercollegiaal overleg (binnen je eigen organisatie, inclusief overleg met een gedragswetenschapper) of multidisciplinair overleg (buiten je eigen organisatie).

Advisering vanuit een breder team van professionals kan je perspectief als individuele professional verbreden, maar kan ook kwetsbaar zijn (Pijnenburg, 1996; Van der Haar-Bolwijn, 2018). 

In de wetenschappelijke vakliteratuur wordt meestal gesproken van teambesluitvorming in plaats van advisering. In de bespreking van deze literatuur zullen we het daarom hebben over teambesluitvorming. Maar in de aanbevelingen benadrukken we wel de adviserende rol die het team heeft in het besluitvormingsproces met het kind en de ouders.

Specifieke aanbevelingen voor advisering door gedragswetenschapper of team 

De adviezen van een team, inclusief een gedragswetenschapper, aan jou als individuele jeugdprofessional vormen input voor je gedeelde besluitvormingsproces met het kind en de ouders. Het team heeft alleen een adviesrol; jij neemt de daadwerkelijke besluiten, samen met het kind en de ouders. Conform het tuchtrecht ben je als jeugdprofessional individueel verantwoordelijk voor en aanspreekbaar op je eigen handelen. Daarom gelden de volgende aanbevelingen:

• Bespreek met het kind en de ouders wanneer je hun situatie in je team wilt bespreken en dat team om advies wilt vragen. Vraag hier zo nodig toestemming voor.
• Zorg dat je cruciale beslissingen minimaal met een gekwalificeerde gedragswetenschapper overweegt. Dat geldt in ieder geval voor beslissingen over (het verzoek tot) een ondertoezichtstelling of over een uithuisplaatsing. Het geldt ook voor besluiten over gezinnen met meervoudige en complexe problemen. 
• Stuur collega’s voorafgaand aan de teambespreking een korte casusbeschrijving met een duidelijke vraag, zodat iedereen zich kan voorbereiden. Vraag bijvoorbeeld om over morele afwegingen na te denken. 
• Stel een voorzitter aan die het gesprek structureert en zorgt dat iedereen eraan bijdraagt. 
• Bespreek een casus met het team, op gestructureerde wijze; met een helder onderscheid tussen verheldering van de casus, analyse van de casus en advisering over de casus.
• Belicht in het teamgesprek de casus vanuit verschillende perspectieven. Besteed samen aandacht aan verschillende verklaringen voor de situatie en aan mogelijke voor- en nadelen van de verschillende opties. 
• Zorg dat het team jouw emoties en intuïtie als jeugdprofessional meeneemt in de advisering. Wat roept de casus bij je op en welke betekenis geef je daaraan? Waar zit volgens jou de spanning in de casus?
• Reflecteer met het team op eerder gegeven adviezen, bij voorkeur gevoed door systematische feedback van verschillende betrokkenen (ouders, het kind en andere professionals). 

Laat het kind en de ouders deze informatie-uitwisseling zoveel mogelijk zelf uitvoeren of doe het samen met hen. Vraag hun toestemming om informatie bij andere professionals op te vragen. Die toestemming is niet nodig als de veiligheid van kinderen in gevaar is. Het is wel nodig om ouders op de hoogte te brengen als je informatie zonder hun toestemming bij andere partijen opvraagt. In uitzonderlijke gevallen mag je hen daar achteraf over informeren.

Als jeugdprofessional sta je in de vraagverhelderingsfase voor de volgende vragen:

• Is er een opgroei- en/of opvoedprobleem waarbij hulp nodig is?
• Zo ja, is de hulpvrager daarmee aan het juiste adres? (Eijgenraam et al., 2010; Lang & Van der Molen, 2003; Pameijer & Draaisma, 2011; Tak et al., 2014).
• Is het zinvol om het probleem van de hulpvrager verder te verkennen? Zo ja, dan gebeurt dit op grond van een voorlopige beoordeling van de inhoud en ernst van het probleem. (De Bruyn et al., 2003; Eijgenraam et al., 2010; Pameijer & Draaisma, 2011; Tak et al., 2014).

Verkenning van hulpvraag, positie en rol van het netwerk 

Als jeugdprofessional verken je samen met het kind en de ouders de hulpvraag. Jullie proberen onder meer zicht te krijgen op wat er aan de hand is, wanneer en waar het probleem zich voordoet, en wie erbij betrokken zijn. Centraal staan de klachten en beleving van het kind en de ouders. Je stelt hun gerichte vragen om de hulpvraag te verhelderen en zicht te krijgen op wat er speelt, hoe ernstig dit is en met hoeveel urgentie er een oplossing moet komen. Ook wil je in kaart brengen wat de motieven van cliënten zijn om hulp te zoeken en aangeven wat je van hen verwacht. Je legt duidelijk uit waarom je de vragen stelt die je stelt: niet uit nieuwsgierigheid of bemoeizucht, maar om goed hulp te kunnen verlenen en aan te sluiten op het gezin en diens mogelijkheden.

In deze fase is het belangrijk om zicht te krijgen op het sociale netwerk van het gezin, zoals familie en vrienden. Is dit netwerk al ingezet bij de hulpvraag en kan het hierin een rol (blijven) spelen? Verkenning van het netwerk helpt om samen met cliënten te bepalen hoe de hulpvraag aan te pakken is. Misschien vallen vrienden, familie of leerkrachten in te zetten. Of is er bijvoorbeeld ondersteuning mogelijk van de huisarts of het consultatiebureau. 

Bij het verkennen van de hulpvraag van het kind en de ouders is het belangrijk om als jeugdprofessional altijd alert te zijn op een eventueel aanwezige maar niet uitgesproken (impliciete) hulpvraag. Door gerichte vragen te stellen kun je deze hulpvraag expliciet maken en op tafel krijgen.

Eerste verkenning van de problematiek

Je probeert samen met het kind en de ouders een duidelijker beeld te krijgen van de zorgen en klachten – en van hoe zij deze beleven. Je doel is om in korte tijd met open vragen een voorlopig beeld te krijgen van de hoeveelheid, de aard en de ernst van de klachten (Eijgenraam et al., 2010; Lang & Van der Molen, 2003; Pameijer & Draaisma, 2011; Tak et al., 2014). 

Ook ga je na of de verwoording van de hulpvraag overeenkomt met wat je cliënten daadwerkelijk bedoelen (De Bruyn et al., 2003; Lang & Van der Molen, 2003; Tak et al., 2014). Bij klachten vertellen zij over gedachten, gevoelens of situaties die negatief zijn of waarvan de gevolgen ongewenst of belemmerend zijn. Klachten weerspiegelen de beleving van het kind en de ouders (De Bruyn et al., 2003). Op basis van de klachten formuleer je samen met hen het probleem (Lang & Van der Molen, 2003; Tak et al., 2014). Je vraagt naar de gevolgen van dit probleem en schat samen met het kind en de ouders in hoeveel last zij ervan hebben (Eijgenraam et al., 2010; Tak et al., 2014).

Het beslisproces start nadat het kind en de ouders zich rechtstreeks of via een verwijzer bij jou aangemeld hebben. Bij een telefonische of digitale aanmelding informeer je naar (praktische) achtergrondgegevens. Aan de hand van leeftijd, woonplaats en adresgegevens bepaal je meestal of het kind en de ouders aan het juiste adres zijn. Is dit niet het geval, dan geef je ze informatie en advies of verwijs je ze door naar een passende voorziening. 

Voldoet de aanmelding aan de formele criteria, dan start de verkenning van de hulpvraag. Dat wil zeggen dat je als jeugdprofessional samen met het kind en de ouders de problematiek verkent, evenals de positie en rol van alle personen die bij het proces betrokken zijn (De Bruyn et al., 2003; Eijgenraam et.al, 2010; Tak et al., 2014).

Als je een jeugdbeschermer bent, mag je altijd informatie met andere professionals uitwisselen. Wel moet je het kind en de ouders hierover informeren. Daarbij is het handig om te vermelden dat het gaat om informatie rondom veiligheidsaspecten.

Beoordeling van de problematiek

Als jeugdprofessional beoordeel je de problematiek samen met het kind en de ouders. Dit doe je aan de hand van de volgende vragen (Eijgenraam et al., 2010):

1. Wat is de aard en ernst (type en complexiteit) van het probleem?
2. Zijn het kind en de ouders zich bewust van het probleem en gemotiveerd om de situatie te veranderen? En wat is bij hen de balans tussen draagkracht en draaglast?
3. Welke rol heeft het sociale netwerk al? En welke rol zou het nog kunnen spelen in de aanpak van de vraag of het probleem?
4. Wat is de urgentie van het probleem (crisis, spoed of regulier)?
5. Conclusie: wat is de hulpvraag en kern van de problematiek?

1. Aard en ernst van de problematiek

Als jeugdprofessional maak je samen met het kind en de ouders een eerste inschatting van de aard en de ernst van de problematiek en de veiligheid van het kind. ‘Aard’ verwijst naar het soort problematiek, ‘ernst’ naar de complexiteit en impact ervan. Deze complexiteit en impact hangen af van het aantal problemen, de mate van verwevenheid tussen die problemen, hoe lang ze al bestaan en hoe vaak ze zich voordoen (Eijgenraam et al., 2010).

Er zijn vier categorieën van problematiek, elk met een eigen aard en ernst: 

• Er zijn primair problemen bij het kind (problemen met gedrag en ontwikkeling).
• Er is primair opvoedingsproblematiek (problemen met opvoedingsvaardigheden).
• Er is meervoudige problematiek (zowel kind- als opvoedingsproblemen).
• Er zijn meervoudige en complexe problemen (onderling verweven problemen op veel gebieden).

2. Probleembesef, motivatie en balans in draagkracht en draaglast

Als jeugdprofessional schat je bij zowel kinderen als hun ouders in wat hun draagkracht en draaglast is. Je kijkt naar hun mogelijkheden, hun ontvankelijkheid voor hulp en beschermende factoren, zoals sociale steunfactoren. Daarnaast kijk je naar de aard en beleving van de problematiek, de stress die deze veroorzaakt en de gevolgen daarvan voor het dagelijks functioneren. Dit alles leidt tot een inschatting van de verhouding tussen draagkracht en draaglast – en van de maatregelen die nodig zijn om de draagkracht te versterken en de draaglast te verminderen.

3. Rol van het sociale netwerk

Bij alledaagse opvoed- en opgroeivragen of bij lichte problemen bekijk je samen met het kind en de ouders of het sociale netwerk kan helpen bij het aanpakken van de hulpvraag. Hiervoor kun je de volgende vragen stellen (bijvoorbeeld met behulp van een sociogram of genogram):

• Welke mensen om je heen vinden het belangrijk dat het goed gaat met jouw kind?
• Bij wie kun je terecht voor praktische hulp, informatie en advies, troost en steun?
• Wie kan je helpen om … (concreet in te vullen, afhankelijk van de doelen)?
• Hoe kan je deze persoon/personen vragen om jou hierbij te helpen?

In de vraagverhelderingsfase is het netwerk meestal niet direct betrokken, tenzij het kind of diens ouders bij het eerste gesprek zelf iemand uit hun netwerk hebben meegenomen. Daarom gaan we hier niet uitgebreider in op de rol van het sociale netwerk. Dat doen we wel bij Het beslisproces, omdat het onderwerp vooral speelt in de fase waarin je samen met het kind en de ouders besluit welke hulp nodig is.

4. Urgentie

Er zijn drie gradaties van urgentie: crisis, spoed en regulier. Om te beoordelen of het gaat om een crisis- of spoedzaak kijk je als jeugdprofessional vooral naar de directe fysieke veiligheid van het kind. Er zijn verschillende alarmsignalen die alertheid van je vragen en direct handelen noodzakelijk maken:

• Informatie die wijst op een onacceptabel grote kans op ernstig letsel of overlijden van het kind op de korte termijn (Ten Berge et al., 2012). Daarbij kan het gaan om informatie over henzelf of over hun omgeving.
• Informatie waaruit blijkt dat de problematiek langdurig of complex is en dat de balans tussen draaglast en draagkracht zo ernstig verstoord is dat er een crisis dreigt. 
• Informatie die aantoont dat de situatie van de hulpvrager op de korte termijn kan verslechteren (Eijgenraam et al., 2010).

Bij alarmsignalen is het van belang om te beoordelen of er verantwoordelijke volwassenen zijn die de veiligheid van het kind kunnen garanderen. Is dat niet het geval en wordt de fysieke veiligheid van het kind direct bedreigd? Dan is snelle actie nodig, bijvoorbeeld in de vorm van intensieve hulp, een crisisinterventie of een uithuisplaatsing van het kind (Ten Berge et al., 2012). Over het algemeen stel je als jeugdprofessionals eerst ouders op de hoogte voordat je zulke acties onderneemt. Maar in uitzonderlijke gevallen, namelijk als dat in het belang is van de veiligheid van het kind, ga je er onmiddellijk toe over, dus zónder ouders er eerst van op de hoogte te stellen. 

Volg bij signalen van directe fysieke onveiligheid de stappen van de meldcode Huiselijk geweld en kindermishandeling en onderneem direct actie. Zie de richtlijn Kindermishandeling.

In situaties waarin de veiligheid van het kind (mogelijk) bedreigd wordt, kun je als jeugdprofessional informatie uitwisselen met Veilig Thuis, de Raad voor de Kinderbescherming en andere gecertificeerde instellingen – zonder hiervoor toestemming nodig te hebben van het kind en de ouders. 

5. Conclusie trekken 

Trek samen met het kind en de ouders een conclusie over de hulpvraag en de kern van de problematiek. Beschrijf deze conclusie en vraag het kind en de ouders of zij zich erin kunnen vinden. Pas waar nodig het verslag aan op basis van de vragen en aanvullingen van je cliënten. Beslis samen hoe het vervolgtraject eruitziet en maak daar afspraken over (De Bruyn et al., 2003).

Aandachtspunten bij gedwongen kader

Zoek met het kind en de ouders naar een gedeelde visie op hun situatie. Neem daarbij het raadsrapport en/of de beschikking van de kinderrechter als uitgangspunt. Vraag het kind en de ouders specifiek naar hun visie op:

• hun vraag of probleem;
• de urgentie hiervan;
• hun krachten;
• de veiligheid van het kind; 
• hun motivatie; 
• de balans tussen draagkracht en draaglast. 

Aandachtspunten voor situaties met meerdere en/of complexe problemen 

Vraag de gezinsleden waarvoor ze al hulp (gehad) hebben. Ga met hen na hoe zij die hulp ervaren (hebben). Helpt (of hielp) het hen vooruit? Waarom wel of niet? Zitten (of zaten) er knelpunten in de hulp? En hoe zijn (of waren) verschillende vormen van hulp op elkaar afgestemd?

Bekijk met het gezin of het nodig is om een bijeenkomst met alle betrokken professionals en hulpverleners te organiseren en daar gezamenlijk de situatie in beeld te brengen. Vraag het gezin zo nodig om toestemming om contact op te nemen met andere professionals en hulpverleners. Maak duidelijk wie de functie van zorgcoördinator vervult.

Beslissing over het vervolgtraject

De beslissing over het vervolg kan verschillende kanten op gaan: 

• Advies geven en direct hulp inschakelen, met behulp van het sociale netwerk of lichte ambulante hulp.
• Verder onderzoek doen (vervolg met probleem- en krachtenanalyse).
• Inschakelen van een specialistische instelling voor verdere diagnostiek en hulp.

Een alledaags of licht probleem kenmerkt zich als volgt:

• Het betreft opvoed- en opgroeivragen die veel voorkomen bij kinderen van een bepaalde leeftijd.
• Ouders kunnen deze vragen nog zelf hanteren.
• Ze maken zich weinig zorgen om het probleem.
• Ze hebben de expertise van een deskundige nodig om eventuele onzekerheid weg te nemen.
• De probleemsituatie bestaat meestal relatief kort.
• Het kind en de ouders zijn voldoende geholpen met kortdurend advies of ondersteuning.

Als je als jeugdprofessional samen met ouders en kind concludeert dat hun probleem licht of alledaags is, geef je voorlichting of advies. Eventueel beoordelen jullie samen de noodzaak van een lichte interventie en/of ondersteuning van het sociale netwerk.

De verantwoordelijkheid over, en de uitvoering van, de inzet van het sociale netwerk ligt bij ouders en kind, tenzij tijdens de vraagverheldering duidelijk gebleken is dat dit niet mogelijk is. Schakel dan als jeugdprofessional zelf het sociale netwerk in, in afstemming met het gezin. Geef bij de inzet van een lichte interventie informatie over een eventuele wachtlijst en een mogelijk overbruggingsaanbod.

Als de problemen ernstiger en complexer (lijken te) zijn, is verder onderzoek nodig (De Bruyn et al., 2003; Eijgenraam et al., 2010; Pameijer & Draaisma, 2011; Tak et al., 2014). Je kunt de problematiek bijvoorbeeld met een probleem- en krachtenanalyse onderzoeken (hoofdstuk 5), maar ook specialistische expertise inschakelen voor verdere diagnostiek. De keuze hangt af van de te onderzoeken vraag of klacht (Tak et al., 2014).

Het is belangrijk om te inventariseren welke hulp het kind en de ouders al gehad hebben. Wat heeft hen wel en niet geholpen? Welke knelpunten hebben zij ervaren in de hulp? Het kan helpen om samen met het gezin en andere betrokken professionals en hulpverleners de situatie in het gezin in kaart te brengen. Dit kan verdiepend inzicht opleveren voor zowel jou en andere betrokken professionals als het gezin zelf. 

Specialistische diagnostiek kan nodig zijn als er een (vermoedelijk) medische oorzaak is, een (licht) verstandelijke beperking of psychiatrische problematiek. Zulke diagnostiek vindt alleen plaats in overleg met het kind en de ouders. Hebben jullie samen besloten om het gezin door te verwijzen? Dan bespreek je met hen welke informatie de andere instelling moet krijgen en vraag je je cliënten toestemming om die informatie over te dragen. Als cliënten behoefte hebben aan een warme overdracht, dan regel je dit. Je gaat dan met hen mee naar de andere instelling. 

Als de kern van de problematiek helder begint te worden, pak je als jeugdprofessional de specifieke richtlijn voor dat probleem erbij. Deze geeft aan hoe je het probleem kunt vaststellen en welke hulp daarbij het best valt in te zetten.

Bespreek bij complexe en/of meervoudige problematiek met een gedragswetenschapper de conclusies over de aard en ernst van de problemen. Die gedragswetenschapper vraagt vervolgens zorgvuldig wat de verzamelde feiten zijn en wat zowel jouw beleving is als die van het kind en de ouders, om uiteindelijk zelf een afweging te maken van de aard en ernst van de problemen.

Vervolgtraject

De vraagverhelderingsfase is afgesloten als de vraag van het kind en de ouders helder is en zij samen met jou besluiten over het vervolgtraject. Je informeert het kind en de ouders over het vervolg, gaat in op eventuele vragen en bezwaren en vertelt wat ze kunnen verwachten. Je legt de afspraken schriftelijk vast. Het kind en de ouders zijn eigenaar van hun dossier. 

Verwijsindex Risicojongeren 

Jeugdprofessionals kunnen een melding doen in de Verwijsindex Risicojongeren (VIR) als de gezonde en veilige ontwikkeling van het kind bedreigd wordt. De VIR is een landelijk digitaal systeem waarin hulpverleners meldingen kunnen doen over het kind (tot 23 jaar) met problemen. Het systeem brengt risicosignalen van hulpverleners bij elkaar en informeert hulpverleners onderling over hun betrokkenheid bij het kind. Daardoor kunnen zij makkelijker overleggen over de beste aanpak voor hulpverlening. De VIR heeft als doel te zorgen voor vroegtijdige onderlinge afstemming tussen professionals, zodat het kind tijdig passende hulp of zorg kan krijgen.

Bij (vermoedens van) kindermishandeling of huiselijk geweld waarbij het kind en de ouders geen hulp hebben of willen accepteren, is het belangrijk de meldcode Huiselijk geweld en kindermishandeling (Rijksoverheid, 2013) te raadplegen. Ga ook na of het nodig is een melding te doen bij Veilig Thuis of de Raad voor de Kinderbescherming – of om via andere kanalen hulp in te schakelen. 

De vraagverhelderingsfase wordt afgerond met een verslag, die je bij voorkeur opstelt in samenwerking met het kind en de ouders. Dit verslag bevat de verzamelde informatie, de conclusie en de gemaakte afspraken over het vervolgtraject. Als jeugdprofessional bespreek je het verslag mondeling met de betrokkenen en geef je het aan hen mee, zodat ze het kunnen nalezen. 

De volgende informatie is relevant om in het verslag op te nemen (Witteman et al., 2014): 

1. De reden van aanmelding.
2. De klachten (zorgen, ervaren problemen) en wie van de betrokkenen ze ervaart.
3. Informatie uit de vraagverhelderingsfase (het wie, wat, waar, wanneer en hoe).
4. De rol van het netwerk.
5. De belangrijkste gezamenlijke conclusies over de aard, ernst en urgentie van de problemen.
6. De verwachtingen van het kind, de ouders en de jeugdprofessional.
7. Afspraken over het vervolgtraject en de termijn van dit traject.
8. Wie en hoe (mondeling of schriftelijk) de jeugdprofessional informeert.
9. Bij wie zo nodig, met toestemming van het kind en de ouders, externe informatie op te vragen is.

In de probleem- en krachtenanalyse onderzoek je als jeugdprofessional uitgebreider dan in de vraagverheldering wat er aan de hand is. Op welke ontwikkelingsgebieden heeft het kind problemen? Met welke opvoedingsvaardigheden hebben ouders moeite? Hoe zijn deze problemen ontstaan? En hoe worden ze in stand gehouden? De fase van de probleem- en krachtenanalyse is alleen relevant als de vraagverheldering nog geen duidelijk beeld van de situatie heeft gegeven. Overigens kan, als eerder leek dat de vraagverheldering een duidelijk beeld opleverde, tijdens het hulpverleningsproces toch blijken dat een probleem- en krachtenanalyse nodig is. Dat is het geval als er meer aan de hand is dan eerder gedacht.

De probleem- en krachtenanalyse bestaat uit een aantal stappen. Doel is om op een methodische manier een beeld van de situatie in het gezin op te stellen. Waarin de (eventuele) hulpvraag, de problematiek en de daarmee oorzakelijke en instandhoudende factoren en aangrijpingspunten voor de oplossing samenhangend zijn beschreven. Als de betrokken jeugdprofessional voer je de probleem- en krachtenanalyse zoveel mogelijk samen met het gezin uit: het uitgangspunt is beoordelen en beslissen mét, niet óver het kind en de ouders. De hulpvraag van cliënten staat hierbij centraal. Het resultaat van deze fase is een gedeelde visie van ouders, kind en jou op de vraag en het probleem. Dit bevordert jullie samenwerkingsrelatie en is een voorwaarde voor samenwerking in de fasen van doelen stellen en beslissen over hulp.

Bedenk samen met het kind en de ouders hoe je verder inzicht in hun situatie krijgt. Bepaal samen op welke vragen je een antwoord wilt, welke informatie jullie gaan verzamelen en hoe jullie dat gaan doen. Welke informatie heb je als jeugdprofessional nodig om de gestelde vragen te beantwoorden en wie heb je daarbij nodig? Zijn dat het kind en de ouders zelf, is dat de school of zijn het andere professionals? En welke middelen zet je in om die informatie te verkrijgen? Dit kunnen bijvoorbeeld observatie, vragenlijsten, bestaande dossiers of gesprekken zijn. 

Maak zoveel mogelijk gebruik van gestandaardiseerde en gevalideerde instrumenten. Raadpleeg bij de keuze voor een instrument een gedragswetenschapper. Maak, als het kind en de ouders dat wensen, gebruik van andere hulpmiddelen (bijvoorbeeld een genogram, sociogram of tijdlijnen) om relaties en ontwikkelingen door de tijd inzichtelijk en visueel zichtbaar te maken. Als je voor de probleem- en krachtenanalyse informatie wilt opvragen bij andere professionals of instellingen, vraag hiervoor dan toestemming aan het kind en de ouders.

Deze stap start ermee dat je samen met het kind en de ouders een onderzoeksplan maakt. Dit helpt om doelgericht en systematisch te onderzoeken wat er aan de hand is. Een onderzoeksplan beschrijft:

• de onderzoeksvragen;
• de informatie die nodig is om deze vragen te beantwoorden;
• wie deze informatie kan geven;
• welke middelen ingezet worden om de informatie te verkrijgen.

Informatie die voortkomt uit de vraagverheldering is de basis voor het onderzoeksplan. Om tot passende onderzoeksvragen te komen, voer je als jeugdprofessional een brede screening uit die zicht geeft op de belangrijkste problemen en sterke kanten in het gezin. Algemene onderzoeksvragen zijn (Department of Health, 2000):

• Hoe ontwikkelen het kind zich en wat heeft het nodig om zich optimaal te kunnen ontwikkelen (wat zijn de ontwikkelingsbehoeften)?
• Wat zijn de opvoedingsvaardigheden van de ouders?
• Welke gezins- en omgevingsfactoren beïnvloeden de balans tussen ontwikkelingsbehoeften en opvoedingsvaardigheden?

Als er signalen zijn van problemen, dan ga je daar als jeugdprofessional dieper op in. Dit leidt tot specifieke en concrete onderzoeksvragen naar het functioneren van het kind, diens ouders en de opvoedingssituatie. Denk aan dit soort vragen:

• Heeft het kind posttraumatische stressklachten?
• Hebben de ouders alcoholproblemen?
• Is er een grootouder in staat om de ouders tijdelijk te ontlasten door het kind na school op te vangen? 

Het is belangrijk om de onderzoeksvragen samen met het gezin op te stellen, het liefst tijdens de vraagverheldering. Samenwerken met het gezin houdt ook in: samen nadenken hoe de vragen te beantwoorden zijn. Wie kan meer informatie geven (bijvoorbeeld een leerkracht)? En wat is daarvoor het beste middel (bijvoorbeeld vragenlijsten of observatie)?

Als jeugdprofessional heb je in elk geval één of meerdere gesprekken met het kind en de ouders. Je vult de gespreksinformatie eventueel aan met beantwoorde vragenlijsten of observaties in het gezin of in de spelkamer. Op basis van de vraag en klachten van het kind en de ouders bepaal je op welke domeinen (zie het Framework for the Assessment of Children in Need and their Families, bij het Beslisproces voor een toelichting op deze domeinen) je informatie gaat verzamelen. Dit zijn middelen voor informatieverzameling: 

• Analyse van bestaande dossiers.
• Observatie.
• Vragenlijsten.
• Gesprekken.

Bij complexe en meervoudige problemen in gezinnen is het raadzaam het onderzoeksplan te bespreken met een gedragswetenschapper. Zeker in de volgende gevallen:

• Als er geen zicht is op de probleemgebieden en/of hun onderlinge verwevenheid.
• Als er onvoldoende zicht is op de invloed die de problemen hebben op het kind.
• Als er ambiguïteit is over de samenhang en de oorzaken van de problematiek.
• Als het probleembesef en/of de motivatie bij betrokkenen laag is.
• Als vragenlijsten of testen voor de interpretatie de inzet van een bevoegde gedragswetenschapper vereisen (NVO-NIP, 2011; Eijgenraam et al., 2010).

In overleg met het gezin besluit je of er naast een gedragswetenschapper nog aanvullende expertise nodig is.

Als je als jeugdprofessional een instrument nodig hebt voor de kracht- en probleemanalyse, zoals een vragenlijst, dan helpt de gedragswetenschapper je om het meest geschikte instrument te kiezen. Ook voor de interpretatie van resultaten is er deskundigheid nodig van een gedragswetenschapper (psycholoog of orthopedagoog) met diagnostiekaantekening (AST-NIP, 2017; Landelijk Kader Forensische Diagnostiek Jeugd, 2014).

Er is specialistische diagnostiek vereist om een (licht) verstandelijke beperking, psychiatrische stoornis en lichamelijke problemen vast te stellen. Het is belangrijk dat je hiervoor een gedragswetenschapper, psychiater of arts inschakelt.

Vragenlijsten en instrumenten

Vragenlijsten helpen om informatie te verzamelen, te ordenen en te beoordelen. Ze kunnen zicht geven op het gedrag, de ontwikkeling, de beleving en de gevoelens van de gezinsleden. De inzet van een vragenlijst helpt om een objectiever beeld van de situatie te krijgen en blinde vlekken te voorkomen. Vragenlijsten zijn een aanvulling op je kennis, ervaring en intuïtie als professional, maar kunnen deze nooit vervangen (Tak et al., 2014). 

De databank Instrumenten is als startpunt genomen om een selectie van instrumenten te maken. Verder is de Commissie Testaangelegenheden Nederland (Cotan) gebruikt, omdat dit instituut een onafhankelijk oordeel velt over de kwaliteit van instrumenten.

Een instrument kiezen 

Je kiest een instrument op basis van de informatie die je eerder in de vraagverheldering (en eventueel in de dossieranalyse) hebt verkregen. Bij deze overweging zijn de volgende vragen van belang (Van Rooijen & Bartelink, 2010):

• Is het instrument geschikt voor deze doelgroep en voor dit doel?
• Wat is de psychometrische kwaliteit van het instrument?
• Is het instrument of de meetprocedure aanvaardbaar?
• Hoe bruikbaar is het instrument om te beslissen wat er moet gebeuren in de behandeling?
• Hoe is de verhouding tussen wat de toepassing van een instrument oplevert en wat het kost?

Instrumenten uitleggen en uitkomsten bespreken

Voor een goed gebruik van instrumenten is het belangrijk om deze goed en helder uit te leggen aan het kind en de ouders en om de uitkomsten met hen te bespreken (Van Yperen & Veerman, 2008).

Belang van een heldere uitleg 

Het is belangrijk dat je het kind en de ouders beschouwt, benadert en betrekt als deskundigen in het oplossen van hun eigen problemen. Een heldere uitleg van het toe te passen instrument past daarbij. Het kind en de ouders zullen makkelijker zien welke meerwaarde dit instrument voor hen heeft, als zij begrijpen wat het inhoudt en hoe het hen kan helpen. Zo kan het hun motivatie vergroten om mee te werken aan de toepassing.

Bespreking vragenlijst

Als je een vragenlijst bespreekt, zet je de volgende stappen (Van Yperen & Veerman, 2008):

1. Leg uit hoe het gebruik van de vragenlijst het kind en de ouders kan helpen (het ‘waarom’) en vraag ze om hun medewerking.
2. Leg kort uit wat de vragenlijst meet.
3. Vertel hoeveel tijd het kost om de vragenlijst in te vullen.
4. Leg uit wat er met de lijst gebeurt en wanneer het kind en de ouders iets horen over de uitkomsten.
5. Neem na de toelichting eventueel de eerste vragen door en ga na of het kind en de ouders de vragenlijst begrijpen.
6. Spreek af wanneer de vragenlijst ingevuld moet zijn.
7. Bedank het kind en de ouders voor hun medewerking.

Bespreking uitkomsten van de vragenlijst

Als de vragenlijst is ingevuld, is het belangrijk om met het kind en de ouders stil te staan bij de uitkomsten. Het is dan wel nodig om eerst zelf de uitkomsten te begrijpen. Bij de bespreking van de uitkomsten is het goed om deze kort en helder toe te lichten en te vragen hoe het kind en de ouders ernaar kijken. Herkennen zij zich erin? Dat kan aanknopingspunten geven voor oplossingsmogelijkheden. 

Deze soorten vragen kunnen helpen: 

• Vragen naar positieve uitzonderingen: wanneer doet het probleem zich níét voor?
• Schaalvragen: hoe erg vinden kinderen of ouders het probleem op dit moment (bijvoorbeeld op een schaal van 1 tot 10)? En hoe ziet de situatie eruit als deze één punt zou verbeteren?
• Coping-vragen: hoe hebben het kind en de ouders het zo lang volgehouden? Wie en wat heeft hen geholpen om het al die tijd vol te houden?

Analyse aard en ernst van problemen

Het Framework for the Assessment of Children in Need and their Families (Department of Health, 2000) (zie Het beslisproces) laat zien dat veilig en gezond opgroeien het resultaat is van een samenspel van diverse factoren: 

• Opvoedingsvaardigheden van de ouders.
• De ontwikkelingsbehoeften van het kind.
• Helpende of belemmerende factoren in het gezin en de omgeving. 

Om te beoordelen of kinderen thuis veilig en gezond kunnen opgroeien, breng je als jeugdprofessional in kaart hoe zij functioneren, hoe de ouders met hen omgaan en wat dit zegt over de opvoedingsvaardigheden van die ouders. Om een goed, evenwichtig beeld te krijgen, let je niet alleen op wat er níét goed gaat (problemen en zorgen), maar ook op wat er wél goed gaat (sterke kanten en krachten). Zo wordt duidelijk waar verandering nodig is en waar aanknopingspunten liggen voor verbetering. De verschillende dimensies uit het Framework helpen bij het ordenen van deze informatie.

Voor de weging van informatie over de ontwikkelingsbehoeften en opvoedingsvaardigheden van ouders zijn geen algemene richtlijnen te geven. Het gaat steeds om de beoordeling of déze ouder in staat is om dít kind of déze jongere goed genoeg op te voeden, daarbij rekening houdend met de leeftijd en het ontwikkelingsniveau van het kind of de jongere. De opvoedingsvaardigheden van ouders kunnen bijvoorbeeld adequaat zijn voor de opvoeding van een 6-jarige, maar niet voor die van een 12-jarige.

Hun sociale netwerk kan voor het kind en de ouders een belangrijke bron van praktische en emotionele steun zijn. Als ouders een beroep kunnen doen op mensen in hun omgeving loopt stress minder hoog op. Het sociale netwerk kan ook een rol spelen in het waarborgen van de veiligheid van het kind.

Vragen voor de analyse van de aard en ernst van de problemen 

Bovenstaande is weer te geven in de volgende vragen, die leidend zijn in de analyse:

• Zijn de opvoedingsvaardigheden van de ouders en de ontwikkelingsbehoeften van het kind op dit moment in evenwicht? Deze vraag valt uiteen in diverse subvragen:
  • Hoe ontwikkelt het kind zich en wat hebben zij nodig om zich zo goed mogelijk te kunnen ontwikkelen?
  • Welke risico- en beschermende factoren bij het kind beïnvloeden hun ontwikkelingsbehoeften?
  • Hoe zijn de opvoedingsvaardigheden van de ouders?
  • Welke risico- en beschermende factoren bij de ouders beïnvloeden hun opvoedingsvaardigheden?
• Welke risico- en beschermende factoren bij gezin en omgeving beïnvloeden de ontwikkelingsbehoeften van het kind en de opvoedingsvaardigheden van de ouders?
• Is de verhouding tussen de opvoedingsvaardigheden van de ouders en de ontwikkelingsbehoeften van het kind voldoende in balans te brengen met behulp van het sociale netwerk?

Criteria ter inschatting van de ernst van de problemen 

Het inschatten van de ernst van de problemen verloopt aan de hand van de volgende criteria (Tak et al., 2014):

• De frequentie en duur van het probleemgedrag en de leeftijd van het kind waarop het gedrag zich voor het eerst voordeed.
• De intensiteit van het probleemgedrag.
• De omvang van het probleemgedrag (als problematisch gedrag zich in verschillende situaties voordoet, is het probleem ernstiger).
• De subjectieve beleving van het probleem (het ‘lijden’) door het kind, de ouders of het gezin en de omgeving.
• De belemmeringen in het adaptief functioneren.
• De aanwezigheid van klinische syndromen.

Huidige veiligheid beoordelen 

Een inschatting van de veiligheid is altijd nodig en kan op meerdere momenten in het beslisproces plaatsvinden (Ten Berge et al., 2012). Schat als jeugdprofessional niet alleen de huidige veiligheid in (‘veiligheidstaxatie’), maar ook mogelijke toekomstige risico’s (‘risicotaxatie’). Leidende onderzoeksvragen daarbij luiden als volgt:

• Is er direct gevaar voor het kind?
• Is er bedreigend handelen of nalaten van de ouders?
• Zijn er signalen bij het kind die wijzen op kindermishandeling?
• Welke gevolgen heeft de kindermishandeling of het huiselijk geweld voor het kind?
• Zijn er risico’s voor de veiligheid van het kind in de nabije toekomst?

Het is belangrijk om bij de risicotaxatie te anticiperen op veranderingen die zich kunnen voordoen. Maak dus niet alleen een inschatting van de risico’s voor het kind als de situatie blijft zoals die is; kijk ook welke veranderingen te voorzien zijn in de gezinssituatie en welke risico’s het kind bij die veranderingen loopt. Het maken van risicoscenario’s kan hierbij helpen. Een risicoscenario is een beschrijving van wat er kan gebeuren (in termen van aard, kans en ernst), gekoppeld aan concrete afspraken over wat er moet gebeuren om de risico’s te voorkomen of verminderen.

Analyse: oorzaken en instandhoudende factoren

Eigenschappen van het kind, de ouders, het gezin en de omgeving hebben een belangrijke invloed op het functioneren van kind en ouders. Zulke kind-, ouder-, gezins- en omgevingsfactoren kunnen zowel een beschermende als een verstorende functie hebben in de balans tussen de opvoedingsvaardigheden van de ouders en de ontwikkelingsbehoeften van het kind.

De ideeën van het gezin zelf 

Als uit je onderzoek blijkt dat er problemen zijn met de ontwikkeling en opvoeding van het kind, is het belangrijk in beeld te brengen hoe dit komt. Ga hierover met het kind en de ouders in gesprek: welke ideeën hebben zij zelf over het ontstaan of voortduren van de problemen? Door deze ideeën te inventariseren, sluit je aan op de motivatie en wensen van het kind en de ouders. Je kunt dan in een later stadium makkelijker prioriteiten stellen in de doelen en keuzemogelijkheden van passende hulp. 

Dit zijn vragen die je jezelf, het kind en de ouders kan stellen:

• Welke factoren bij het kind, de ouders, het gezin en in de omgeving veroorzaken het probleem of houden dit in stand?
• Wat maakt dat dít kind met déze ouders het in déze omgeving (niet of juist wel) goed doen?
• Welke hulpbronnen in het gezin en de omgeving zijn er die kunnen helpen bij het oplossen van het probleem?

Antwoorden op deze vragen helpen te bepalen waar de hulp zich op moet richten.

Het samenhangend beeld is het resultaat van de analyse van zowel de aard en ernst van de problematiek als de mogelijke oorzaken en instandhoudende factoren. Het is een samenhangende beschrijving van wat er aan de hand is (‘onderkennende diagnose’) en welke verklaringen er zijn voor wat er goed en niet goed gaat in een gezin (‘verklarende diagnose’). Het leidt tot aanknopingspunten voor geschikte hulp (‘handelingsgerichte diagnose’). Door problemen in verschillende domeinen met elkaar in samenhang te brengen, wordt duidelijk hoe verschillende problemen elkaar beïnvloeden en te doorbreken zijn. Het samenhangend beeld is gebaseerd op de informatie uit de analyse. Het bevat dus geen nieuwe informatie (informatie die niet in de analyse staat). 

Framework for the Assessment of Children in Need and their Families

Het is belangrijk om de problemen en sterke kanten te verkennen in de ontwikkelingsbehoeften van het kind, de opvoedingsvaardigheden van ouders, de gezins- en omgevingsfactoren en de samenhang tussen dit alles. Een bruikbaar model voor deze verkenning is het Framework for the Assessment of Children in Need and their Families (Department of Health, 2000) (zie Het beslisproces). Het Framework helpt ook om het kind te bezien binnen de context waarin zij opgroeien – en om deze informatie toe te voegen aan het samenhangend beeld: wat heeft het kind nodig om zich goed te kunnen ontwikkelen, gezien hun specifieke ontwikkelingsbehoeften, de opvoedingsvaardigheden van hun ouders en de gezins- en omgevingsfactoren.

CAP-J 

Let op: per januari 2025 is het classificatiesysteem CAP-J opgeheven. De volgende herziening van deze richtlijn gaat in op de consequenties voor deze richtlijn.

Problemen zijn tot januari 2025 eenduidig te benoemen met het Classificatiesysteem voor de Aard van de Problematiek van cliënten in de Jeugdhulp (CAP-J) (Konijn et al., 2009). Dit systeem geeft definities van lichte en zware problemen waarmee cliënten bij de jeugdhulp en jeugdbescherming komen. Het is een aanvulling op onder andere de Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM-V ) (APA, 2013), het handboek voor de classificatie van psychische stoornissen.

Het gebruik van de CAP-J is optioneel, maar kan jeugdprofessionals helpen eenduidige terminologie te gebruiken, zodat er onderling geen verwarring ontstaat over wat er aan de hand is in gezinnen. Net als de DSM-V kent de CAP-J vijf assen:

• As A.: psychosociaal functioneren van het kind.
• As B.: lichamelijke gezondheid, aan lichaam gebonden functioneren van het kind.
• As C.: vaardigheden en cognitieve ontwikkeling.
• As D.: gezin en opvoeding.
• As E.: het kind en omgeving.

Dit zijn algemene aanleidingen om verdere diagnostiek te doen: 

• Er zijn nog vragen of onduidelijkheden in de situatie, waardoor het niet goed te bepalen is welke hulp het beste past bij het gezin.
• Er zijn signalen van duidelijk ernstige psychische problemen (bijvoorbeeld een extreme score op een vragenlijst).
• Het kind of diens omgeving ervaart aantoonbare belemmeringen in het dagelijks functioneren.
• De problemen zijn minstens enkele maanden aanwezig. 

Overleg met het kind en de ouders over de vervolgstappen. 

Als de kern van de problematiek helder begint te worden, pak er dan de specifieke richtlijn bij die past bij die problematiek. Deze richtlijn geeft verdere aanwijzingen over het vastgestelde probleem, de oorzaken en gevolgen ervan, de prognose en de mogelijke effectieve behandelingen. Kijk voor informatie over verdere diagnostiek in de relevante specifieke richtlijn. Zie het overzicht van alle richtlijnen.

Na de probleemanalyse stel je als jeugdprofessional samen met het kind en de ouders doelen op en beslissen jullie ook gezamenlijk over de in te zetten hulp. Een gedeelde visie op de vraag en het probleem is daarvoor cruciaal. Deze gedeelde visie ontwikkelen jullie tijdens de fasen van vraagverheldering en probleem- en krachtenanalyse. Eenzijdige nadruk op jouw eigen visie kan de samenwerkingsrelatie in de weg staan. Daarom is het nodig dat je op dit moment in het beslisproces bij het kind en de ouders navraagt of ze het met jou en elkaar eens zijn over de vraag en het probleem, en hoe zij de samenwerkingsrelatie zien. 

Verzet of weerstand van het kind en de ouders tegen vervolgstappen in het beslisproces kan duiden op een probleem in de samenwerkingsrelatie. Het kan bijvoorbeeld betekenen dat je als jeugdprofessional niet op dezelfde lijn zit als het kind en de ouders. Op momenten dat er verzet of weerstand is, is het belangrijk dat je probeert te achterhalen wat er aan de hand is, waartegen het kind en de ouders zich verzetten en wat voor hen belangrijk is. 

De fase van doelen opstellen en beslissen over hulp leidt uiteindelijk tot een integraal plan. Met dit plan kun jij met het kind, de ouders en eventuele anderen (zoals andere jeugdprofessionals of de school) aan de slag om de problemen te verminderen, te verhelpen of, via voldoende begeleiding, draaglijk te maken. Bij complexe of meervoudige problemen kan het nodig zijn om in het plan een casemanager aan te wijzen die ervoor zorgt dat de hulp goed op elkaar afgestemd is en blijft (conform het principe “één gezin, één plan”).

Ook in het gedwongen kader zijn de samenwerkingsrelatie en intrinsieke motivatie van het kind en de ouders belangrijk om de hulp te laten slagen. Zorg daarom dat jullie in eerdere fases zoveel mogelijk tot een gezamenlijke visie komen. En neem beslissingen zoveel mogelijk samen met hen in de fase van doelen stellen en beslissen over hulp.

Doelen van het kind en de ouders kunnen op allerlei levensterreinen liggen. Doelen zijn positief geformuleerd: ze geven aan wat het kind of de ouders willen bereiken of leren. De doelen zijn altijd gerelateerd aan het probleem dat tijdens de probleem- en krachtenanalyse is vastgesteld. Dit probleem is concreet, reëel en veranderbaar (Pameijer & Draaisma, 2011; Tak et al., 2014).

Deze vragen helpen om de doelen te formuleren:

• Wat heeft dit specifieke kind met deze ouders en onder deze omstandigheden nodig om zich te kunnen ontwikkelen? (Department of Health, 2000.)
• Wat heeft deze ouder met dit specifieke kind en onder deze omstandigheden nodig om dat kind veilig en gezond op te voeden? (Department of Health, 2000; Van der Pas, 2012.)

De doelen moeten aansluiten op de normen en waarden van het gezin en het gezin moet bepalen welke doelen het zelf belangrijk vindt om aan te werken (Bentovim et al., 2013; Tak et al., 2014).

Het einddoel

Als jeugdprofessional stel je eerst samen met het kind en de ouders het einddoel vast waar zij naartoe willen werken. Vervolgens kunnen jullie dit einddoel opsplitsen in tijd en/of thema’s. ‘In tijd’ betekent dat jullie samen specifieke opeenvolgende doelen formuleren die leiden tot het einddoel. De doelen moeten logisch op elkaar voortbouwen. Het kan nodig zijn om aan het begin van de behandeling doelen te stellen die leiden tot snel resultaat. Hierbij valt te denken aan doelen die de draaglast van het gezin verkleinen, bijvoorbeeld via praktische hulp (Miller & Rollnick, 2002; Van Yperen & Van der Steege, 2006).

Doelen formuleren 

Diverse auteurs stellen eisen aan de manier waarop doelen geformuleerd horen te worden:

• De doelen zijn Specifiek, Meetbaar, Aanvaardbaar, Realistisch en Tijdgebonden (SMART) (Pameijer & Draaisma, 2011; Van Yperen & Van der Steege, 2006).
• De doelen zijn voor het kind en de ouders begrijpelijk geformuleerd; ze sluiten aan op de opleiding en verstandelijke mogelijkheden van de cliënt (Pameijer & Draaisma, 2011; Van Yperen & Van der Steege, 2006).
• De doelen zijn oplossingsgericht geformuleerd: de gewenste situatie of het gewenste gedrag is beschreven (Pameijer & Draaisma, 2011).

Het gezin als uitgangspunt 

Mogelijk heeft de professional die het gezin aanmeldde aandachtspunten of een eigen mening gegeven over de problematiek en de hulp die het gezin nodig heeft. Het is belangrijk hiernaar te kijken, maar het is belangrijker om te zien wat het kind en de ouders zélf vinden en willen. Als je begint bij wat het kind en de ouders willen, kan dat bij hen het bewustzijn en draagvlak creëren die nodig zijn om te werken aan de zaken die volgens de aanmelder of jijzelf aandacht vereisen. Doelen opleggen waar het kind en de ouders zich niet in kunnen vinden, heeft negatieve invloed op de samenwerkingsrelatie en werkt daarmee contraproductief in het hulpverleningsproces. Het kind en de ouders kunnen dan voortijdig afhaken en/of openlijk of passief weerstand gaan bieden.

Ook in het gedwongen kader is het erg belangrijk om samen met het kind en de ouders te onderzoeken wat zij willen en nodig hebben. Dat helpt om de mogelijk belangrijke doelen te behalen die al (in de vorm van voorwaarden) zijn vastgelegd in het raadsrapport of in de beschikking van de kinderrechter. Door het kind en de ouders te vragen naar hun eigen doelen, versterkt een jeugdbeschermer de samenwerkingsrelatie en heeft hulp meer kans van slagen. Hulpverlening is in het gedwongen kader weliswaar opgelegd, maar het kind en de ouders kunnen uiteindelijk niet gedwongen worden te veranderen. Hiervoor is hun eigen motivatie en inzet nodig. Het is daarom belangrijk dat je als jeugdbeschermer investeert in de samenwerkingsrelatie en de versterking van intrinsieke motivatie.

Overzichtelijk en haalbaar 

De hulp moet overzichtelijk blijven en de doelen moeten haalbaar zijn. Praktische stelregel is dat het gezin aan maximaal vijf doelen werkt voor een vastgestelde periode in één hulpverleningsmodule (Van Yperen & Van der Steege, 2006). Daarbij is het belangrijk om goed in te schatten aan hoeveel verschillende doelen het kind en de ouders tegelijkertijd kunnen werken gezien hun vermogens (denk aan een licht verstandelijke beperking). Het maximum aantal doelen waaraan gewerkt wordt, moet op die vermogens worden aangepast. 

Verder kan de situatie in het gezin veranderen en kunnen doelen bereikt zijn of juist niet haalbaar blijken. Daarom is het belangrijk om doelen tijdsgebonden te formuleren en evaluatiemomenten in te plannen, zodat die doelen bijgesteld en aangepast kunnen worden aan een veranderende gezinssituatie.

Verschil in visie 

Het is mogelijk dat je als jeugdprofessional niet dezelfde doelen belangrijk vindt als de ouders en het kind. Of dat die onderling van mening verschillen over wat ze willen bereiken. Als jeugdprofessional kun je hun geen doelen opleggen. Het is belangrijk om de werkrelatie goed te houden en de autonomie van de ouders en het kind te respecteren. 

Soms is het beter om eerst te werken aan de doelen die de ouders of het kind belangrijk vinden. Als zij onderling van mening verschillen over wat ze willen bereiken, kan het helpen om samen te ontdekken welke gedeelde doelen ze wel hebben en waar ze het over eens zijn.

Professionals experimenteren op diverse plekken in het land met mogelijkheden om de regie voor de hulpverlening bij het gezin zelf te leggen. Dit sluit aan op de gedachte dat beslissingen over hulp het best in dialoog met het kind en de ouders genomen kunnen worden. Hieronder staan enkele suggesties voor manieren om tot gezamenlijke doelen te komen:

• Laat het kind en de ouders brainstormen over de wensen voor verandering die zij hebben.
• Visualiseer: breng samen met het kind en de ouders in kaart welke zorgen en sterke kanten in het gezin aanwezig zijn en schrijf deze gezamenlijk helder op.
• Laat het kind en de ouders zelf opschrijven wat ze willen bereiken.

Bij problemen in het gezin, is het niet altijd per se nodig om professionele hulp in te schakelen. Verken de eigen mogelijkheden van het gezin en mobiliseer het sociale netwerk. Door een familiegroepsplan te maken, kan bijvoorbeeld duidelijk worden welke mogelijkheden het kind en de ouders zelf hebben om hun problemen aan te pakken, en waar zij hulp van mensen om hen heen bij kunnen gebruiken. 

Het familiegroepsplan 

Een familiegroepsplan is een plan dat een gezin samen met mensen uit zijn sociale netwerk opstelt. Doel is om vragen of problemen aan te pakken waar het gezin tegenaan loopt. In het plan staat wat het gezin zelf kan doen, wat de gezinsleden met behulp van mensen uit hun netwerk kunnen doen, welke concrete doelen ze daarbij willen behalen en welke professionele hulp en ondersteuning ze hiervoor nodig hebben. Het kan gaan om enkelvoudige problemen, maar ook om complexe, ernstige en langdurige problemen. 

Het staat gezinnen vrij hoe hun familiegroepsplan eruitziet en hoe zij dat tot stand brengen. Een familiegroepsplan kan de basis vormen voor het hulpverleningsplan. In de Jeugdwet is vastgelegd dat gezinnen het recht hebben om een familiegroepsplan te maken voordat zij met jeugdprofessionals een hulpverleningsplan opstellen.

Het kind en de ouders mogen ook afzien van het maken van een familiegroepsplan. Ook dan is het mogelijk om binnen het beslisproces te onderzoeken wat zij zelf kunnen en waar hun netwerk hen bij kan helpen. Meer informatie over het familiegroepsplan is te vinden in de Factsheet Familiegroepsplan, uitgebracht door de VNG, de ministeries van VWS en V&J en het Nederlands Jeugdinstituut.

Er is vrijwel geen onderzoek gedaan naar methoden waarmee de eigen kracht en het sociale netwerk van het kind en de ouders te versterken zijn. Onderzoek laat wel zien dat een empowerende (stimulerende) benadering waarschijnlijk bijdraagt aan de effectiviteit van de hulp.

Vragen over steun van de omgeving 

Aan de hand van enkele eenvoudige vragen kun je als jeugdprofessional inventariseren wat het gezin zelf en met behulp van het netwerk kan:

• Wat heb je al geprobeerd om dit probleem te verminderen of voorkomen?
• Wie heb je al gevraagd om je bij dit probleem te helpen?
• Wat kun je al of wat heb je al, dat jou kan helpen bij jouw doelen?
• Wat kan jou tegenwerken bij het behalen van jouw doelen?
• Wat heb je nodig om jouw doelen te bereiken?
• Wie heb je nodig om jouw doelen te bereiken?
• Wie kan of kunnen je helpen om jouw doelen te bereiken?
• Wanneer wil je jouw doelen bereikt hebben?

Deze vragen helpen om het kind en de ouders aan het denken te zetten, te activeren en met eigen oplossingen te laten experimenteren. Het is belangrijk dat je als jeugdprofessional goed doorvraagt en hen helpt om zo concreet mogelijke oplossingen te bedenken. Oplossingsgericht werken omvat concrete vraagtechnieken die het makkelijker maken om de eigen oplossingsmogelijkheden van gezinnen te vinden. Een van deze technieken is de visualisering van een toekomstige situatie waarin het probleem is opgelost. Daarnaast kun je met het gezin bekijken welke vaardigheden en oplossingen in te zetten zijn om het probleem aan te pakken. Bijvoorbeeld door te vragen naar uitzonderingen en door schaal- en competentievragen te stellen.

Het sociale netwerk

Het sociale netwerk is een belangrijke bron van praktische en emotionele steun voor het kind en de ouders (Hoek, 2013). Bij de verkenning van de mogelijkheden van het netwerk is het belangrijk dat je samen met het kind en de ouders kijkt naar de volgende eigenschappen van het sociale netwerk (Bartelink, 2013a; PiResearch & Van Montfoort, 2009):

• Omvang: met wie hebben het kind en de ouders contact?
• Variatie: met welke soorten mensen hebben het kind en de ouders contact?
• Dichtheid: hoe vaak hebben zij contact met hen?
• Bereikbaarheid: op welke manier hebben zij contact (bezoek, telefoon, e-mail)?
• Beleving: draagt dit contact positief of negatief bij aan de situatie (conflict of steun)? En wat zou de persoon met wie er contact is kunnen en willen betekenen in het oplossen of hanteerbaar maken van het probleem?

Hieronder staan enkele vragen die je (bijvoorbeeld met behulp van een sociogram of genogram) kan stellen om samen met het kind en de ouders te verkennen welke mogelijkheden zij in hun netwerk zien:

• Welke mensen om jullie heen vinden het belangrijk dat het goed gaat met jullie kind?
• Bij wie kun je terecht voor praktische hulp, informatie, advies, troost en steun?
• Wie kan of kunnen je helpen om … (concreet in te vullen, afhankelijk van de doelen)?
• Hoe kun je deze persoon of personen vragen om je hierbij te helpen?

Om te beoordelen wat personen uit het netwerk kunnen betekenen, inventariseer je samen met het gezin:

• welke mensen reageren op verzoeken om hulp of ondersteuning;
• welke mensen daadwerkelijk en effectief hulp en ondersteuning bieden;
• welke mensen toegankelijk zijn;
• welke mensen betrouwbaar zijn.

Soms vinden gezinnen het lastig om hun netwerk te betrekken bij hun problemen. De beste manier om hier als jeugdprofessional mee om te gaan is door het kind en de ouders hierin serieus te nemen en hen te laten vertellen over hun vragen of zorgen. Het is belangrijk dat je met het kind en de ouders stilstaat bij wat hen belemmert om hun netwerk bij hun problemen te betrekken – en bij wat ervoor nodig is om deze weerstand of barrières te overwinnen. Het is essentieel om daarbij steeds naar de mogelijkheden te kijken en het kind en de ouders aan te spreken op hun eigen krachten en mogelijkheden.

Inzet van het sociale netwerk 

Als jeugdprofessional kun je met het gezin een familienetwerkberaad of Eigen Kracht-conferentie op touw zetten. Doel van deze bijeenkomsten is om samen met het netwerk een plan op te stellen om de problemen aan te pakken. Uit diverse onderzoeken blijkt dat zoiets kan lukken. Wel geven enkele buitenlandse onderzoeken reden tot voorzichtigheid om de Eigen Kracht-conferentie toe te passen in gezinnen waar kindermishandeling speelt. Deze interventie bleek namelijk te leiden tot een toename van de kindermishandeling, meer en langere uithuisplaatsingen en meer inzet van professionele zorg (Shlonski & Saini, 2011; Sundell & Vinnerljung, 2004).

Je kunt samen met het gezin ook Signs of Safety inzetten: een methode die bedoeld is om een veilige (opvoed)situatie voor het kind te creëren. Signs of Safety wordt toegepast in situaties waarin kindermishandeling wordt vermoed of is gesignaleerd. Binnen deze methode kun je als jeugdprofessional ook een netwerkconferentie inzetten om het sociale netwerk te betrekken bij het verbeteren en waarborgen van de veiligheid van het kind.

Mogelijk voordeel van een Signs of Safety-netwerkconferentie boven een familienetwerkberaad of Eigen Kracht-conferentie is dat je als jeugdprofessional nauwer betrokken blijft na de netwerkconferentie. Waar nodig kun je samen met het gezin en het netwerk het plan bijstellen.

Aandachtspunt bij de inzet van het sociale netwerk is dat er realistische afspraken gemaakt worden die goed zijn vol te houden. Soms overschat het netwerk zichzelf daarin en is het noodzakelijk dat jij als jeugdprofessional helpt om realistische afspraken te maken.

Het is mogelijk dat het sociale netwerk bij bepaalde situaties geen of weinig steun biedt en deze steun ook niet kan bieden – of dat het zelfs een negatieve invloed op de situaties heeft. Investeer in zo’n geval in de opbouw en het onderhoud van een steunend sociaal netwerk.

Bij het beslissen over hulp spelen inhoudelijke overwegingen een rol, maar is ook het proces van groot belang. Evidence-based beslissingen zijn gebaseerd op de volgende elementen (Sackett et al., 2000):

• Wetenschappelijke kennis over ‘wat werkt’.
• Systematische praktijkkennis van de hulpverlener.
• De voorkeur van het kind en de ouders.

Als uitkomst van deze stap kom je samen met het gezin tot de volgende beslissingen: 

• Of de hulp gericht is op het kind, de ouders, het gezin en/of de omgeving. (Hulp aan de omgeving is bijvoorbeeld ondersteuning aan de school om het kind goed te begeleiden.)
• Of de hulp ambulant plaatsvindt of in de vorm van dagbehandeling.
• Of de hulp individueel of in een groep plaatsvindt. 

De beslissing over uithuisplaatsing (plaatsing in pleeggezin, gezinshuis of residentiële instelling) valt buiten het kader van deze richtlijn. Daarvoor verwijzen we naar de richtlijn Uithuisplaatsing en terugplaatsing.

Overweeg bij (ernstige) externaliserende en/of internaliserende problematiek altijd of er ondersteuning nodig is in en om de school, en zo ja, welke. Deze ondersteuning kan rechtstreeks gericht zijn op het kind, maar het kan ook hulp zijn aan leerkrachten of docenten om het kind adequaat te begeleiden. Zie voor een uitgebreide uitwerking de richtlijn Ernstige gedragsproblemen.
 
Blijkt behalve hulp in het gezin ook hulp op school nodig? Dan is het noodzakelijk dat ouders, het kind, de school en de hulpverlening samen een integraal hulpverleningsplan opstellen. Dit plan heeft als doel de gedragsproblemen te verminderen die het kind thuis en op school heeft en om schooluitval te voorkomen. De volgende punten staan erin vermeld: 

• De gezamenlijk vastgestelde doelen.
• Een brede aanpak, gericht op de school, de ouders en het kind.
• Afspraken over de opvoedingstechnieken die zowel thuis als op school worden gehanteerd.
• Afspraken over het monitoren van deze afspraken. 
• Afspraken over de frequentie en continuïteit van het contact tussen de school, ouders, de jeugdprofessional en het kind.

De beslissing welke vorm van hulp wordt ingezet is niet eenmalig. Het voortdurend volgen (monitoren) en evalueren van het proces, de samenwerkingsrelatie en de resultaten helpen om uiteindelijk een positief resultaat te behalen (Van Yperen, 2013). Monitoring en evaluatie kunnen leiden tot het bijstellen van de doelen of de hulp. 

Het is cruciaal dat je het kind en de ouders vraagt hoe zij de samenwerking met jou als jeugdprofessional ervaren, wat ze van het hulpverleningsproces vinden en in hoeverre zij resultaat van de hulp of ondersteuning zien. Gebleken is dat jeugdprofessionals de kwaliteit van de behandelrelatie en bereikte resultaten vaak hoger inschatten dan cliënten doen. Daarom moet de mening van het kind en de ouders over die kwaliteit leidend zijn. Regelmatige evaluatie met het kind en de ouders helpt positieve resultaten met de hulp te bereiken. Zeker in de startfase van de hulpverlening is het verstandig de samenwerkingsrelatie regelmatig met het kind en de ouders te bespreken en op die manier te versterken. 

Stagnatie van hulp 

Als hulpverlening stagneert, is het belangrijk dat je zowel jezelf als het kind en de ouders de volgende vragen stelt – eventueel in samenspraak met een gedragswetenschapper (Practicewise, 2012):

• Zijn er problemen in de samenwerking tussen jou en je cliënten?  
• Heb jij meer informatie nodig over de vraag of het probleem van de ouders of het kind? 
• Bevat het hulpverleningsplan heldere doelen?
• Is er een crisis of een probleem in de motivatie?
• Behalen het kind en de ouders positieve resultaten wat de gestelde doelen betreft?
• Sluit de hulp of ondersteuning aan bij de vraag, het probleem en de doelen van je cliënten?
• Wordt de hulp uitgevoerd zoals bedoeld?

Monitoring van hulp

MATCH is een voorbeeld van een interventie waarin je als hulpverlener systematisch gebruikmaakt van monitoring (Chorpita & Weisz, 2009). Het bestaat uit modules voor de behandeling van angst, depressie, trauma en gedragsproblemen. De modules zijn gebaseerd op bewezen effectieve interventies, maar vallen systematisch flexibel in te zetten door tijdens de behandeling steeds de voortgang te monitoren.

Als hulpverlener ga je eerst na wat het belangrijkste probleem is van het kind en beslis je samen met het kind en diens ouders welke module daarbij het best ingezet kan worden. Als zich gaandeweg andere problemen voordoen, kun je systematisch beslissen elementen van de andere modules in te zetten om die problemen aan te pakken.

Samen beslissen over beëindiging van hulp

Tijdig beslissen over beëindiging van de hulp is noodzakelijk. Dat vraagt van jou als uitvoerende jeugdprofessional om kritisch te reflecteren op het hulpproces. Je kunt hiervoor zowel jezelf als het kind en de ouders de volgende vragen stellen:

1. Is de balans tussen de opvoedingsvaardigheden van de ouders en de ontwikkelingsbehoeften van het kind voldoende hersteld?
2. Valt die balans met de huidige hulp voldoende te herstellen binnen een aanvaardbare termijn?
3. Valt die balans met andere hulp voldoende te herstellen binnen een aanvaardbare termijn? 

Bij de beantwoording van bovenstaande vragen spelen dezelfde aandachtspunten een rol als bij de beslissing over hulp. Daarbij ga je samen met het kind en de ouders na of er verbetering zichtbaar is in de balans tussen opvoedingsvaardigheden en ontwikkelingsbehoeften. En of er een opvoedingssituatie valt te creëren die goed genoeg is voor het kind.

Evaluatie van hulp

Een evaluatie van de geboden hulp speelt een belangrijke rol in de beslissing over beëindiging van die hulp. Hieronder staan vragen die in deze evaluatie van belang zijn:

• Wat waren de redenen voor de hulp?
• Zijn de doelen bereikt die het kind en de ouders zichzelf gesteld hebben?
• Wat heeft hen wel en niet geholpen om hun doelen te bereiken?
• Vallen de doelen binnen een aanvaardbare termijn te bereiken?
• Is de huidige hulp geschikt om de doelen te bereiken of hebben het kind en de ouders andere of intensievere hulp nodig? 

Regelmatige evaluatie is belangrijk. Op basis van de evaluatie kunnen de doelen en de hulp worden bijgesteld.

Onveiligheid 

Het is onwenselijk als hulp steeds maar op dezelfde manier doorgaat, zonder dat de situatie van het kind minder veilig wordt. Bij langdurige onveiligheid ontstaat namelijk schade aan het vermogen van het kind om zich te ontwikkelen. Van den Bergh en Weterings (2007) stellen dat hulp bij ernstige problemen in het gezin binnen een halfjaar voor duidelijke verbetering moet hebben gezorgd. Die zes maanden zijn bij dat soort problemen een aanvaardbare termijn voor verandering. Dit sluit niet uit dat hulp soms langer nodig is. Sommige gezinnen hebben zelfs blijvende ondersteuning nodig om het kind een veilige opvoedingssituatie te kunnen bieden.

Terugval 

Als je samen met het kind en de ouders besluit dat er een einde kan komen aan de hulp, hopen jullie allemaal dat er geen terugval plaatsvindt. Maar wat als dit wel gebeurt? Bij wie kunnen ze dan – eventueel ook in hun sociale netwerk – terecht? Het is belangrijk om afspraken te maken over wat het kind en de ouders kunnen doen als ze met zo’n terugval te maken krijgen. 

Terugkoppeling 

Voor een aanmelder is het prettig te weten wanneer de hulp is afgesloten en de doelen zijn bereikt. Daarom koppel je dit als uitvoerende jeugdprofessional terug aan de aanmelder. 

Soms kan de aanmelder ook een rol spelen in de nazorg voor een gezin of het signaleren van terugval. Je bespreekt met het kind en de ouders of zij het prettig vinden als de aanmelder zo’n rol heeft. Als dat het geval is, bespreek je met hen wat die aanmelder teruggekoppeld moet krijgen.

Een samenwerkingsrelatie wordt sterker bepaald door het gedrag en de houding van professionals dan door het gedrag en de kenmerken van cliënten. Het is daarom cruciaal dat je als jeugdprofessional beschikt over de juiste houding en goede gespreksvaardigheden, waaronder luister- en regulerende vaardigheden. In het beslisproces is het verder belangrijk dat je beschikt over goede analytische en schrijfvaardigheden. 

Je houding als jeugdprofessional 

Effectieve hulpverleners typeren zich als open, niet-oordelend, stimulerend, duidelijk, betrouwbaar, bereikbaar, betrokken en open voor feedback. De opvattingen en methoden van Carl Rogers zijn essentieel als ‘basis voor hulpverlening’. Ze zijn gestoeld op onvoorwaardelijke positieve waardering, echtheid en empathie (Hoek, 2013; Lang & Van der Molen, 2003). Hieronder staat wat deze kernwoorden betekenen in de praktijk van hulpverlening:

• Onvoorwaardelijke positieve waardering: Tijdens gesprekken probeer je als jeugdprofessional hulpvragers te accepteren zoals ze zijn – met al hun goede en slechte gedachten, gevoelens en gedragingen. Je laat hen in hun waarde met alles wat ze zijn en niet zijn, kunnen en niet kunnen. Je respecteert het eigene van het kind en de ouders.
• Echtheid: Je functioneert binnen de relatie met het kind en de ouders authentiek en transparant. Je streeft ernaar om in het contact met de hulpvrager de ideaaltoestand van ‘congruentie’ te bereiken. Die toestand betekent dat je echt en zuiver bent, dat je denken, voelen en handelen overeenstemmen (geïntegreerd zijn), dat je degene bent voor wie je doorgaat.
• Empathie: Je leeft je in je cliënten in. Je drukt je op zo’n manier uit dat duidelijk wordt dat je aanvoelt wat er in hen omgaat. Aansluiting op gedachten en gevoelens van deze gesprekpartners is belangrijk voor goede communicatie, probleemoplossing en samenwerking.

Motiverende gespreksvoering blijkt effectief om intrinsieke motivatie aan te boren en te versterken (Bartelink, 2013b). Het is effectief bij diverse doelgroepen, ook en vooral bij cliënten die in eerste instantie geen of weinig intrinsieke motivatie tot verandering hebben. Motiverende gespreksvoering helpt je om cliënten te laten bepalen wat ze met de hulp willen bereiken – en om samen te komen tot doelen die passen bij de wensen die deze cliënten voor hun leven hebben. 

Om motiverende gespreksvoering goed te kunnen toepassen, heb je als jeugdprofessional training nodig, evenals als oefening in de praktijk en feedback op je handelen. Zie ook Hulpmiddelen en tools.

Gespreksvaardigheden

Gesprekstechnieken helpen om de samenwerkingsrelatie van jeugdprofessionals met het kind en de ouders vorm te geven. In de methode van Carl Rogers staan luistervaardigheden en regulerende vaardigheden centraal (zie Verdieping en onderbouwing onderaan deze pagina). 

Luistervaardigheden

Luistervaardigheden helpen om cliënten de ruimte te geven om hun verhaal op hun manier te vertellen. Het gaat hierbij om actief luisteren, waarbij je door (kleine) acties en interventies laat merken dat je volgt wat de cliënten zeggen. Ook gaat het om acties die de cliënten stimuleren verder te vertellen en hun informatie overzichtelijk te maken.

Let op: er is een verschil tussen selectieve en niet-selectieve luistervaardigheden. Bij die laatste oefen je als jeugdprofessional tijdens het gesprek weinig invloed uit op de inhoud van het verhaal van de cliënten. En bij de selectieve luistervaardigheid beïnvloed je de richting van het gesprek juist wel sterk, door bepaalde aspecten of kanten van het verhaal van cliënten te benadrukken.

Regulerende vaardigheden

Regulerende vaardigheden moeten zowel jou als je cliënten duidelijkheid bieden over de gang van zaken in het gesprek. Je geeft met regulerende vaardigheden sturing aan het gesprek (Lang & Van der Molen, 2003). 

Informatie uitwisselen

Bij gezamenlijke besluitvorming doe je het volgende:

• Je stelt veel open vragen.
• Je geeft en vraagt veel informatie.
• Je vraagt of de hulpvrager wil participeren in de besluitvorming.
• Je houdt expliciet rekening met de omstandigheden en voorkeuren van de hulpvrager. 

De eerste stap in het proces van gezamenlijke besluitvorming is je uitwisseling van informatie met de hulpvrager. Dat is ook een voorwaarde voor dit soort besluitvorming. Als jeugdprofessional informeer je het kind en de ouders over hun mogelijkheden, bijvoorbeeld voor onderzoek, diagnostiek en hulp. Op hun beurt informeren het kind en de ouders jou over hun ideeën, zorgen en verwachtingen.

Om effectief te zijn, moet de informatie aansluiten bij de behoeften van de hulpvragers (‘tailoring’). Over het algemeen willen het kind en de ouders weten en begrijpen hoe hun problemen geïnterpreteerd moeten worden, of er iets mis is en zo ja, wat daaraan te doen valt. Verder hebben hulpvragers de behoefte zich gekend en begrepen te voelen, hun zorgen te uiten en gerustgesteld te worden (Van Staveren, 2011).

Om een wederzijdse uitwisseling van informatie op gang te brengen, vraag je in eerste instantie wat hulpvragers al weten en wat zij nog meer willen weten. Veel hulpvragers zoeken zelf informatie op, waardoor ze al kennis in huis hebben. Als er belangrijke informatie is die hulpvrager niet kennen en waar ze niet zelf om vragen, reik jij die aan. Dit doe je in kleine stapjes en telkens met een vraag om een reactie. Je kunt hierbij ook reageren op de non-verbale signalen van cliënten. Een vraag als ‘Wat betekent dit voor u?’ maakt de informatie specifiek en persoonlijk. Het antwoord helpt jou om een beter begrip te krijgen van de situatie van je cliënten (Van Staveren, 2011).

Oplossingsgerichte gesprekstechnieken

Met oplossingsgerichte gesprekstechnieken kun je het kind en de ouders helpen om te beslissen hoe zij hun problemen willen aanpakken. Er is nog relatief weinig onderzoek gedaan naar zulke gesprekstechnieken, maar het meeste onderzoek levert wel positieve resultaten op (zie voor een overzicht Bartelink, 2013c). De technieken geeft jou als jeugdprofessional handreikingen om het kind en de ouders aan te zetten tot het bedenken van eigen oplossingen. Zie Hulpmiddelen en tools. 

Het contact met kinderen vereist specifieke gesprekstechnieken. Zo is het belangrijk dat je zowel de inhoud en vorm van het gesprek als je taalgebruik afstemt op de leeftijd en het ontwikkelingsniveau van het kind. Het is belangrijk om meervoudig partijdig te zijn. Dit betekent dat je je afwisselend inleeft in je gesprekspartners. Ook is het goed om het gesprek te voeren in een vertrouwde ruimte (Delfos, 2005).

Engageren en positioneren in het gedwongen kader

‘Engageren’ is de vaardigheid om het kind, de ouders en andere betrokkenen te motiveren tot actieve medewerking. ‘Positioneren’ is de vaardigheid om te verduidelijken wat de kinderbeschermingsmaatregel specifiek nastreeft; vooral de bewaking van de veiligheid en ontwikkeling van kinderen. Concreet betekent dit dat je als jeugdbeschermer, waar de veiligheid van het kind in het geding is, heldere grenzen stelt aan het gezin.

Engageren en positioneren moeten in balans zijn, anders ontstaan er problemen in de communicatie met het gezin. Als je je als jeugdbeschermer te veel engageert zonder je te positioneren, leidt dat ertoe dat je ‘ingezogen raakt’ in het gezin en het zicht verliest op het noodzakelijke positioneren. Maar als je je te sterk positioneert, kan het zijn dat je geen vertrouwen meer krijgt van het gezin. Het is belangrijk dat je in staat bent om continu tussen deze twee vaardigheden te schakelen (PI Research & Van Montfoort, 2009).

Analytische vaardigheden

In het besluitvormingsproces vormen analytische vaardigheden een cruciaal aspect. Als jeugdprofessional heb je deze vaardigheden nodig om systematisch de complexe problematiek van gezinnen vanuit verschillende invalshoeken in beeld te brengen (Turney et al., 2011). Met goede analytische vaardigheden kun je:

• binnen een probleem verschillende relevante aspecten en deelproblemen onderscheiden;
• hoofd- en bijzaken onderscheiden;
• de benodigde informatie verzamelen over de achtergronden en oorzaken;
• verbanden leggen tussen de informatie van verschillende bronnen;
• onderscheid maken tussen de kern van het probleem en veroorzakende en instandhoudende factoren;
• onderscheid maken tussen feiten en meningen;
• verbanden leggen tussen de eigen achtergrondkennis en de verzamelde informatie;
• adequate oplossingen bedenken die aansluiten op de problemen (Gambrill, 2005).

Het resultaat van een zorgvuldige analyse is een gefundeerde conclusie over wat er aan de hand is en wat nodig is om de situatie te verbeteren. Analytisch denken vraagt van je dat je niets als vanzelfsprekend aanneemt en dit soort vragen stelt:

• Wat betekent dat precies?
• Waarom is dat zo? / Hoe is dat zo gekomen?
• Hoe werkt dat?
• Heb ik nog meer informatie nodig om me een goed beeld te vormen? Zo ja, welke en van wie?

Door dit soort vragen te stellen kun je de essentie van problemen achterhalen. Daarnaast kun je op deze manier de problematiek van gezinnen vanuit verschillende gezichtspunten bekijken. Zo ontdek je niet alleen patronen in het gezin op basis van ogenschijnlijk losstaande gegevens van verschillende informanten; je kunt ook verbanden leggen tussen verschillende aanwezige vragen en problemen. (Wat is de kern van de vraag of het probleem? Welke factoren veroorzaken het probleem of houden het in stand? Welke risico’s en beschermende factoren zijn er?)

Schrijfvaardigheden

Als jeugdprofessional leg je op een aantal momenten in het beslisproces de verzamelde informatie, conclusies en besluiten vast, inclusief de onderbouwing van die conclusies en besluiten. Belangrijk is daarbij om ook vast te leggen hóé het besluit tot stand is gekomen; of het besluit gezamenlijk is genomen en of er consensus is over de te nemen stappen. 

Vastlegging vergroot de inzichtelijkheid van het proces en maakt het overdraagbaar naar je cliënten, je directe collega’s en de organisaties waarmee je samenwerkt. Het is dus belangrijk dat je in staat bent om voor al die partijen helder en begrijpelijk te rapporteren. En om daarbij onderscheid te maken tussen zowel feiten, meningen en belevingen als verzamelde informatie en eigen conclusies en besluiten. Goede schrijfvaardigheden zijn dan ook een aandachtspunt voor jeugdprofessionals. 

De Jeugdwet geeft kinderen en ouders de mogelijkheid tot inzage in hun dossier, de toevoeging van een verklaring van hun kant over daarin opgenomen stukken en de vernietiging van (delen van) het dossier. In de beroepscodes van psychologen, orthopedagogen en sociaal werkers is eveneens opgenomen dat kinderen en ouders informatie uit hun dossier kunnen laten aanvullen, verbeteren of verwijderen.